មុខវិជ្ជា:បន្ទាប់បន្សំ

ពីWikibooks

ភាពរុងរៀងសម័យអង្ករ[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៩​ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ឆ្លងកាត់​នូវ​យុគខ្មៅ​ងងឹត ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ហើយ​ចក្រភព​អារ៉ាប់​កំពុង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង វាតទី​កាន់កាប់ទឹកដី​នៅ​ប៉ែកខាងត្បូង និង​ខាង​កើត​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ឯណោះវិញ អាណាចក្រ​មួយ​ក៏​កំពុង​តែ​ងើបឡើង និង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ខ្លាំង​ដែរ នោះគឺ អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

តាមរយៈ​ការសិក្សា​របស់​អ្នក​បុរាណវិទ្យា គេរកឃើញ​ថា នៅ​ត្រង់​ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​ មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ដើមដំបូង តាំង​ពី​ប្រមាណ​ជា ៤២០០ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជន​នៅ​តំបន់​នេះ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ងាកចេញ​ពី​ការរស់​នៅ​បែប​បុរេ​ប្រវត្តិ មក​​ចាប់​ប្រកបរបរ​កសិកម្ម រួចហើយ​​បន្តិចម្តង​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​រដ្ឋមួយឡើង នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១​គ.ស គឺ​នគរ​​គោកធ្លក (ឬ​នគរ​ភ្នំ ) ដែល​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ហៅ​ក្លាយ​មក​ជា “ហ៊្វូណន”។

ដំណើររឿង​នៃ​ការ​កកើត​នគរ​គោកធ្លក ឬ​ហ៊្វូណន ត្រូវបានគេ​ដំណាល​ជា​លក្ខណៈ​រឿង​ព្រេង និង​មាន​កត់ត្រា​ទុក​ក្នុង​សិលាចារឹក​និងក្នុង​​ឯកសារ​ចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅ​ក្នុង​ទំនៀមទម្លាប់​ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើត​នៃ​នគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើម​ពី​អាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាង​ព្រះថោង ដែល​ជា​ក្សត្រ​មក​ពី​ឥណ្ឌា និង​នាងនាគ ដែល​ជា​ម្ចាស់ស្រុក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក​ជា​ភាសា​សំស្ក្រឹត គេ​បាន​រកឃើញ​នូវ​កំណត់ត្រា​អំពី​ដំណើររឿង នៃ​អាពាហ៍ពិពាហ៍​ រវាង​ម្ចាស់ស្រុក គឺ​ព្រះនាង​សោមា ជាមួយ​នឹង​ព្រាហ្មណ៍​​ម្នាក់​ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែល​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមទូក​ មកពីទិស​ខាង​ត្បូង​ (អាចមក​ពីកោះជ្វា ឬ​ស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែក​ឯកសារ​ចិន​វិញ​​មាន​កត់ត្រា អំពី​​​​អាពាហ៍ពិពាហ៍​រវាង​ព្រះបាទ​ហ៊ុនទៀន និង​ព្រះនាង​លីវយី។

អ្នកប្រាជ្ញ​ខ្លះ​យល់ថា ដំណើររឿង​ទាំង៣ខាងលើនេះ គឺ​ជា​រឿង​តែមួយ គ្រាន់តែ​មាន​ការ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​ខ្លះ​ទៀត យល់ថា រឿង​នេះ​អាច​ជា​ដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុង​កាលវេលា​ខុសគ្នា។

នគរហ៊្វូណន​មាន​រាជធានី​នៅ​ម្តុំ​ បាភ្នំ (ខេត្ត​ព្រៃវែង​បច្ចុប្បន្ន) ហើយមាន​​វប្បធម៌​លាយ​ចម្រុះ​គ្នា រវាង​វប្បធម៌​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​ដើម និង​វប្បធម៌​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពីឥណ្ឌា។ សាសនា​ក៏ដូចគ្នា​ដែរ។ ប្រជារាស្រ្ត​នៃហ៊្វូណនគោរព​តាម​ជំនឿ​​សាសនា​ដើម​របស់​ខ្លួនផង ដែល​គេហៅថា សាសនា​អ្នកតា និង​តាម​ជំនឿ​សាសនា​ពី​ឥណ្ឌា​ផង គឺ​ដំបូង​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​ និង​បន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។

តាមពិត ហ៊្វូណន​​គឺ​ជា​អាណាចក្រ​មួយ ដែល​មាន​នគរ​ច្រើនជា​ចំណុះ។ នគរ​ទាំងនេះ​​​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្សត្រផ្សេងគ្នា ​មាន​ឯករាជ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា ហើយ​ពេល​ខ្លះ ថែម​ទាំង​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​ទៀតផង គឺ​​ដូចជា សង្រ្គាម​រវាង​ស្តេចត្រាញ់ នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ដូច្នោះដែរ។

នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ហ៊្វូណន គេឃើញ​មាននគរ​ពីរ ដែល​មាន​ការ​ប្រកួតប្រជែងគ្នា​ខ្លាំង​ជាងគេ គឺ​មួយ​មាន​រាជធានី​នៅ​វយធបុរៈ (នៅត្រង់​ព្រៃកប្បាស​បច្ចុប្បន្ន) និង​មួយទៀត មាន​រាជធានី​នៅ​សម្ភុបុរៈ (ត្រង់​ស្រុក​សម្បូរ ខេត្ត​ក្រចេះ​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នគរ​វយធបុរៈ​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​សម្ភុបុរៈ​ ហើយ​បញ្ចូលគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​នគរ​ធំមួយ ដែល​មាន​អំណាច​យ៉ាង​ខ្លាំង រហូត​​ក្រោយ​មកទៀត ឈាន​ទៅ​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​ដែនដី​នៃ​នគរហ៊្វូណន​ទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណន​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​នគរ​ថ្មីមួយទៀត ដែល​នៅ​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឲ្យ​ថា “ចេនឡា” ហើយ​ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយ​ការ​ចូលទីវង្គត​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ដែលចិន​ហៅ​ថា ចេនឡា ត្រូវ​បាន​បំបែក​ជា​​នគរ​ពីរ ដូចកាល​ពី​សម័យ​ហ៊្វូណន​វិញ គឺ​នគរ​វយធបុរៈ ដែល​ចិនហៅថា “ចេនឡា​ទឹក” និង​នគរ​សម្ភុបុរៈ ដែល​ចិន​ហៅ​ថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹក​មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ ចំណែក​ឯ​ចេនឡា​គោក មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ហើយ​លាតសន្ធឹង​ដល់​ជួរភ្នំ​ដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែក​នគរ​ចេនឡា​ជាពីរ​នៅពេលនោះ ប្រហែល​ជា​ធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បី​ចែកគ្នា​គ្រប់គ្រង​តែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡា​ទាំងពីរ ​មិនមែន​ជាសត្រូវ​នឹងគ្នា ដូច​ជា​កាលពី​នគរវយធបុរៈ និង​សម្ភុបុរៈ កាល​ពី​​នៅក្នុង​សម័យកាល​​នគរហ៊្វូណន​នោះទេ។


រហូតដល់​ដើមសតវត្សរ៍​ទី៩ ចេនឡា​ទាំងពីរ​ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា​ជា​នគរ​តែមួយ​ឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​៨០២។ ថ្វីដ្បិត​តែ​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២​មិនសូវ​មាន​កិត្តិនាម​ល្បី ដូចជា ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គ​ត្រូវបានអ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្សត្រ​ដំបូងបង្អស់ ដែល​បាន​ស្ថាបនា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​រួបរួមគ្នា​មួយ ដែល​ក្រោយមកទៀត ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​បំផុត​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្មែរ។ ​ឆ្នាំ​៨០២ ដែល​​​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ​ឡើង​គ្រងរាជ្យ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យអង្គរ​ ដែល​ជា​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​បំផុត​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦០០ឆ្នាំ​ ចាប់តាំង​ពី​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៩ រហូតដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​ស្គាល់​នូវភាពរុងរឿង​ ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់​លើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែន​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​លាតសន្ធឹង​រហូតទៅដល់​ប្រទេស​ចិន នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ភូមា នៅប៉ែក​ខាង​លិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែក​ខាង​ត្បូង និង​នគរ​ចម្ប៉ា នៅ​ខាងកើត។

នៅ​ក្នុង​កំណត់ត្រា​របស់​ពួកអារ៉ាប់ នៅ​ចន្លោះ​ពីសតវត្សរ៍ទី៩ និង​សតវត្សរ៍​ទី១០ គេឃើញ​ថា កាលណា​និយាយ​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែ​លើកឡើង​ពី​ការ​ធ្លាក់ដុនដាប​ ក្នុង​យុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់​បាន​​ចាត់ទុក​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថា​ស្ថិត​ក្នុង​​តំបន់​ដែល​មាន​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅលើ​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួម​ជាមួយ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ​ជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដី​កាន់តែ​រួញតូច។

ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​កំណត់​ថា សម័យកាល​រុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ពី​ឆ្នាំ​៨០២ ជាមួយនឹង​ការ​ឡើងគ្រងរាជ្យ​នៃ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី២ និង​បញ្ចប់នៅ​ត្រឹម​ឆ្នាំ​១៤៣១ នៅ​ពេល​ដែល​​ព្រះបាទ​ស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេច​ចិត្ត​បោះបង់​រាជធានី​អង្គរចោល ហើយ​​ទៅតាំង​រាជធានី​នៅស្រីសន្ធរ និង​បន្ទាប់​មក​នៅ​​ភ្នំពេញវិញ ដើម្បី​គេចចេញ​ពី​ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​សៀម៕ ==ភាពរុងរៀងសម័យអង្ករ== ់់់

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៩​ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ឆ្លងកាត់​នូវ​យុគខ្មៅ​ងងឹត ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ហើយ​ចក្រភព​អារ៉ាប់​កំពុង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង វាតទី​កាន់កាប់ទឹកដី​នៅ​ប៉ែកខាងត្បូង និង​ខាង​កើត​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ឯណោះវិញ អាណាចក្រ​មួយ​ក៏​កំពុង​តែ​ងើបឡើង និង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ខ្លាំង​ដែរ នោះគឺ អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

តាមរយៈ​ការសិក្សា​របស់​អ្នក​បុរាណវិទ្យា គេរកឃើញ​ថា នៅ​ត្រង់​ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​ មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ដើមដំបូង តាំង​ពី​ប្រមាណ​ជា ៤២០០ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជន​នៅ​តំបន់​នេះ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ងាកចេញ​ពី​ការរស់​នៅ​បែប​បុរេ​ប្រវត្តិ មក​​ចាប់​ប្រកបរបរ​កសិកម្ម រួចហើយ​​បន្តិចម្តង​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​រដ្ឋមួយឡើង នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១​គ.ស គឺ​នគរ​​គោកធ្លក (ឬ​នគរ​ភ្នំ ) ដែល​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ហៅ​ក្លាយ​មក​ជា “ហ៊្វូណន”។

ដំណើររឿង​នៃ​ការ​កកើត​នគរ​គោកធ្លក ឬ​ហ៊្វូណន ត្រូវបានគេ​ដំណាល​ជា​លក្ខណៈ​រឿង​ព្រេង និង​មាន​កត់ត្រា​ទុក​ក្នុង​សិលាចារឹក​និងក្នុង​​ឯកសារ​ចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅ​ក្នុង​ទំនៀមទម្លាប់​ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើត​នៃ​នគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើម​ពី​អាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាង​ព្រះថោង ដែល​ជា​ក្សត្រ​មក​ពី​ឥណ្ឌា និង​នាងនាគ ដែល​ជា​ម្ចាស់ស្រុក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក​ជា​ភាសា​សំស្ក្រឹត គេ​បាន​រកឃើញ​នូវ​កំណត់ត្រា​អំពី​ដំណើររឿង នៃ​អាពាហ៍ពិពាហ៍​ រវាង​ម្ចាស់ស្រុក គឺ​ព្រះនាង​សោមា ជាមួយ​នឹង​ព្រាហ្មណ៍​​ម្នាក់​ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែល​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមទូក​ មកពីទិស​ខាង​ត្បូង​ (អាចមក​ពីកោះជ្វា ឬ​ស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែក​ឯកសារ​ចិន​វិញ​​មាន​កត់ត្រា អំពី​​​​អាពាហ៍ពិពាហ៍​រវាង​ព្រះបាទ​ហ៊ុនទៀន និង​ព្រះនាង​លីវយី។

អ្នកប្រាជ្ញ​ខ្លះ​យល់ថា ដំណើររឿង​ទាំង៣ខាងលើនេះ គឺ​ជា​រឿង​តែមួយ គ្រាន់តែ​មាន​ការ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​ខ្លះ​ទៀត យល់ថា រឿង​នេះ​អាច​ជា​ដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុង​កាលវេលា​ខុសគ្នា។

នគរហ៊្វូណន​មាន​រាជធានី​នៅ​ម្តុំ​ បាភ្នំ (ខេត្ត​ព្រៃវែង​បច្ចុប្បន្ន) ហើយមាន​​វប្បធម៌​លាយ​ចម្រុះ​គ្នា រវាង​វប្បធម៌​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​ដើម និង​វប្បធម៌​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពីឥណ្ឌា។ សាសនា​ក៏ដូចគ្នា​ដែរ។ ប្រជារាស្រ្ត​នៃហ៊្វូណនគោរព​តាម​ជំនឿ​​សាសនា​ដើម​របស់​ខ្លួនផង ដែល​គេហៅថា សាសនា​អ្នកតា និង​តាម​ជំនឿ​សាសនា​ពី​ឥណ្ឌា​ផង គឺ​ដំបូង​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​ និង​បន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។

តាមពិត ហ៊្វូណន​​គឺ​ជា​អាណាចក្រ​មួយ ដែល​មាន​នគរ​ច្រើនជា​ចំណុះ។ នគរ​ទាំងនេះ​​​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្សត្រផ្សេងគ្នា ​មាន​ឯករាជ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា ហើយ​ពេល​ខ្លះ ថែម​ទាំង​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​ទៀតផង គឺ​​ដូចជា សង្រ្គាម​រវាង​ស្តេចត្រាញ់ នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ដូច្នោះដែរ។

នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ហ៊្វូណន គេឃើញ​មាននគរ​ពីរ ដែល​មាន​ការ​ប្រកួតប្រជែងគ្នា​ខ្លាំង​ជាងគេ គឺ​មួយ​មាន​រាជធានី​នៅ​វយធបុរៈ (នៅត្រង់​ព្រៃកប្បាស​បច្ចុប្បន្ន) និង​មួយទៀត មាន​រាជធានី​នៅ​សម្ភុបុរៈ (ត្រង់​ស្រុក​សម្បូរ ខេត្ត​ក្រចេះ​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នគរ​វយធបុរៈ​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​សម្ភុបុរៈ​ ហើយ​បញ្ចូលគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​នគរ​ធំមួយ ដែល​មាន​អំណាច​យ៉ាង​ខ្លាំង រហូត​​ក្រោយ​មកទៀត ឈាន​ទៅ​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​ដែនដី​នៃ​នគរហ៊្វូណន​ទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណន​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​នគរ​ថ្មីមួយទៀត ដែល​នៅ​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឲ្យ​ថា “ចេនឡា” ហើយ​ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយ​ការ​ចូលទីវង្គត​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ដែលចិន​ហៅ​ថា ចេនឡា ត្រូវ​បាន​បំបែក​ជា​​នគរ​ពីរ ដូចកាល​ពី​សម័យ​ហ៊្វូណន​វិញ គឺ​នគរ​វយធបុរៈ ដែល​ចិនហៅថា “ចេនឡា​ទឹក” និង​នគរ​សម្ភុបុរៈ ដែល​ចិន​ហៅ​ថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹក​មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ ចំណែក​ឯ​ចេនឡា​គោក មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ហើយ​លាតសន្ធឹង​ដល់​ជួរភ្នំ​ដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែក​នគរ​ចេនឡា​ជាពីរ​នៅពេលនោះ ប្រហែល​ជា​ធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បី​ចែកគ្នា​គ្រប់គ្រង​តែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡា​ទាំងពីរ ​មិនមែន​ជាសត្រូវ​នឹងគ្នា ដូច​ជា​កាលពី​នគរវយធបុរៈ និង​សម្ភុបុរៈ កាល​ពី​​នៅក្នុង​សម័យកាល​​នគរហ៊្វូណន​នោះទេ។


រហូតដល់​ដើមសតវត្សរ៍​ទី៩ ចេនឡា​ទាំងពីរ​ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា​ជា​នគរ​តែមួយ​ឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​៨០២។ ថ្វីដ្បិត​តែ​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២​មិនសូវ​មាន​កិត្តិនាម​ល្បី ដូចជា ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គ​ត្រូវបានអ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្សត្រ​ដំបូងបង្អស់ ដែល​បាន​ស្ថាបនា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​រួបរួមគ្នា​មួយ ដែល​ក្រោយមកទៀត ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​បំផុត​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្មែរ។ ​ឆ្នាំ​៨០២ ដែល​​​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ​ឡើង​គ្រងរាជ្យ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យអង្គរ​ ដែល​ជា​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​បំផុត​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦០០ឆ្នាំ​ ចាប់តាំង​ពី​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៩ រហូតដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​ស្គាល់​នូវភាពរុងរឿង​ ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់​លើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែន​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​លាតសន្ធឹង​រហូតទៅដល់​ប្រទេស​ចិន នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ភូមា នៅប៉ែក​ខាង​លិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែក​ខាង​ត្បូង និង​នគរ​ចម្ប៉ា នៅ​ខាងកើត។

នៅ​ក្នុង​កំណត់ត្រា​របស់​ពួកអារ៉ាប់ នៅ​ចន្លោះ​ពីសតវត្សរ៍ទី៩ និង​សតវត្សរ៍​ទី១០ គេឃើញ​ថា កាលណា​និយាយ​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែ​លើកឡើង​ពី​ការ​ធ្លាក់ដុនដាប​ ក្នុង​យុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់​បាន​​ចាត់ទុក​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថា​ស្ថិត​ក្នុង​​តំបន់​ដែល​មាន​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅលើ​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួម​ជាមួយ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ​ជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដី​កាន់តែ​រួញតូច។

ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​កំណត់​ថា សម័យកាល​រុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ពី​ឆ្នាំ​៨០២ ជាមួយនឹង​ការ​ឡើងគ្រងរាជ្យ​នៃ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី២ និង​បញ្ចប់នៅ​ត្រឹម​ឆ្នាំ​១៤៣១ នៅ​ពេល​ដែល​​ព្រះបាទ​ស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេច​ចិត្ត​បោះបង់​រាជធានី​អង្គរចោល ហើយ​​ទៅតាំង​រាជធានី​នៅស្រីសន្ធរ និង​បន្ទាប់​មក​នៅ​​ភ្នំពេញវិញ ដើម្បី​គេចចេញ​ពី​ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​សៀម៕

ប្រជាជាតិរស់នៅជំុវិញអាណាចក្រអង្គរ[កែប្រែ]

នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី៩ ដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៥​គ.ស អាណាចក្រ​ខ្មែរ គឺ​ជា​មហាអំណាច​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​កាន់កាប់​ទឹកដី​យ៉ាងធំ គ្របដណ្តប់​លើ​ទឹក​ដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។

ចម្ប៉ា

នៅ​ខាង​កើត​​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេឃើញ​មានពួក​ចាម នៅ​នគរ​ចម្ប៉ា។​ ពួកចាម​​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​ម៉ាឡេស៊ី (មក​ពី​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា ឬ​ជ្វា) ហើយ​​បាន​មក​តាំង​ទីលំនៅ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​ឥណ្ឌូចិន និង​បាន​បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ​មួយឡើង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី២ ទៅ​សតវត្សរ៍​ទី១ មុន​គ.ស។ នគរ​ចម្ប៉ា​បាន​ចាប់កំណើត​មុន​នគរភ្នំ ឬ​ហ៊្វូណន​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៣មក នគរ​ចម្ប៉ា​មាន​ការរីកចម្រើន​ខ្សោយ​ជាង​នគរ​ហ៊្វូណន ជាពិសេស ខាង​បច្ចេកទេស​ក្នុងការ​ធ្វើ​សឹកសង្រ្គាម។ នគរចម្ប៉ា និង​នគរ​ខ្មែរ គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ហើយ​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ជារឿយៗ។ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​ធំជាងគេ ដែល​កំណត់​ជោគវាសនា និង​កែប្រែ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ពួកចាម គឺ​សង្រ្គាម​ទល់នឹង​ នគរ​អាណ្ណាម ឬ​ដាយវៀត។

អាណ្ណាម

នគរ​អាណ្ណាម​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ចម្ប៉ា ក៏ប៉ុន្តែ ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស រហូត​ទៅដល់​ ​សតវត្សរ៍​ទី១០គ.ស (ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណជា​១ពាន់​ឆ្នាំ) អាណ្ណាម​​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចិន ពោលគឺ គឺ​គ្រាន់តែ​ជាអាណា​​ខេត្តមួយ​ប៉ុណ្ណោះ​របស់​ចិន។ ពេលខ្លះ ចិន​បាន​ហៅ​អាណ្ណាម​នេះ​ថា “ណាមវៀត”។

រហូត​ដល់ឆ្នាំ​៩៣៩ ពួក​​អាណ្ណាម​បាន​ទាម​ទារ​ឯករាជ្យ​ ទៅ​បង្កើត​ជានគរដាច់​ពី​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ នគរ​ថ្មី​នេះ​នៅ​តែ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ជា​​​នគរ​ចំណុះរបស់​ចិន​វិញ​ដដែល។ ចិន ដែល​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​៩៦០ ដល់​ឆ្នាំ​១២៧៩ ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រាជវង្ស​សុង។

ក្នុងការ​ព្យាយាម​​រើបម្រះ​ពី​នឹម​អាណានិគម​របស់​ចិន ពួក​អាណ្ណាម​តែងតែ​បាន​ងើបឡើង​បះបោរ ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​កងទ័ព​ចិន​ជារឿយៗ។ ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង​ឯណោះវិញ ​ពួក​អាណ្ណាម និង​ពួកចាមក៏​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​ឈ្លានពាន​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​​ឥតឈប់ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ទីចុង​បំផុត គឺ​នគរ​ចម្ប៉ា ដែល​ត្រូវ​បរាជ័យ ដោយ​ត្រូវ​នគរ​អាណ្ណាម​ឈ្លាន​ពាន​​ចូល​កាន់កាប់​ទាំងស្រុង នៅឆ្នាំ​១៤៧១។ នគរ​ចម្ប៉ា​ត្រូវ​រលំ ហើយ​ពួកចាម ក៏​បាន​នាំគ្នា​រត់ខ្ចាត់ខ្ចាយ​ចេញ​ពី​នគរ ដោយ​ភាគ​ច្រើន​រត់​ភៀសខ្លួន​ទៅ​ជ្រកកោន នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​រត់​ទៅ​ម៉ាឡាកា នៅ​ក្នុងប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី​បច្ចុប្បន្ន។

លាវ

នៅ​ខាង​លិច​អាណាម និង​ខាង​ជើង​នគរ​ខ្មែរ មាន​ប្រជាជន​មួយទៀត គឺ​លាវ។ លាវ​ធ្លាប់​ជា​នគរ​ឯករាជ្យ​មួយ នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ហ៊្វូណន។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ ប្រទេស​លាវ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ក្រោម​​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ខ្មែរ ដោយ​ដំបូង​​ត្រឹម​ជា​នគរ​ចំណុះ ហើយ​បន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យ​អង្គរ ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​លាវ​​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ខ្មែរវាតទី​កាន់​កាប់​ទាំងស្រុង។ រហូតដល់​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៤ ទើប​ប្រទេស​លាវ​ចាប់ផ្តើម​លេចរូបរាង​សាជាថ្មី​ឡើង​វិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ លាវ​ស្ថិត​នៅ​ជា​ប្រទេស​ទន់ខ្សោយ ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាម​កំហែង​ជា​ប្រចាំ​ពី​សំណាក់​ប្រទេស​ជិតខាង។

ពួក​មន (នៅភូមា)

នៅ​ខាង​កើត​អាណាចក្រ​ខ្មែរ មាន​ប្រទេស​មួយ ​ដែល​ខ្មែរ​ហៅ​ថា “ស្រុកមន” ហើយ​ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ត្រង់​ប្រទេស​ភូមា​សព្វថ្ងៃ។ កាលពីមុន ស្រុកមន និង​ស្រុក​ខ្មែរ មាន​ព្រំប្រទល់​ជាប់គ្នា នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ព្រំប្រទល់​​ភូមា និង​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន។ ចំណែក​ឯ​ប្រទេស​ថៃ​វិញ នៅ​មិនទាន់​មាន​រូបរាង​នៅឡើយទេ នៅពេលនោះ។

ថៃ ឬ​សៀម

នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក គេ​ឃើញ​មាន​ការកត់​ត្រា​ពី​វត្តមាន​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ប្រហែល​ជា​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១២​មក។ ពួកថៃ ឬ​សៀម កាល​ពី​មុន​រស់​នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​យូណាន​ប្រទេស​ចិន ហើយ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​អន្តោប្រវេសន៍​ចាក់ចុះ​មក​ទិស​ខាង​ត្បូង បន្តិចម្តងៗ ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៩។

ពីដំបូង គេឃើញ​ពួកថៃ ឬសៀម​​បាន​ចុះ​មកតាំង​ទីលំនៅ នៅ​ភាគខាងជើង​ប្រទេស​លាវ​សព្វថ្ងៃ និង​នៅ​ឈៀងម៉ៃ។ ចំនួន​ពួកថៃ ឬសៀម​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​នៃ​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​មាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឡើងៗ ហើយ​ពួកគេ​ក៏​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​នគរ​តូចៗ​មួយចំនួន ដូចជា សុខោទ័យ ឆៀងសែន ឈៀងម៉ែ ​ស្រែមួយលាន និង​អយុធ្យា។​ ក៏ប៉ុន្តែ ពី​ដំបូង ​នគរ​ទាំងអស់​នេះ​ជា​នគរ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​ឥទ្ធិពល​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ នគរ​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម​ ក៏​បាន​ពង្រឹង​ប្រទេស​របស់​ខ្លួន​បន្តិចម្តងៗ ឲ្យ​ទៅ​ជា​នគរ​ដែល​មាន​​​​អធិបតេយ្យ​ពេញលេញ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​សុខោទ័យ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៣។ ​បន្ទាប់មកទៀត នៅសតវត្សរ៍​ទី១៤ ក្រោយ​ពី​ស្តេច​រាមកំហែង​ចូល​ទិវង្គត ​សុខោទ័យ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប ហើយ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​នគរ​សៀម​មួយទៀត គឺ​នគរ​​​អយុធ្យា។ គឺ​​អយុធ្យា​នេះ​ហើយ ដែល​បាន​ពង្រីក​អំណាច​នគរ​សៀម ហើយ​​ជា​គូប្រជែង​ដ៏ធំ​បំផុត​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ នៅ​ចុងសម័យ​អង្គរ។

ម៉ាឡេ

ងាកទៅ​ប៉ែក​ខាង​សមុទ្រ​វិញ នៅ​ប៉ែក​​ខាង​ត្បូង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេ​ឃើញ​មាន​​​អាណាចក្រ​​ដ៏ធំមួយ គឺ​អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ (Srivijaya) ​របស់​ពួកម៉ាឡេ ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​លើ​កោះស៊ូម៉ាត្រា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​ដែនដី​​គ្របដណ្តប់​​រហូតទៅដល់ កោះជ្វា (Java) កោះ​បរណេអូ (Borneo) និង​ម៉ាឡាកា នៅ​ចុង​ខាង​ត្បូង​នៃ​ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ ពោលគឺ ពាសពេញ​ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី និង​ព្រុយណេ​​សព្វថ្ងៃ។ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១៣ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​បាន​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​រហូត​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅជា​នគរ​ចំណុះ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ក្រោយ​មក​ទៀត​ ជា​នគរ​ចំណុះ​របស់​នគរ​សុខោទ័យ​របស់​សៀម។ នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៥ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​បែក​ខ្ញែក​ទៅជា​នគរ​តូចៗ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា៕

ពុទ្ធសាសនានិងដែនសុវណ្ណភូមិ[កែប្រែ]

១. កម្ពុជា ក. ទីតាំង

ប្រទេស​កម្ពុជា​ស្ថិត​នៅ​ទ្វីប​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ត្រង់​ភាគ​ខាង​ត្បូង​នៃ​ឧបទ្វី​ប​ឥណ្ឌូ​ចិន ចន្លោះ​ខ្សែ​ស្រប​​ទី១០​ និង ទី​១៥ នៃ​រយៈ​ទទឹង​ខាង​ជើង និង​ចន្លោះ​ខ្សែ​បណ្តោយ​ទី ១០២ និង ទី១០៨ ​នៃ​​រយៈ​បណ្តោយ​ខាង​កើត ។ ដូច​នេះ ប្រទេស​កម្ពុជា​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ត្រូ​ពិក ត្រង់​អឌ្ឍគោល​ខាង​​ជើង​ដែល​ជា​តំបន់​មាន​ជី​រ​ជាតិ​ហើយ​មាន អំ​ណោយ​ផល​ដល់​ការ​លូត​លាស់​នៃ​រុក្ខ​ជាតិ​និង​​ដំណាំ​ផ្សេង​ៗ​គ្រប់​ប្រ​ភេទ។ កម្ពុជា​មាន​រាង​ជា​ពហុកោណ​ស្ទើរ​ស្មើ​ជ្រុង​ មានព្រំ​ប្រទល់​ខាង​​ជើង​ជាប់​ប្រទេស​ថៃ​ហើយ​មួយ​ភាគ​ធំ​ជាប់​នឹង​ប្រទេស​ឡាវ​ខាង​កើត​និង​ខាង​ត្បូង ​មួយ​​ភាគ​ជាប់​នឹង​ប្រទេស​វៀត​ណាម​ខាង​ត្បូង មួយ​ភាគ​ទៀត​ជាប់​នឹង​ឈូង​សមុទ្រ​ថៃ​ ខាង​លិច​ជាប់​នឹង​ឈូង​សមុទ្រ​ថៃ ហើយ​មួយ​ភាគ​ទៀត​ជាប់​នឹង​ប្រទេស​ថៃ ។

ខ. ផ្ទៃដី ប្រទេសកម្ពុជាមានផ្ទៃក្រឡា ១៨១.០៣៥ គីឡូម៉ែត្រការេ ។

គ. ប្រជាជន

ចំនួន​ប្រជាជន​នៅ​កម្ពុជា តាម​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ខាង​ជាតិ​ពន្ធុ​វិទ្យា​បាន​សន្និដ្ឋាន​ថា ពួក​​អូ​ស្ត្រាលី​អ៊ីដ​និង​​ពួក​មេឡានេ​ស៊ី សម្បុរ​ខ្មៅ បាន​មក​នៅ​ឥណ្ឌូចិន​តាំង​ពី​ច្រើន​ស.វ. មុន​គ.ស ម៉្លេះ ។ ​បន្ទាប់​មក មាន​ពួក​ឥណ្ឌូនេ​ស៊ី​ ជា​ជន​ជាតិ​ស្បែក​លឿង​ចូល​មក​នៅ​លាយ​ឡំ​នឹង​ប្រជាជន​ចាស់ បង្ក​បង្កើត​ឡើង​ជាជន​ជាតិ​សាសន៍​មន-ខ្មែរ។ ក្រោយ​មក មាន​ពួក​ឥណ្ឌា​ជា​អ្នក​ជំនួញ ជា​អ្នក​ភៀស​ខ្លួន​ពី​សង្គ្រាម​និង​ជា​អ្នក​ផ្សាយ​សាសនា បាន​មក​រស់​នៅ​លាយ​ឡំ​ជា​មួយ​ម្ចាស់​ស្រុក​ដើម បង្ក​បង្កើត​បាន​ជា​អរិយ​ធម៌​មួយ ។ តែ​ពួក​កុល​សម្ព័ន្ធ​ខ្លះ ពុំ​ព្រម​ទទួល​យក​នូវ​បញ្ហា​ទាំង​នេះ ។​ ក្រោយ​មក​ទៀត​មាន​ជាតិ​សាសន៍​ផ្សេង​ៗ​បាន​មក​រស់​នៅ​ជា​បន្ត​បន្ទាប់ ដូចជា​ជាតិ​ជ្វា ព្រាហ្មណ៍ (ស.វ.ទី៨) ជាតិ​ចិន (ស.វ.ទី ១៣) រៀត​ណាម ឡាវ ចាម ភូមា ជាដើម។ ហេតុ​នេះ​បាន​ជា​គេ​ឃើញ​មាន​មនុស្ស​ផ្សេងៗ​គ្នា​ជា​ច្រើន រស់​នៅ​លើ​ទឹក​ដី​កម្ពុជា។ ​ស្ថិតិ​ប្រជាជន​កម្ពុជា​ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩៦២ មាន​ចំនួន៩.៧២៨.៧៧១ នាក់ ក្នុង​ពេល​នោះ​មាន​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ប្រហែល​ជា ៥ ភាគ ៦។​

ឃ. ជនជាតិផ្សេង ក្រៅពីជនជាតិខ្មែរមាន

-ពួក​កុល​សម្ព័ន្ធ មាន​ច្រើន​ក្រុម ដូច​ជា​ពួក​ព័រ ស្អូច សំរ៉ែ កួយ ស្ទៀង ព្នង ។ ពួក​គេ​រស់​នៅ​ដាច់​​ស្រយាល​ពី​គេ, ប្រកប​អាជីវ​កម្ម​ប្រមាញ់ នេសាទ និង​កសិកម្ម​នៅ​ព្រៃ​ដុត ។ -ពួក​ចំណូល​ស្រុក ឬ​ខ្មែរ​ចូល​ជាតិ ជា​ប្រជាជន​ដែល​មក​រស់​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា​ជា​យូរ​យារ​ណាស់​មក​ហើយ មាន​សិទ្ធិ និង​កាតព្វ​កិច្ច​ដូច​ខ្មែរ​ដែរ ។ ជន​​ជាតិ​ទាំង​​នេះ​​មាន​​ចាម ជ្វា ឡាវ​វៀតណាម និងភូមា…។

២. តើខ្មែរជានរណា?

ជា​យូរ​យារ​ណាស់​មក​ហើយ អ្នក​ធ្វើ​ការ​សិក្សា​ស្រាវ​ជ្រាវ​ខ្មែរ បាន​ខិត​ខំ​ដោះ​ស្រាយ​បញ្ហា​កំណើត​​ខ្មែរ​​នេះ ។ ពួក​​គេ​បាន​បញ្ចេញ​យោបល់​ប្លែក​ៗ​គ្នា ហើយ​ជួន​កាល​ផ្ទុយ​ស្រឡះ​តែម្តង ។ ប៉ុន្តែ​យោបល់​ទាំង​នោះ​អាច​ចែក​ជា​ពីរ​ក្រុម​គឺៈ​

ក- យោបល់ទី១

ពួក​គេ​ទទួល​ថា​ជាតិ​ខ្មែរ ជា​ជាតិ​ប្រវេសន៍ (Race immigré) ចេញ​ពី​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ហើយ​បាន​លុក​លុយ​ដណ្តើម​យក​ទឹក​ដី​របស់​ជន​ជាតិ​ដើម​មួយ (Race Autochtone) គឺ​ជន​ជាតិ​ក្នុង​​អំបូរ​ម៉ាឡាយូ​ប៉ូលី​នេ​ស៊ី​យ៉េន (Race Malayopolynésienne) នេះ​ឯង ។ ទស្សនៈ​នេះ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​ដោយ​លោក Hendrike Kerne ។ បន្ទាប់​មក​ទៀត ក៏​មាន​អ្នក​ស្រាវ​ជ្រាវ​ខ្លះ​​យល់​ស្រប​តាម​ដូច​ជា​លោក​Adhémard Leciére និង​លោក​Pierre Gourou ជា​ដើម។​ ​លោក Pierre Gourou បាន​បញ្ជាក់​ថា​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ប្រហែល​ជា​ត្រូវ​ពួក ទ្រា​វិឌ ឬ​ពួ​កអារ្យ​ច្រាន​ចេញ​ពី​ឥណ្ឌា ហើយ​ដោយ​មាន​សេស​សល់​ក្រុម​ខ្លះ​ដូច​ជា​ពួក​មុណ្ឌ បាន​មក​លុក​លុយ​ប្រទេសភូមា​ប្រទេស​សៀម​និង​ប្រទេស​កម្ពុជា ។ លោក​Etienne Aymonier ដែល​យល់​ថា​ក្រុម មន​-​ខ្មែរ​ មណ្ឌុ​មាន​តាំង​ពី​ដើម​នៅ​ជើង​ភ្នំ​ទី​បេត៍ ហើយ​ក្រោយ​មក​បាន​បំបែក​ជា​ពីរ​ក្រុម​ ​គឺ មន​-​ខ្មែរ ចូល​មក​តាំង​នៅ​ភូមិ​ភាគ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ឯ​មួយ​ក្រុម​ទៀត​គឺ​មណ្ឌុ ចូល​ទៅ​ក្នុង​​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​រហូត​ដល់​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ​។​

ខ-យោបល់ទី២

​ទទួល​ស្គាល់​ថា ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ជា​ជន​ជាតិ​មួយ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ក្រុម មន​-​ខ្មែរ ហើយ​បាន​កើត​ឡើង​នៅ​ភូមិ​ភាគ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​នេះ តាំង​ពី​បុរាណ​មក ។ នេះ​គឺ​ជា​យោបល់​របស់​លោក Bernard ​Philiffe Groslier បច្ចុប្បន្ន​ជា​អភិរក្ស​អង្គរ និង​លោក Mace Talahot ជា​ដើម ​។ លោក​ទាំង​ពីរ​នេះ​បាន​យល់​ឃើញ​ថា ក្នុង​សម័យ​ឌុណូ ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ​ដ៏​យូរ​លង់​ណាស់​មក​ហើយ មាន​មនុស្ស​ជា​ច្រើន​ក្រុម​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ពី​ខាង​ជើង​ចុះ​មក​ភាគ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ដូច​ពួក​អូស្ត្រាឡូអ៊ីដ (Autraloïdes)មេ​ឡានេ​ស៊ី​យាង (Mélanésiens) ។ អំបូរ​មន-ខ្មែរ​បាន​កើត​ឡើង​ដោយ​ការ​កាត់​ផ្សំ​រវាង​ពួក​ឥណ្ឌូនេស៊ី​យាង​និង​មេឡា​នេ​ស៊ី​យាង ហើយ​បាន​រស់​នៅ​រាយ​ប៉ាយ​លើ​ទឹក​ដី​ដែល​លាត​សន្ធឹង​ពី​ឥណ្ឌូ​ចិន​ជ្រោយ​ម៉ា​ឡាយូ រហូត​ដល់​ព្រំ​ប្រទល់​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ។

គួរកត់សម្គាល់ថា យោបល់នៃក្រុមទាំងពីរនេះ មានលក្ខណៈស្របទៅនឹងទស្សនៈ​របស់​ខ្មែរ ពី​ព្រោះ​បើ​យើង​សំអាង​ទៅ​លើ​រឿង​ព្រេង​ខ្មែរ ដោយ​សារ​តែ​មាន​នាង​នាគ​នៅ​ស្រុក​​ខ្មែរ​នេះ​ឯង ទើប​ព្រះ​ថោង​ដែល​គេ​ថា​មក​ពី​ស្រុក​ឥណ្ឌា បាន​ជួប​ប្រភព​គ្នា​ហើយ​បាន​គ្រប់​គ្រង​ស្រុក​គោក​ធ្លក​នេះ​ឯង ។ បាន​សេចក្តី​ថា លុះ​ត្រា​តែ​មាន​ជន​ជាតិ​ខ្មែ​នៅ​លើ​កោះ​គោក​ធ្លក​នេះ​ដែរ ទើប​ឥណ្ឌា​អាច​ផ្សាយ​អរិយធម៌​របស់​ខ្លួន​បាន​ខ្លះ​ចូល​ស្រុក​ខ្មែរ ។ សេចក្តី​ក្នុង​រឿង​ព្រេង​នេះ​សរ​ឲ្យ​ឃើញ​ថា ចំពោះ​ខ្មែរ​យើង ជាតិ​ខ្មែរ​មាន​ប្រភព​នៅ​ស្រុក​ខ្មែរ​នេះ​ឯង ។ ចំពោះ​បញ្ហា​ដើម​កំណើត​នៃ​ជាតិ​សាសន៍​ខ្មែរ​នេះ​អ្នក​ប្រាជ្ញ​អន្តរជាតិ​បាន​បញ្ចេញ​សម្មតិ​កម្ម​ច្រើន​បែប​យ៉ាង​ណាស់ ។ តែ​លោក​បាន​ស្រប​យោបល់​គ្នា​ត្រង់​ចំណុច​ដែល​ថា ​ខ្មែរ​ជា​ជន​ជាតិ​មួយ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​អំបូរ​ពិសេស​មួយ​គឺ​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ ឬ​ខម​នេះ​ឯង។ ថ្មីៗនេះ​លោក​បណ្ឌិត មីសែល ត្រាណេ លោក​ជា​អ្នក​ស្រាវ​ជ្រាវ​វប្បធម៌​ខ្មែរ ស្នា​ដៃ​របស់​លោក​សម​ស្រប​ជា​មួយ​មតិ​ទី២ គឺ​លោក​បាន​បញ្ជាក់​ថា​ខ្មែរ​មាន​ជីវិត​លើ​ទឹក​ដី​ខ្មែរ​តាំង​ពី ៦៨០.០០០ឆ្នាំ​មុន​គ.ស មក​ដល់ សត​វត្ស​ទី១ នៃ​គ.ស ។ សម័យ​នេះ ជា​សម័យ​ថ្ម​គ្រួស​បំបែក ដែល​មាន​អាយុ ៦៨០.០០០​ដល់​​ឆ្នាំ​១២០.០០០ ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ។ យុគ​នេះ​អាច​ជា​ការ​ចាប់​ផ្តើម​នៃ​អរិយ​ធម៌​ខ្មែរ ហើយ​ការ​ចង​ក្រង​ទំព័រ​​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​កម្ពុជា ត្រូវ​ស្ថិត​នៅ​លើ​សម្ភារៈ​វប្បធម៌​កម្ពុជា​ដំបូង​បង្អស់​ជា​មូលដ្ឋាន​។ វប្បធម៌ អរិយធម៌​ខ្មែរ ដូច​បាន​បញ្ជាក់​ជូន​ខាង​លើ ​ក៏​អាច​បង្ហាញ​ឲ្យ​អ្ន​ក​សិក្សា​ស្រាវ​ជ្រាវ​វិភាគ​បាន​ពី​ប្រភព​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា នៅ​កម្ពុជា​ដែរ​ ។​

៣- ប្រភព និង កាលបរិច្ឆេទព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា

​ដូច​យើង​បាន​បញ្ជាក់​ខាង​លើ​រួច​មក​ហើយ​ថា ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មាន​ដើម​កំណើត​នៅ ប្រទស​ឥណ្ឌា​ហើយ​ត្រូវ​ផ្សព្វផ្សាយ​នៅ​លើ​បណ្តា​ប្រទេសនានា​នៅ​លើ​ពិភព​លោក ​ជា​ពិសេស​នៅ​លើ​បណ្តា​ប្រទេស​មួយ​ចំនួន​នៃ​ភូមិ​ភាគ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​យើង​នេះ ​។ ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​បាន​ចូល​មក​តាំង​ពី​យូរ​អង្វែង​ណាស់​មក​ហើយ ហើយ​មាន​ការ​រីក​ចំរើន​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​ព្រម​ទាំង​ជះ​ឥទ្ធិពល​យ៉ាង​ជ្រាល​ជ្រៅ​ក្នុង​ក្រអៅ​បេះ​ដូង​នៃ​ចិត្ត​គំនិត​ទំនៀម​ទម្លាប់ ប្រពៃណី​ សិល្បៈ​ វប្បធម៌​នៃ​មនុស្ស​ខ្មែរ​យើង ​។ ចំពោះ​កាល​បរិច្ឆេទ​នៃ​ការ​ចូល​មក​ដល់ ឬ​វត្ត​មាន​ព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា​កម្ពុជា​ជា​បញ្ហា​មួយ​ដែល​អ្នក​សិក្សា​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏​ដូច​ជា​អ្នក​សិក្សា​អក្សរសាស្រ្ត​និង​វប្បធម៌​ទូ​ទៅ​តែង​តែ​ចោទ​​សួរ​ថា តើ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​បាន​មក​ដល់​ប្រទស​កម្ពុជា​តាំង​ពី​ពេល​ណា?​ បញ្ហា​បរិច្ឆេទ​នៃ​ការ​ចូល​មក​ដល់​នៃ​លទ្ធិ​ពុទ្ធសាសនា​នេះ យើង​គួរ​សិក្សា​ឲ្យ​បាន​ដឹង​ច្បាស់​ព្រោះ​បញ្ហា​នេះ វា​បាន​ឆ្លុះ​បញ្ចាំង​ទៅ​លើ​ការ​រីក​ចំរើន​របៀប​​របប​ការ​រស់​នៅ និង​និន្នាការ​របស់​សង្គម​ខ្មែរ​យើង​នៅ​គ្រប់​ដំណាក់​កាល​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ខ្លួន​រយៈ​កាល​កន្លង​មក ។ បញ្ហា​នេះ អ្នក​សិក្សា​ជា​ច្រើន​បាន​ស្រាវ​ជ្រាវ​ឃើញ​កាល​បរិច្ឆេទ​ខុស​ៗគ្នាៈ​

– មាន​អ្នក​សិក្សា​ខ្លះ​បក​ស្រាយ​ថា ព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា​បាន​ចូល​មក​ដល់​ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង​​តាំង​ពី​ស.វ​ទី៣ ឬ​ទី២ មុន​គ.ស ដោយ​សំអាង​ទៅ​លើ​ប្រវត្តិ​សាស្រ្ត​នៃ​ព្រះ​បាទ​ធម្មា​សោក​នៃ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ដែល​ព្រះ​អង្គ​ជា​មហា​ពុទ្ធសាស​និក​ជន​មួយ​រូប គោរព​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ថេរ​វាទ បាន​ឧបត្ថម្ភការ​បញ្ជូន​សមណ​ទូត​ពីរ​អង្គ​គឺ ​សោណត្ថេរ និង ឧត្តរត្ថេរ មក​ផ្សព្វ​ផ្សាយ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​នៅ​លើ​ដែន​ដី​សុវណ្ណ​ភូមិ ។ បញ្ជាក់​ដោយ​សម្តេច​ព្រះ​មហា​​សុមេធា​ធិបតី ហួត តាត វិជិរប្ប​ញ្ញោ ព្រះ​សង្ឃនាយក​គណៈ​មហានិកាយ ក្នុង​ស្នា​ព្រះ​ហស្ត​របស់​ព្រះ​អង្គ​ស្តី​ពី « ព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា​នៅ​កម្ពុជា​សង្ខេប » បោះ​ពុម្ព​លើក​ទី២​​នៅគ.ស. ១៩៧០ ទំព័រ​ទី ១ ថា​ «ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ផ្សាយ​ចូល​មក​កម្ពុជា​ជា​មុន​ដំបូង ​តាម​គម្ពីរ​ពុទ្ធសាសនា​សាមន្ត​បាសា​ទិកា​ អដ្ឋ​កថា វិន័យ​បិដក​ជា​ភាសា​បាលី​បាន​ប្រាប់​​ពត៌​មាន​ថា កាល​ក្រោយ​ដែល​ធ្វើ​តតិយ​សង្គាយនា​រួច​ហើយ​នៅ​ក្នុង​ជម្ពូ​ទ្វីប គឺ​ក្នុង​​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ក្នុង​ព.ស.ទី​៣ ព្រះ​មហាថេរ​មួយ​ព្រះ​អង្គ​នាម​​ព្រះ​មោគ្គលិ​បុត្ត​តិស្សៈ​បា​ន​ចាត់​ចែង​បញ្ជូន​ព្រះ​ថេរៈ​ពីរ​អង្គ គឺ​ព្រះ​សោណត្ថេរ​និង​ព្រះ​ឧត្ត​រត្ថេរ​ចេញ​ពី​ជម្ពូទ្វីប​(ឥណ្ឌា) មក​ផ្សាយ​ព្រះ​ពុទ្ធ​សា​ស​នា​នៅ​សុវណ្ណ​ភូមិ ក្នុង​ព្រះ​រាជូបត្ថម្ភ​នៃ​ព្រះ​មហាក្សត្រ​នាម​ធម្មា​សោក» ។ អ្នក​សិក្សា​ខ្លះ​ទៀត បាន​រក​ឃើញ​ព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា​ចូល​មក​ដល់​ប្រទស​ខ្មែរ​យើង​នៅ​ស.វ.ទី​២ នៃ​គ.ស.ទៅ​វិញ ។ បញ្ហា​នេះ អ្នក​ស្រី​ត្រឹង ងា បាន​​សរសេរ​នៅ​ក្នុង​ស្នាដៃ​អរិយធម៌​ខ្មែរ បោះ​ពុម្ព​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៧៣ ទំព័រ​៨០ ថា ​« តាម​សិលា​ចារឹក​វ៉ូកាញ់ ​(នៅ​វៀត​ណាម​ខាង​ត្បូង) ទំនង​ជា​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ចូលម​ក​ប្រតិ​ស្ថាន​ក្នុង​ស្រុក​ខ្មែរ នៅ​ស.វ.ទី​២ នៃ​គ.ស. ក្នុង​រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ស្រី​មារៈ ឬ ហ្វាន​ចេ​ម៉ាន់ ។ ទស្សនៈ​បែប​នេះ​គេ​បាន​ពន្យល់​ថា​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មាន​កំណើត​ក្រោយ​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា ប្រហែល​នឹង​អាច​ចូល​មក​ដល់​ប្រទេស​កម្ពុជា​ក្រោយ​ការ​ចូល​មក​ដល់​នៃ​លទ្ធិ​ព្រាហ្មណ៍​សាសនា​ ។​

– មាន​អ្នក​ខ្លះ​ឲ្យ​យោបល់​ថា ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​និង​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា​បាន​ចូល​មក​ដល់​ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង​ក្នុង​ដំណាក់​កាល​ប្រហាក់​ប្រហែល​គ្នា ឬ​ក៏​មុន​ក្រោយ​បន្តិច​បន្តួច​ប៉ុណ្ណោះ ។ គេ​បាន​ពន្យល់​ថា បញ្ហា​នេះ​គ្មាន​ឯក​សារ​ណា​មួយ​បញ្ជាក់​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់​លាស់​ទេ ព្រោះ​គេ​ហាក់​ដូច​ជា​ពុំ​ទាន់​មាន​ជំនឿ​ចំពោះ​ទស្សនៈ​របស់​អ្នក​សិក្សា​ឯ​ទៀត​ដែល​យល់​ថា​សាសនា​នេះ ឬ​សាសនា​នោះ​មក​ដល់​មុន​នោះ​ឡើយ ។ យោប់​ស្តី​ពី​វត្ត​មាន​នៃ​ការ​ហូរ​ចូល​នៃ​លទ្ធិ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា មាន​ច្រើន​ដូច​ខាង​លើ​ដែល​យើង​ពិបាក​នឹង​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់​លាស់​ណាស់ ។ ប៉ុន្តែ​ពិនិត្យ​ជា​រួម ទោះ​បី​យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ​ក៏​យោបល់​មតិ​ទាំង​អស់​នោះ​ជា​ពន្លឺ​នៃ​ការ​សិក្សារបស់​យើង ។ យើង​ពិនិត្យ​ឃើញ​ថា​យោបល់​ទាំង​អស់​ហាក់​ដូច​ជា​មាន​ការ​ឯក​ភាព​គ្នា​មួយ​នៅ​ត្រង់​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ក៏​ដូច​ជា​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា បាន​ចូល​មក​ដល់​ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង តាំង​ពី​យូរ​យារ​ណាស់​មក​ហើយ ។ ផ្អែក​លើ​ទស្សនៈ​ខាង​លើ យើង​ជា​អ្នក​សិក្សា​ស្រាវ​ជ្រាវ​គួរ​តែ​ត្រិះ​រិះ​ពិ​ចារ​ណា​រក​ហេតុ​ផល​ឲ្យ​មាន​លក្ខណៈ​ច្បាស់​លាស់ និង​សម​ស្រប​ដើម្បី​កំណត់​ពី​បញ្ហា​នេះ ​។

យើង​គួរ​លើក​យក​ពី​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៃ​ព្រះ​បាទ​ធម្មា​សោក​ដែល​ឲ្យ​ពត៌​មាន​ថា «ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​បាន​ផ្សព្វ​ផ្សាយ​ចូល​មក​ដល់​ដែន​ដីសុវណ្ណ​ភូមិ​នៅ​ស.វ.ទី៣​ឬ​ទី​២ មុន​គ.ស.» យក​មក​ត្រិះ​រិះ​ពិចារណា​ដើម្បី​កំ​ណ​ត់​កាល​បរិច្ឆេទ​នៃ​ការ​ចូល​មក​ដល់​របស់​លទ្ធិ​ពុទ្ធសាសនា​នៅ​កម្ពុជា​យើង ។ បញ្ហា​ចោទ​នោះ គឺ​ដែន​សុវណ្ណ​ភូមិ​ជា​ដែន​ដី​របស់​ប្រទេស​ណា? ប្រទេស​ខ្មែរ​យើង​ឬ​ជា​ប្រទេស​ណា​ទៀត? ដែន​ដី​សុវណ្ណភូមិ​នេះ ត្រូវ​បាន​គេ​យល់​ឃើញ​ដោយ​ឡែក​ៗ ហើយ​ម្នាក់​ៗ​សុទ្ធ​តែ​អះ​អាង​ថា ដែន​ដី​សុវណ្ណ​ភូមិ ជា​ដែន​ដី​របស់​ខ្លួន​ម្នាក់​ៗ ។ ឧទាហរណ៍​ដូច​ជា​ខ្លះ​ថា​ដែន​ដី​នេះ​ជា​របស់​ភូមា ខ្លះ​ថា​ជា​ដែន​ដី​ឥណ្ឌូ​នេស៊ី ខ្លះ​ថា​ម៉ា​ឡេស៊ី​ ខ្លះ​ថា​កម្ពុ​ជា ខ្លះ​ថា​ថៃ ខ្លះ​ថា​ចាម ខ្លះ​ថា​វៀត​ណាម…។ យោបល់​ដោយ​ឡែក​ៗ​ខាងលើ​របស់​ជន​ជាតិ​នី​មួយៗ​ សុទ្ធ​តែ​មាន​ការ​អះអាង ព្រម​ទាំង​ប្រកាន់​យក​នូវ​មហិច្ឆតា​ជាតិ​របស់​ខ្លួន​ជា​និច្ច ។ មក​ដល់​ត្រឹម​នេះ យើង​ជា​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ក៏​ពុំ​ទាន់​ហ៊ាន​អះអាង​ថា​ដែន​ដី​សុវណ្ណភូមិ​ជា​ដែន​ដី​របស់​យើង​ឡើយ ។ តែ​យើង​ត្រូវ​ចោទ​សួរ​បន្ត​ទៀត​តើ​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍នេះ ប្រទេស​ណា​ដែល​បាន​ទទួល និង​គោរព​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មាន​ចំណាស់​ជាង​គេ? បើ​យើង​ពិនិត្យ​ទៅ​លើ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​ពិនិត្យ​លើ​ការ​ជាក់​ស្តែង​ឃើញ​ថា​នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​នេះ ប្រទេស​ដែល​គោរព​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មាន​ចំ​ណាស់ ជាង​គេ គឺ​មាន​តែ​ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង​នេះ​ឯង។ ចំពោះ​បណ្តា​ប្រទេស​ដទៃ​ទៀត ឃើញ​ថាមាន​​ប្រទេស មួយ​ចំនួន គេ​គោរព​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ដូច​យើង​ដែរ តែ​គេ​គោរ​ព​នោះ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ដំណាក់​កាល​ក្រោយ​យើង ។ ឧទាហរណ៍ ដូច​ជា​ករណី​ប្រទេស​ថៃ ចាប់​ពី ស.វ.ទី ១ រហូត​មក​ដល់​ដើម ស.វ.ទី ៩ ក្នុង​ពេល​ដែល​ប្រទេស​យើង​បាន​កសាង​ជា​ប្រទេស​មាន​អធិបតេយ្យ​និង​មាន​វប្បធម៌​រឹង​មាំ​រួច​ទៅ​ហើយ​នោះ ប្រទេស​នេះ​កំពុង​ស្ថិត​នៅ​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ ឬ​ជា​ជន​ជាតិ​ភាគ​​តិច ឬ​ជា​ជន​ជាតិ​បញ្ញើ​ក្អែក គ្មាន​ឯក​ភាព​នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​យូ​ណាន់​នៃ​ប្រទេសចិន ពោល​គឺ​មិន​ទាន់​កើត​ជា​រដ្ឋ​នៅ​ឡើយ​ទេ។ លុះ​មក​ដល់​ស.វ.ទី៩ ទើប​ជន​ជាតិ​នេះ​បាន​ជ្រៀត​ចូល​មក​ក្នុង​ឥណ្ឌូ​ចិន តាម​ខ្សែ​ទឹក​នៃ​ទន្លេ​មេ​ណាម ធ្វើ​ដំណើរ​ពី​ជើង​ចុះ​មក​រក​ទិស​ត្បូង ដោយ​ដណ្តើម​ទឹក​​ដី​ពី​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​យើង​ខ្លះ​ពី​ជន​ជាតិ មន​ខ្លះ​.​​​.​.​រួច​កសាង​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន​មួយ​នៅ​ស.វ​ ទី​១៣។ ដូច​នេះ ជន​ជាតិ​ថៃ​ពុំ​បាន​ទទួល​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ដោយ​ផ្ទាល់​ពី​ជន​ជាតិ​ឥណ្ឌា​ដូច​ជា​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​យើង​ទេ ។

ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ថៃ​នា​ពេល​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ត្រូវ​បាន​​នាំ​បញ្ចូល​ពី​ប្រទេស​កម្ពុជា ឬ​ជា​សាសនា​ដែល​បាន​ចាក់​ឫស​នៅ​លើ​ទឹក​ដី​នោះ​តាំង​ពី​យូរ ​ពោល​គឺ តាំង​ពី​ទឹក​ដី​នោះជា​ទឹក​ដី​របស់​ខ្មែរ​មុន​ការ​ចូល​មក​ដល់​នៃ​ជន​ជាតិ​ថៃ​ម៉្លេះ ។ ចំពោះ​ជន​ជាតិ​វៀត​ណាម ក្នុង​ដំណាក់​កាល​ពី​ស.វ.ទី១ ដល់​ ស.វ.ទី៩ ពុំ​ទាន់​រំដោះ​ខ្លួន​ចេញ​ពី​អាណា​និគម​ចិន​នៅ​ឡើយ​ដែរ ។ លុះ​មក​ដល់​ ស.វ.ទី១០ ទើប​ជន​ជាតិ​នេះ​រំដោះ​ខ្លួន​ចេញ​ពី​អា​ណា​និគម​​រួច​កសាង​ប្រទេស​រ​បស់​ខ្លួន។ ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មហា​យាន ដែល​ជន​ជាតិ​វៀត​ណាម​គោរព​នា​ពេល​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ជា​សាសនា​ដែល​ហូរ​ចូល​មក​ពី​ប្រទេស​ចិន​តាំង​​ពី​នៅ​ក្រោម​អា​ណានិគម​ចិន​ម៉្លេះ ។ ចំណែក​ប្រទេស​ដទៃ​ទៀត​ដែល​នៅ​ក្នុង​ដំបន់​នេះ​មាន​ប្រទេស​ខ្លះ​​គោរ​ព​តាម​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ដែរ តែ​ក្នុង​ដំណាក់​កាល​ក្រោយ ឬ​គេ​ពុំ​គោរព​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​តែ​ម្តង ដោយ​គោរព​សាសនា​ដទៃ​ទៀត។ បើ​សរុបម​ក​ឃើញ​ថា ប្រទេស​កម្ពុជា​យើង​ជា​ប្រទេស​មួយ​មាន​អធិបតេយ្យ​ចំណាស់​ជាង​គេ ហើយ​ទទួល និង​គោរព​ព្រះពុទ្ធសាស​នា​មុត​​មាំ​ជាង​គេ ដែល​សក្តិសម​ជា​ដែន​ដី​សុវណ្ណភូមិ ដែល​ទទួល​ការ​ផ្សព្វ​ផ្សាយ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ដោយ​ផ្ទាល់​ពី​សមណទូត​ពីរ​ព្រះ​អង្គ​ព្រះនាម សោណត្ថេរ និង ឧត្តរត្ថេរ ក្រោម​ព្រះ​រាជូបត្ថម្ភ​នៃ​ព្រះ​​បាទ​ធម្មា​សោក នា​សត​វត្សទី ៣ ឬ​ទី ២ មុន​គ.ស.​នេះ​ណាស់ ​។

​ការ​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​ពី​បុរេប្រវត្តិ​របស់​ប្រទេស​កម្ពុជា[កែប្រែ]

ដោយសារ​តែ​ការ​អាក់ខាន​នៃ​ការ​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​ពី​បុរេប្រវត្តិ​របស់​ប្រទេស​កម្ពុជា​ទើប​មិន​មាន​អ្នក​ណា​ម្នាក់​បាន​ ​ដឹង​អោយ​ប្រាកដ​ថា​ ​តើ​ប្រជាជន​ខ្មែរ​បាន​រស់នៅ​លើ​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​តាំងពី​ពេល​ណា​មក​។ ​បើ​តាម​ផ្ទាំង​សិលា​ស្ថិត​ក្នុង​ ​រូងភ្នំ​នៅ​ភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បានអោយ​ដឹង​ថា​មនុស្ស​ដែល​បាន​ប្រើប្រាស់​ដុំ​ថ្ម​ធ្វើ​ជា​ឧបករណ៍​បាន​រស់នៅ​ ​ក្នុង​រូងភ្នំ​តាំងពី​ដើម​​សតវត្ស​ទី​៤០០០​មុន​គ​.ស​ហើយ​ដំណាំ​ស្រូវ​ត្រូវ​បាន​ដាំ​ដុះ​នៅ​លើ​ទឹក​ដី​កម្ពុជា​តាំង​តែ​ពី​មុន​សតវត្ស​ ​ទី​១​នៃ​ព​.សម​ក​ម្លេះ​។​ប្រជាជន​កម្ពុជា​ដំបូង​ហាក់ជា​បាន​មក​រស់នៅ​ទី​នេះ​មុន​កាលបរិច្ឆេទ​ខាងលើ​ទៅ​ទៀត​ ​ហើយ​ប្រហែលជា​និរទេស​ខ្លួន​មក​ពី​ភាគ​ខាងជើង​ ​ទោះបីជា​ពុំ​បានដឹង​ពី​ភាសា​និយាយ​ ​និង​ជីវិត​រស់នៅ​របស់​ពួក​គេ​ក៏​ដោយ​។ នៅ​ដើម​សតវត្ស​ទី​១​នៃ​ព​.ស​. ពួក​អ្នកជំនាញ​ជនជាតិ​ចិន​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​សរសេរ​អំពី​វត្តមាន​អាណាចក្រ​មួយ​ក្នុង​ ​ប្រទេស​កម្ពុជា​ដែល​ស្ថិត​លើ​ឆ្នេរ​ ​និង​នៅ​ឆ្ងាយ​ពី​មាត់សមុទ្រ​។​ ​អាណាចក្រ​នេះ​មាន​លក្ខណៈ​ពាក់ព័ន្ធ​រួច​ទៅ​ហើយ​ ​ជាមួយនឹង​វប្បធម៌ឥ​ណ្ឌា​ ​ដែល​បាន​ផ្តល់​នូវ​អក្ខរក្រម​ ​ទំរង់​សិល្បៈ​ ​រចនា​បទ​នៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​ ​សាសនា​(ហិណ្ឌូ​ ​និង​ព្រះពុទ្ធ​) និង​ប្រព័ន្ធ​នែ​ការ​បែងចែក​ថ្នាក់​។​ ​បើ​តាម​ជំនឿ​អ្នកស្រុក​វិញ​ថា​ ​លក្ខណៈ​សំខាន់​នៃ​ព្រលឹង​វិញ្ញាណ​ក្ខ័​ន​ ​បុព្វបុរស​គឺ​វា​មានការ​ពាក់ព័ន្ធ​ ​ឬ​លាយ​ទ្បំ​ជាមួយនឹង​សាសនា​ឥណ្ឌា​ ​ហើយ​វា​ពិតជា​បាន​បន្សល់​ទុក​នូវ​ទ្ធិ​ពល​របស់​ខ្លួន​ ​រហូត​មក​ដល់​សព្វ​ថ្ងៃនេះ​។​ ​ វប្បធម៌​ ​អរិយធម៌​របស់​ប្រទេស​កម្ពុ​ជានា​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ​មាន​ឬ​ស​គល់​តាំងពី​សតវត្ស​ទី​១​រហូត​ដល់​សតវត្ស​ ​ទី​៦​មក​ម្លេះ​ ​ដែល​ពេល​នោះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ហៅ​ថា​សម័យ​ហ្វូ​ណ​ន​ ​ជា​សម័យមួយ​ដែល​មាន​ភាព​ចំណាស់​ជាងគេ​ក្នុង​អាស៊ី​ ​អា​គ្នេ​យិ៍​យើង​នេះ​។​ ​ចាប់ពី​ពេល​នោះ​ហើយ​ ​គឺជា​ពេល​នៃ​ការ​វិវត្តន៍​ភាសា​ខ្មែរ​ ​ដែល​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​អំបូរ​មន​ខ្មែរ​ ​ហើយ​ ​មាន​លាយ​ជាមួយនឹង​ភាសាបាលី​សំស្ក្រឹត​។​ ​ជា​ឧទាហរណ៍​ ​ពួក​ប្រវត្តិវិទូ​បាន​កត់​សំគាល់ថា​ប្រជាជន​កម្ពុជា​មាន​ ​លក្ខណៈ​ខុស​ប្លែក​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង​ដោយសារ​សំលៀក​បំពាក់​ ​ដូច​ជា​ការ​ប្រើប្រាស់​ក្រមា​ ​យក​មក​ជួតក្បាល​ជំនួស​ ​អោយ​ការ​ពាក់មួក​ជាដើម​។​ ​ សម័យ​ហ្វូ​ណ​ន​បាន​ត្រួសត្រាយ​ផ្លូវ​ខ្មែរ​អោយ​បាន​ឈាន​ឆ្ពោះទៅ​រក​អាណាចក្រ​អង្គរ​ ​ជាមួយនឹង​ការ​កាន់កាប់​អំណាច​ ​ដោយ​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី​២​ក្នុង​ឆ្នាំ​៨០២​។​

​៦០០ឆ្នាំបន្ទាប់បានបង្ហាញអោយឃើញពីទ្ធិពលដ៏ខ្លាំងក្លានៃ អាណាចក្រខ្មែរ ដែល​ពេល​នោះ​មាន​ផ្ទៃដី​លាត​សន្ធឹង​យ៉ាង​ធំធេង​ក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ី​អា​គ្នេ​យិ៍​ ​ដោយ​មាន​ព្រំដែន​ជាប់​នឹង​ប្រទេស​ភូមា​ ​ភាគ​ខាងកើត​ជាប់​នឹង​សមុ​ទ្រ​ចិន​ខាងត្បូង​ ​រីឯ​ភាគ​ខាងជើង​ជាប់​នឹង​ប្រទេស​លាវ​។​ ​ព្រះមហាក្សត្រ​នា​អំ​ទ្បុ​ង​ពេល​ ​នោះ​បាន​សាង​សង់​ប្រាសាទបុរាណ​ជា​ច្រើន​ ​ដូច​ជា​ប្រាសាទអង្គរវត្ត​ ​ដែល​ជា​អច្ឆរិយៈវត្ថុ​ទី​៧​នៅ​លើ​ពិភពលោក​។​ ​ព្រះមហាក្សត្រ​ដែល​បាន​សម្រេច​បាន​នូវ​ជោគជ័យ​ដ៏​ធំធេង​អស្ចារ្យ​នេះ​ ​រួម​មាន​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី​២​ ​ព្រះបាទ​ន្ទ្រ​វរ្ម័ន​ទី​១​ ​ព្រះបាទ​សូរយ្យ​វរ្ម័ន​ទី​២​ ​និង​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី​៧​ ​រួម​ទាំង​ការ​បង្កើត​នូវ​ស្នាដៃឯក​វិស្វកម្ម​បែប​បុរាណ​ ​ដូច​ជា​ ​ប្រព័ន្ធ​ធារាសាស្ត្រ​ដ៏​មាន​អត្ថប្រយោជន៍​បំផុត​ ​ដែល​ក្នុង​នោះ​មាន​បា​រា​យិ៍​(បឹង​ដ៏​ធំ​មួយ​ដែល​បង្កើត​ទ្បើ​ង​ដោយ​មនុស្ស​) និង​ព្រែកជីក​ដែល​អាច​ផ្តល់​ដល់​ប្រជាជន​នូវ​លទ្ធភាព​ធ្វើស្រែ​បាន​៣​ដង​ក្នុង​មួយ​ឆ្នាំ​ ​ហើយ​ជាង​នេះ​ទៀត​សោត​ ​ផ្នែក​ខ្លះ​ ​នៃ​ប្រព័ន្ធ​នេះ​ត្រូវ​បាន​យក​មក​ប្រើប្រាស់​រហូត​មក​ដល់​សព្វថ្ងៃ​ទៀត​ផង​។​ ​ចេនឡា​ដី​គោក បង្កើត​ឡើង​នៅ​ឆ្នាំ​៧០៦​-​រ.​៨០២​គ.ស.​ដែល​កើត​ឡើង​បន្ទាប់​ពី​ការ​បែង​ចែក​ចេន​ឡា​ទៅ​ជា​ពីរ​មួយ​គឺ​ចេន​ឡា​ទឹក​លិច និង​មួយ​ទៀត​ហៅ​ថា​ចេន​ឡា​ដី​គោក​នេះ​ឯង ។ មូល​ហេតុ​មកពី​កំសោយ​អំនាច​កណ្ដាល​ព្រោះ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី១​គ្មាន ព្រះរាជ​បុត្រ​ស្នង​រាជ្យ​ទើប​​ព្រះ​អង្គ​ប្រគល់​រាជ​សម្បត្តិ​ឲ ព្រះ​នាង​ជយ​ទេវី​ជា​បុត្រី ដោយ​សារ​ព្រះ​នាង​ជា​ស្ត្រី​នេះ​ហើយ​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រ​ទេស​បែក​ជា​ពីរ ។ [១]​ ចេនឡា​ដី​គោក​ត្រូវ​ចិន​ហៅ​ថា លូ​ចេនឡា រឺ Lùzhēnlà (陸真蠟) (“ចេន​ឡា​គោក” ក៏​ហៅ​ផង​ដែរ​ថា​វ៉ិន​តាន រឺ Wèndān (文單) រឺ ផលូ Pólòu (婆鏤)) ។

​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ប្រវត្តិ​ចេនឡា​ដី​គោក​គេ​មិន​សូវ​ដឹង​ច្បាស់​ទេ ព្រោះ​ហាក់​ដូច​ជា​នៅ​ដាច់​ស្រយាល​ពី​ការ​ទៅ​មក​របស់​អ្នក​ដំណើរ​ចិន​ពេក ។ ទោះ​បី​យ៉ាង​ណា​ក៏​​ដោយ ក៏​គេ​បាន​ដឹង​ថា​ក្នុង​សម័យ​នោះ​នយោបាយ​ក្រៅ​ប្រទេស​ចេន​ឡា​ដី​គោក​បាន​បញ្ជូន​ទូត​ទៅ​ប្រទេស​ចិន​នៅ​ឆ្នាំ​៧១៧ ។ ម្យ៉ាង​ទៀត នៅ​ឆ្នាំ​៧២២​ចេនឡាដី​គោក​បាន​លើក​ទ័ព​ទៅ​ជួយ​មេទ័ព​យួន​ឈ្មោះ​ម៉ៃ ហាក់​ដេ (mai hac-de)​ដែល​បះ​បោរ​ឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​ជិះ​ជាន់​របស់​ពួក​ចិន​ក្នុង​រាជ​វង្ស​ថាង (៦១៨-៩០៧) ។ យ៉ាង​ណា​មិញ​នៅ​ឆ្នាំ​៦២១ ស្ដេច​កៅ​ត​នៃ​រាជ​វង្ស​នេះ​បាន​បញ្ជា​ឲ្យ​មេទ័ព​ឈ្មោះ​ខូវ វ៉ា​ លើក​ទ័ព​ទៅ​វាយ​យក យ៉ាវ​ចូវ​(ឈ្មោះ​​ស្រុក​យួន​នៅ​សម័យ​នោះ​) ដែល​ក្រោយ​មក​ទៀត​គឺ​នៅ​ឆ្នាំ​៦៧៩​ស្ដេច កៅ​តុង​បាន​ផ្លាស់​ឈ្មោះ​ទៅ​ជា​អាណ្ណាម​ដូ​ហូ​តូ (ប្រទេស​ជា​អា​ណាព្យា​បាល) វិញ ។ គឺ​ក្នុង​ករណី​នេះ​ហើយ​ដែល​មេ​ទ័ព​យួន​ម៉ៃ​ហាក់​ដេ បាន​បះ​ឡើង​ប្រឆាំង​ចិន​ដោយ​ចង​សម្ព័ន្ធ​មិត្ត​ជា​មួយ​ចេនឡា​និង​ចាម្ប៉ា ។ គួរ​គប្បី​ជ្រាប​ថា នេះ​គឺ​ជា​លើក​ទី​មួយ​ហើយ​ដែល​មាន​ប្រើ​ពាក្យ​អណ្ណាម​ក្នុង​ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ​យួន ។ នៅ​ពាក់​កណ្ដាល​ទី​២​នៃ ស.វ.ទី៨ ចេនឡា​ដី​គោក​ទំនង​ជា​ត្រូវ​ចិន​ហៅ​ថា វ៉ិន​តាន ថែម​ទៀត ។​

ក្នុង​គ.ស.៧៥០ អគ្គរាជ​ទូត​ខ្មែរ​មួយ​ទៀត​ត្រូវ​បាន​ទៅ​ដល់​ស្រុក​ចិន ។ [៤] នៅ​ឆ្នាំ​៧៥៣​មាន​ការ​បញ្ជូន​ទូត​ទៅ​ប្រទេស​ចិន​ក្រោម ព្រះ​រាជ​កិច្ច​ដឹក​នាំ​របស់​ព្រះរាជ​បុត្រ​នៃ​ព្រះរាជា​និង​គណៈ​ប្រតិភូ​២៦​នាក់ បាន​ទៅ​ដល់​គាល់​ស្ដេច​ចិន ហើយ​បាន​ធ្វើ​ដំ​ណើរ​ទៅ​ខេត្ត​ចិន យូ​ណាន ជា​មួយ​មេទ័ព​ចិន​ម្នាក់​ឈ្មោះ ហូ លី​ត្វាង ដែល​ទទួល​បេសក​កម្ម​ត្រូវ​លើក​ទ័ព ទៅ​ច្បាំង​វាយ​កំទេច​ពួក​យួន​និង​ថៃ ។[៥] នៅ​ឆ្នាំ​៧៥៤ ព្រះ​រាជ​បុត្រ​អង្គ​ដដែល​ឬ​អង្គ​មួយ​ផ្សេង​ទៀត​បាន​លើក​ទ័ព​ទៅ​ជួយ​ចិន​ ក្នុង​ការ​វាយ​លុក​យក​តំបន់ ណាន ចាវ ។ នៅ​ឆ្នាំ​៧​៧១ រជ្ជ​ទា​យាទ ផ​មី រឺ Pómí (婆彌) បាន​មក​ដល់​ក្នុង​សវន​ការ​អធិរាជ ហើយ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី​១៣​ធ្នូ ឆ្នាំ​៧៧១ ទ្រង់​ក៏​បាន​ទទួល​ងារ​ថា ខាយ​ភ្វូ​តុង​សាន​ស៊ី រឺ Kāifǔyítóngsānsī (開府儀同三司) (អ្នក​បើក​សម្ភោធ​ក្នុង​បរម​រាជ​វាំង ដោយ​ពេញ​ព្រះ​ហឬទ័យ​នឹង​គ្រឿង​ឥស្សរ​យស​ស្មើ​នឹង​មន្ត្រី​ថ្នាក់​ខ្ពស់​ៗ​ទាំង​បី) និង​ឆ្នាំ​៧៩៩មាន​ការ​បញ្ជូន​ទូត​ទៅ​ប្រទេស​ចិន​ទៀត បេសកជន​ម្នាក់​មក​ពី​វ៉ិន​តាន​មាន​ឈ្មោះ​ថា លី​ធូ​ជី រឺ Lītóují (李頭及) ក៏​បាន​ទទួល​គោរម្យ​ងារ​ចិន​ដែរ ។ សិលា​ចារឹក​នៅ​ល្បើក​ស្រូវ ខេត្ត​ក្រចេះ ក៏​បាន​បញ្ជាក់​អំពី​កិច្ចការ​ទូត​នេះ​ដែរ ។ [៦] [៧] រាជ​ធានី​ចេន​ឡា​ដី​គោក​ទំនង​ជា​ស្ថិត​នៅ​ត្រង់​ម្ដុំ​មជ្ឈមណ្ឌល​នៃ​ចេនឡា​ដើម ហើយ​ព្រះ​រា​ជា​ដែល​មាន​មហិទ្ធិ​រិទ្ធិ​ជាង​គេ​ទំនង ជយ​សិង្ហ​វរ្ម័ន ព្រោះ​គេ​បាន​រក​ឃើញ​សិលា​ចារឹក​មួយ​ផ្ទាំ​ង​របស់​ព្រះ​អង្គ​នៅ​ម្ដុំ​នគរ​រាជ​សីមា ក្នុង​ដី​សៀម​សព្វ​ថ្ងៃ ​។​ ចេនឡា​ទឹក​លិច​គឺ​ជា​តំបន់​សម្បូរ​ដោយ​បឹង​បួរ និង​សមុទ្រ​ហ៊ុមព័​ទ្ធ​ជុំវិញ​គ្រប​ដណ្ដប់​លើ​តំបន់​អាង​ទឹក​ទន្លេ​មេគង្គ ចាប់​ពី​ល្បាក់​ទឹក​ខោន រហូត​ដល់​សមុទ្រ ។[៣] ព្រោះ​តែ​ដូច្នេះ​ហើយ​ទើប​គេហៅ​ថា​ចេនឡា​ទឹក​ដូច​នេះ ។​

ប្រវត្តិសាស្ត្រ​គួរ​​គប្បី​​បញ្ជាក់​​ថា​​ចេនឡា​​ទឹក​​លិច​​ក៏​​មិន​​អាច​​ថែ​រក្សា​​ឯក​ភាព​​យូរ​​អង្វែង​​ទេ: រដ្ឋ​​នេះ​​ត្រូវ​​បែង​ចែក​​ជា​​ក្សត្រ​​បុរី​​តូច​ៗ​​តទៅ​​ទៀត យ៉ាង​​តិច​​ណាស់​​ក៏​​មាន​ចំនួន​​ប្រាំ​​ហើយ​​ក្សត្រ​​បុរី​​ដែល​​គេ​​ដឹង​​ឈ្មោះ​​ពិត​​ប្រាកដ​​គឺ​អនិន្ទិត​បុរ ដែល​​គេ​​មិន​​ស្គាល់​​ទី​​តាំង​​ច្បាស់​​លាស់​​និង​សម្ភុ​បុរ​គឺ​​សំបូរ​​នៅ​​លើ​​ត្រើយ ខាង​​ឆ្វេង​​ទន្លេ​​មេគង្គ​​ក្នុង​ខេត្ត​​ក្រ​ចេះ។ នៅ​​ខាង​​ដើម​​ស.វ.ទី៨ ​ព្រះ​អង្គ​​ម្ចាស់​បុស្ក​រាក្ស ដែល​​មាន​​ដើម​​កំណើត​​នៅ​​អនិន្ទិត​បុរ​​បាន​​យាង​​ទៅ​​សោយ​រាជ្យ​​នៅ​​សម្ភុបុរ (៧២៣) ជា​ទី​​ដែល​ព្រះ​អង្គ​​បាន​​បន្សល់​​ទុក​​សិលា​​ចារឹក​​មួយ​​ផ្ទាំង ចុះ​​កាល​​កំណត់​​៧១៦​នៅ​​ត្រង់​​ប្រាសាទ​ព្រះ​ធាតុ​កូន​ពីរ ។ ព្រះ​​អង្គ​​បាន​​យាង​​ទៅ​​នេះ​​ក្នុង​​កិច្ច​​ចង់​​បង្រួប​​បង្រួម​​ចេន​ឡា​​ទឹក​លិច​។ បន្ទាប់​​មក​ បុត្រ​​ព្រះ​អង្គ​​ព្រះ​នាម​​រា​ជេន្ទ្រ​វរ្ម័ន បាន​​ខំ​​ព្យាយាម​​បន្ត​​គោល​​ជំហរ​​នេះ​​ទៀត ។ តែ​​ជា​​ការ​​ឥត​​ប្រយោជន៍ ។ ពី​​ព្រោះ​​មិន​​យូរ​​ប៉ុន្មាន​​ផង ចេន​ឡា​ទឹក​​លិច​​ត្រូវ​​បែង​​ចែក​​ជា​នគរ​​តូចៗ​​ប្រាំ​​ទៀត។ ចំពោះ​​ព្រំ​​សីមា​​កំណត់​​ទឹក​​ដី​​នគរ​​នី​មួយ​ៗ គេ​​ពុំ​​ទាន់​​មាន​​ឯកសារ​​អ្វី​​ជា​​ច្បាស់​​លាស់​​សំរាប់​​បញ្ជាក់​​ទេ​។[៤] ព្រះ​​បាទ​បុស្ករាក្ស​​មាន​​ជាប់​​ខ្សែ​ញាតិ​​ទៅ​​នឹង​​ព្រះ​បាទ​​ពាលា​ទិត្យ ដែល​​បាន​​សោយ​​រាជ្យ​​នៅ​​អនិន្ទិត​បុរ ហើយ​​ដែល​​បាន​​អះ​​អាង​​ថា​​ព្រះ​អង្គ​​ជា​​កូន​​ចៅ​​របស់​​ព្រះ​​បាទ​​កៅ​ណ្ឌិន្យ​ និង​​ព្រះ​នាង​​នាគី​សោមា មក​​ដល់​​ព្រះ​បាទ​​ភវវរ្ម័ន​ទី១ ដែល​​ជា​​ចៅ​​របស់​​ព្រះ​​បាទ​​រុទ្រវរ្ម័ន​ព្រះ​​មហាក្សត្រ​​នគរ​​ភ្នំ ។[៥] ហើយ​​ដែល​​ក្រោយ​​មក​​ទៀត ព្រះ​​រាជា​សោយ​រាជ្យ​​នៅ​​អង្គ​រ​​ទ្រង់​​បាន​​ចាត់​​ទុក​​ថា ជា​​ចំណង​​ភ្ជាប់​​ព្រះ​អង្គ​​ទាំង​​ឡាយ​​ទៅ នឹង​​ស្ថាប​និក​​នៃ​​បឋម​វង្ស​​នៃ​​អាណាចក្រ​​ភ្នំ ។ ត្រង់​​នេះ យើង​​អាច​​យក​​ធ្វើ​​ជា​​អំណះ​​អំ​ណាង​មួយ​​សំរាប់​​ឆ្លើយ​​តប​​ចំពោះ​​ជន​​ណា ដែល​​បដិសេធ​​ថា អាណាច​ក្រ​ភ្នំ​​ពុំ​​មែន​​ជា​​រដ្ឋ​​ខ្មែរ​​ដំបូង។ ចុះ​​ហេតុ​​អ្វី​​បាន​​ជា​​អធិរាជ​​អង្គរ ដែល​​បាន​​វាយ​​ឈ្នះ​​អាណាចក្រ​​ភ្នំ​​បែរ​ជា​​ខិត​​ខំ ភ្ជាប់​​ខ្សែ​​ស្រឡាយ​​របស់​​ព្រះ​អង្គ​​ទៅ​នឹង​​ព្រះ​​រាជា​អាណាចក្រ​​ភ្នំ ដែល​​ជា​​អ្នក​​ចាញ់​​ទៅ​​វិញ? នេះ​​មិន​​គឺ​​មក​​តែ​​ពី​​មនុស្ស​​តាំង​​តែ​​ពី​​សម័យ​​អា​ណាចក្រ​​ភ្នំ​​រហូត ដល់​​សម័យ​​អង្គរ​​មាន​​ពូជ​​អំបូរ​​ជាតិ​​សាសន៍​​តែ​​មួយ​​ទេ​​ឬ?

ចំណែក​ក្រុម​ព្រះមហា​ក្សត្រ ដែល​គ្រប់​គ្រង​រស់​នៅ​ទី​ក្រុង​សម្ភុបុរៈ ប្រកាស​ថា ជាប់​ព្រះញាតិ​វង្ស​ចុះ​មក​ពី​ព្រះ​មហាក្ស​ត្រី​យានី ព្រះនាង​ជ័យ​ទេវី ។ [៦] ព្រះបាទ​ពាល​ទិត្យ​ទំនង​ជា​បាន​កសាង​ក្រុង​ពាលា​ទិត្យ​បុរ​ដែល​ជន​ជាតិ​ចិន​ចាត់​ទុក​ថា ជា​រាជ​ធានី​ពិត​ប្រាកដ​របស់​ចេន​ឡា​ទឹក​លិច ​(ប៉ូឡូ​ទីប៉ូ) ។ រាជ​ទូត​ត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ទៅ​ទស្សន​កិច្ច​ចិន នៅ​ឆ្នាំ​៧​៥​០ទំនង​ជា​មក​ពី​ចេនឡា​ទឹក​លិច ។[៧] ក្នុង​ពាក់​កណ្ដាល​ទី២​នៃស.វ​.ទី៨​ នៅ​ចេនឡា​ទឹក​​លិច មាន​ការ​កសាង​សិលា​ចារឹក​ជា​ច្រើន ជា​ពិសេស​នៅ​តំបន់​សម្ភុ​បុរ​ដែល​គេ​បាន​រក​ឃើញ​មួយ​ចុះ​កា​ល​កំណត់​៧៧០ (ព្រះ​ធាតុ​ព្រះ​ស្រី-ត្បូង​ឃ្មុំ ) និង​មួយ​ទៀត​ចុះ​កាល​កំណត់​៧៨១ (ល្បើក​ស្រុត-ក្រ​ចេះ) ទាំង​នេះ​សុទ្ធ​តែ​ជា​ស្នា​ព្រះ​ហស្ថ​របស់​ព្រះ​បាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី១​ស្ទួន (ដាក់​លេខ​ទី១​ស្ទួន​គឺ​ដើម្បី​កុំ​អោយ​ពិបាក​រុះ​រើ​លេខ​ព្រះ​រាជា​អង្គរ​ពិជ័យវរ្ម័ន​ទី២​ដល់​ទី៩)​ ។ ក្រៅ​ពី​នេះ គេ​បាន​រក​ឃើញ​សិលា​ចារឹក​មួយ​ផ្ទាំង​ទៀត​ចុះកា​លកំ​ណត់ ៧៩១ នៅ​ប្រាសាទ​តា​គាម​ក្នុង​ខេត្ត​សៀម​រាប ។​ គេ​ចាត់​ទុក​សិលា​ចារឹក​នេះ ថា​ជា​ស​ក្ខីភាព​មួយ​ចាស់​ជាង​គេ​នៃ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​មហា​យាន នៅ​ស្រុក​ខ្មែរ ព្រោះ​ឯក​សារ​នេះ​បាន​និយាយ​ពី​ការ​កសាង​បដិមា​ព្រះ​ពោធិសត្វ​លោកេស្វរៈ​ជា​ពោធិសត្វ​បាន គេ​និយម​គោរព​បូជា​ជាង​គេ​នៅ​ស្រុក​ខ្មែរ​យើង ។ ក្នុង​សិល្បៈ​ចម្លាក់​បុរាណ​សិល្បករ​ខ្មែរ​ច្រើន​ឆ្លាក់​រូប​ពោធិសត្វ​នេះ​ជា​បុរស​ស​មាន​វ័យ​ក្មេង​មាន​ព្រះហស្ត​៤​កាន់​ផ្កា​ឈូក ខ្សែ​ផ្គាំ​គម្ពីរ និង​ដប​ទឹក (សូម​កុំ​ច្រឡំ​និង​ព្រះ​វិស្ណុ​ដែល​មាន​ព្រះហស្ត៤​ដែរ តែ​កាន់​ផ្កា​ឈូក​កង​ចក្រ ក្រទា និង សង្ខ) ។ នៅ​លើ​ព្រះ​សិរ​របស់​ព្រះអង្គ​មាន​រូប​ព្រះ​ពុទ្ធ​អា​មិ​តាភៈ ​។ [​៨] ចេន​ឡា​ទឹក​លិច​ក្រោម​ការ​ត្រួត​ត្រា​របស់​ជ្វា​ប្រទេស​ខ្មែរ​នៅ​ស.វ.ទី៨ ជា​សម័យ​មួយ​ដែល​គ្មាន​ស្ថិរភាព​ខាង​នយោ​បាយ​ព្រោះ​តែ​មាន​ការ​បែក​បាក់​ផ្ទៃ​ក្នុង​យ៉ាង​តំណំ ។ នេះ​ហើយ​ជា​ហេតុ​មួយ​ឲ​ជាតិ​ជិត​ខាង​មើល​ងាយ ដោយ​ហ៊ាន​លូក​ដៃ​ចូល​កកូរ​ក្នុង​កិច្ចការ​ផ្ទៃ​ក្នុង​ទៀត​ផង ។​

យ៉ាង​ណា​មិញ នៅស​.វ.ទី៨ ពួក​ចោរ​សមុទ្រ​ជាតិ​ជ្វា​ដែល​ជិះ​សំពៅ​ធំ​ៗបាន​ចូល​មក​រាត​ត្បាត​ឆ្នេរ​សមុទ្រ និង​តាម​ទន្លេ​នៃ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ដី​គោក​ក្នុង​គោល​បំណង​ឆក់​ប្លន់​យក​ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​តាម​ទំនើង​ចិត្ត ។ ពួក​ចោរ​សមុទ្រ​ដែល​ហ៊ាន​មក​ឈ្លាន​ពាន​ដូច្នេះ​បាន ព្រោះ​តែ​នៅ​ពេល​នោះ​រាជ​វង្ស​សៃ​លេន្ទ្រ​ដែល​សោយ​រាជ្យ​នៅ​កោះ​ជ្វា ហើយ​ដែល​ជា​រាជ​វង្ស​ស្ថាបនិក​ប្រាសាទ​បូរូបូឌួ​ដ៏​ល្បីល្បាញ​នោះ​ផ្សព្វ​ផ្សាយ​ឥទ្ធិពល របស់​ខ្លួ​ន​ទៅ​លើ​អាស៊ីអា​គ្នេយ៍​ទាំង​មូល ។

នៅ​ឆ្នាំ​៧៧៤​និង​៧៨៧ ពួក​ចោរ​ជ្វា​ក្រោយ​ពី​វាយ​បាន​កោះ​ត្រឡាច​ហើយ​តាំង​ជា​មូលដ្ឋាន បាន​លើក​គ្នា​ទៅ​រាត​ត្បាត ឆ្នេរ​សមុទ្រ​ប្រទេស​ចា​ម្ប៉ា ។ គឺ​នៅ​ពេល​ជា​មួយ​គ្នា​នេះ​ហើយ​ដែ​ល​ពួក​ចោរ​នោះ​បាន​ចូល​មក​រាត​ត្បាត​ចេនឡាទឹក​លិច​ដែរ ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​បញ្ច្រាស​ឡើង​តាម​ទន្លេ​មេគង្គ មក​ដល់​សម្ភុ​បុរ ដុត​បំផ្លាញ​ទី​ក្រុង ឡោម​ព័ទ្ធរាជ​វាំង ចាប់​បាន​ព្រះ​រាជា​ព្រះ​នាម មហីបតិ​វរ្ម័ន ជា​បុត្រ​ព្រះ​បាទ​រាជេន្ទ្រ​វរ្ម័ន កាត់​យក​ព្រះ​សិរ​ហើយ​យក​ទៅ​ប្រទេស​ជ្វា ។ ចំពោះ​ការ​ឈ្លាន​ពាន​របស់​ជ្វា​មក​លើ​ក្សត្រ​បុរី​មួយ​របស់​ចេន​ឡាទឹក​លិច​នេះ មាន​មតិ​ខ្លះ​យល់​ថា ជា​ការ​ទាម​ទារ​យក​កេរ​មត៌ក​របស់​ដូន​តា​ខ្លួន ព្រោះ​ពួក សៃ​លេន្ទ្រ​ធ្លាប់​បាន​ប្រកាស​ខ្លួន​ថា​ជា​ស្ដេច​ភ្នំ (សៃ​លេន្ទ្រ) ដែល​ជា​ឋានន្តរ​នាម​របស់​ព្រះ​រាជា​ណាចក្រ​ភ្នំ​នេះ​ឯង ។

ចំពោះ​ការ​តាំង​អំណាច​អធិរាជ​ភាព (Suzeraninte) របស់​ពួក​សៃ​លេន្ទ្រ​លើ​ប្រទេស​ខ្មែរ​នេះ ឈ្មួញ​អារ៉ាប់​ម្នាក់​ឈ្មោះ សូឡៃ​ម៉ាន់ នៅ​ស.វ.ទី១០​បាន​និយាយ​ថា: ថ្ងៃ​មួយ​ព្រះ​រាជា​ខ្មែរ​មាន​ព្រះ​បំណង​ចង់​ឃើញ​ព្រះ​សិរ នៃ​មហារាជ​ក្រុង Zabag កាត់​ដាក់​លើ​ថាស​មួយ ។ ដំណឹង​នេះ​ក៏​ឮ​ដល់​មហារាជ​ព្រះ​អង្គ​ក៏​លើក​ទ័ព​ជើង​ទឹក​ចូល​មក​វាយ​ប្រទេស​ខ្មែរ ចាប់​បាន​ព្រះ​រាជា​ខ្មែរ​ហើយ​បញ្ជា​ឲ្យ​កាត់​ព្រះ​សិរ ។ លុះ​ត្រលប់​ទៅ​ដល់​ព្រះ​នគរ​វិញ​ហើយ​មហារាជ​ទ្រង់​ឲ្យ​យ​ក​ព្រះ​សិរ​នោះ​ទៅ​លាង​ស្អាត យក​អប់​ទុក​ក្នុង​ភាជន៍​មួយ​រួច​ទ្រង់​ឲ្យ​បញ្ជូន​មក​ថ្វាយ​ចំពោះ​ព្រះ​រាជា​ដែល​បាន​ឡើង​សោយ​រាជ្យ​ជា​តំណ​តមក ។ ចាប់​តាំង​ពី​ពេល​នោះ​មក នៅ​រៀង​រាល់​ព្រឹក​ព្រះ​រាជា​ខ្មែរ​ត្រូវ​បែរ​ព្រះ​ភក្ត្រ​ឆ្ពោះ​ម​ក​ក្រុង Zabag ដើម្បី​ធ្វើ​គារវកិច្ច​ចំពោះ​ព្រះ​មហារាជ​ក្រុង​នេះ (សេចក្ដី​ស្រង់​តាម​អត្ថ​បទ​បោះ​ពុម្ពផ្សាយ ដោយ​ជន​ជាតិ​អារ៉ាប់​ម្នាក់​ទៀត​ឈ្មោះ Abou Zayd Hassan នៅ​ប្រមាណ​ឆ្នាំ​៩២៦) ។ រឿង​ដែល​តំណាល​ដោយ​ឈ្មួញ​អារ៉ាប់​ខាង​លើ​នេះ​ទោះ​បី​មាន​លក្ខណៈ​ជា​រឿង​ព្រេង​ក៏​ដោយ ក៏​មាន​លក្ខណៈ​ស្រប​នឹង​ការ​ពិត​ខ្លះ​ដែរ គឺ​តំណាង​អំណាច​របស់​ជ្វា​មក​លើ​ប្រទេស​ខ្មែរ​យើង​ហើយ​ដែល​មាន​ការ​បញ្ជាក់​ពី​សិលា​ចារឹក​ស្ដុក​កក់​ធំ​នៅ​ពេល​ក្រោយ​មក​ទៀត ​។

ភាពរុងរឿងឡើងវិញនៅអឺរ់ុប[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥ និង​ទី១៦ នៅ​ពេលដែលអេស្ប៉ាញ​​កំពុងតែ​វាតទី​ពង្រីក​​អាណានិគម​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក ដែល​គេហៅថា​ “ដែនដីថ្មី” នៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​ជា​ដែនដី​ចាស់ឯណេះ​វិញ គេបាន​ស្គាល់​នូវការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏សំខាន់មួយ គឺ​ការវិវឌ្ឍ​ខាងវប្បធម៌ ដែល​គេឲ្យ​ឈ្មោះតាម​ភាសា​បារាំង​​ថា “La Renaissance”។ Renaissance ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេល​នោះ អឺរ៉ុប​បាន​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​ឡើងវិញ​នូវ​វប្បធម៌រុងរឿង​ដែល​គេ​ធ្លាប់​មាន​កាល​ពី​ក្នុង​សម័យបុរាណ ហើយ​ដែល​ត្រូវ​​រលាយបាត់បង់​​ស្ទើរតែ​បាត់សូន្យ​នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម។

យើងដឹង​ហើយ​ថា នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ តំបន់​អឺរ៉ុប​ដែល​ធ្លាប់​តែ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​មហារដ្ឋ​តែមួយ គឺ​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​បំបែក​ទៅជា​នគរ​ផ្សេងៗ​គ្នា ហើយ​នគរ​អស់ទាំងនោះ​បាន​ចំណាយ​ពេល​ច្រើន​ទៅលើ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​និង​គ្នា ឬ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អំណាច​ផ្ទៃក្នុង​នគរ​របស់​ខ្លួន។ អឺរ៉ុប​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ​សេដ្ឋកិច្ច​ត្រូវ​ខ្ទេចខ្ទាំ ប្រជាជន​គ្មាន​សុខសន្តិភាព និង​គ្មាន​ការ​អប់រំ ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​វប្បធម៌​ដ៏រុងរឿង​កាល​ពីមុន ​​ត្រូវ​រលាយបាត់បង់​បន្តិចម្តងៗ រហូត​ធ្លាក់​ក្នុង​ដំណាក់កាល​មួយ ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគខ្មៅងងឹត”។

នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ មានហេតុការណ៍​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​យុគខ្មៅងងឹត​នៅ​អឺរ៉ុប​ចាប់ផ្តើម​ទទួល​ពន្លឺឡើងវិញ។ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​ពួកតួកគី​បាន​វាយផ្តួលរំលំ​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ដែល​​ជា​រាជធានី​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (អតីត​ចក្រភពរ៉ូម​ខាង​កើត)។ អ្នកប្រាជ្ញ​ជាច្រើន​​របស់​ប៊ីហ្សង់តាំង​ក៏​បាន​នាំគ្នា​រត់ភៀសខ្លួន​ទៅ​កាន់​អឺរ៉ុប ដោយនាំ​យក​ទៅជាមួយ​នូវ​ឯកសារ​ល្អៗ ដែល​បន្សល់ទុក​ពី​អ្នកប្រាជ្ញ​ក្រិក​សម័យបុរាណ។ អ្នកប្រាជ្ញ និង​​ឯកសារ​ក្រិក​ទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ជា​គ្រឹះ​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​ស្តារ​ឡើងវិញ​នៃ​វប្បធម៌​រុងរឿង​នៅ​អឺរ៉ុប ហើយ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង​ ចាត់ទុក​ថា​ជា​ឆ្នាំ​ចុងក្រោយ​នៃ​យុគសម័យកណ្តាល និង​ជា​ឆ្នាំ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យកាល Renaissance។

ប្រទេស​ដែល​បាន​ដើរតួនាទី​សំខាន់​បំផុត នៅ​ក្នុង​​ការ​ធ្វើ​ឲ្យរស់ឡើងវិញ នៃ​វប្បធម៌​រុងរឿង​នេះ គឺ​អ៊ីតាលី។ គេសង្កេតឃើញ​ថា អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗ​ ទាំង​ខាង​សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ទស្សនវិជ្ជា នយោបាយ ហិរញ្ញវត្ថុ និង​តារាសាស្រ្ត ភាគច្រើន​ចេញ​មក​ពី​អ៊ីតាលី។


Michel-Ange, Raphael និង​ Léonard de Vinci ​ដែលត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​វិចិត្រករ ដែល​មាន​ស្នាដៃ​ឆ្នើម​បំផុត​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ពូកែ​ខាង​​ចម្លាក់ គំនូរ ស្ថាបត្យកម្ម និង​វិស្វកម្ម សុទ្ធសឹង​ជា​អ្នកប្រាជ្ញ​អ៊ីតាលី។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​សព្វថ្ងៃ​នេះ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ គេឃើញ​មាន​ហ្វូងមនុស្ស​ណែនណាន់តាន់តាប់ នាំគ្នា​ឈរតម្រង់ជួរ​ចាំមើល​រូបគំនូរ​ Monalisa ដែល​គូរ​ដោយ​ Léonard de Vinci ហើយ​ដែល​គេ​ដាក់តាំង​នៅ​ក្នុងសារមន្ទីរ Louvre នៅ​ប៉ារីស។ ចំណែក​ Michel-Ange វិញ ក្រៅពី​គំនូរ និង​ចម្លាក់ បាន​បន្សល់​ទុកនូវស្នាដៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏ល្បីល្បាញ​​ជាច្រើន ជាពិសេស គឺ​​​​វិហារ Saint Pierre នៅ​បុរីវ៉ាទីកង់ ហើយ​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចម្លង​តាម​ នៅ​ក្នុងការ​សាងសង់​អគារ​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀត រួមមាន វិហារ Saint Paul នៅ​អង់គ្លេស និង​វិមាន​កាពីតូល​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

អ្នកប្រាជ្ញ​មួយរូប​ទៀត​របស់​អ៊ីតាលី នាសម័យកាល Renaissance គឺ​ទស្សនវិទូនយោបាយ ឈ្មោះ Machiavelli ​បាន​និពន្ធ​សៀវភៅមួយក្បាល​​ ដែលល្បីសុះសាយ​​រហូត​មក​ដល់​សព្វថ្ងៃ គឺ​សៀវភៅ ដែល​មាន​ចំណង​ជើង​ជា​ភាសា​បារាំង​ថា “Le Prince”។ នៅ​ក្នុង​សៀវភៅ​នេះ Machiavelli បាន​សរសេរ​អំពី​របៀប​ដឹកនាំ​រដ្ឋ ដោយ​ប្រើ​ប្រាជ្ញា​ផង ប្រើ​កម្លាំង​ផង និងប្រើ​​កលល្បិចផង។ បើតាម Machiavelli មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​ត្រូវ​តែ​ចេះប្រើ​កម្លាំង​ដូចជា​សត្វតោ និង​ចេះ​ក្រឡិចក្រឡុច​ដូចជា​សត្វកញ្ជ្រោង ក៏ប៉ុន្តែ កម្លាំង និង​ភាព​ក្រឡិចក្រឡុច​នេះ មិនមែន​​ដើម្បី​គ្រាន់តែ​រក្សា​អំណាច​យកមក​បំពេញ​ប្រយោជន៍​ផ្ទាល់ខ្លួន​នោះទេ ប៉ុន្តែ គឺ​ដើម្បី​រក្សា​អំណាច​យក​ទៅ​បម្រើ​ផលប្រយោជន៍​របស់​ប្រជាជន​​ទូទៅ។ រដ្ឋ​​អាច​រំលោភ​ច្បាប់ ឬ​ធ្វើ​នូវ​ទង្វើ​ដែល​គ្មាន​សីលធម៌ បើ​សិន​ជា​វា​ចាំបាច់ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​ជាតិ ដែល​គេហៅ​តាមភាសា​បារាំង​ថា “Raison d’Etat”។ គោលគំនិត​របស់ Machiavelli ត្រូវ​បាន​អ្នកខ្លះ​រិះគន់​ថា​ជា​គំនិតអ្នកនយោបាយ​ដែល​គ្មាន​សីលធម៌ ក៏ប៉ុន្តែ ខ្លះទៀត យល់ថា​វាជា​គំនិត​នយោបាយ​ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ប្រាកដ​និយម។ មកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ សៀវភៅ “Le Prince” របស់ Machiavelli នៅតែ​ជា​សៀវភៅ​គោល ដែល​គេ​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​​​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សាលា​​វិទ្យាសាស្រ្ត​នយោបាយ​។

នៅ​សតវត្សរ៍ទី​១៦ ចលនា Renaissance ដែល​ចាប់កំណើត​នៅ​អ៊ីតាលី បាន​ជះពន្លឺ​បន្តិចម្តងៗ ទៅដល់​បណ្តា​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត នៅ​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប រាប់ចាប់តាំង​ពី​អេស្ប៉ាញ បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និង​អង់គ្លេស រហូត​ទៅដល់​ប៉ូឡូញ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៤៣ តារាវិទូ​ប៉ូឡូញម្នាក់​ឈ្មោះ Nicolas Corpernic ដែល​ធ្លាប់​បាន​ទៅ​សិក្សា​នៅ​អ៊ីតាលី បាន​ចេញផ្សាយ​សៀវភៅមួយ អំពី​ទ្រឹស្តី​ថ្មី​នៃ​តារាសាស្រ្ត ដែល​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុកថា​ជា​​បដិវត្តន៍​នៃ​ការ​យល់ដឹង​របស់​មនុស្ស​ទៅលើចក្រវាល។

តាំងពីដើមរៀងមក មនុស្ស​ក្នុង​សម័យបុរាណ​យល់ថា ផែនដី​គឺ​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល។ គ្រប់អ្វីៗ​ទាំងអស់​​ដែល​នៅលើ​មេឃ ទាំង​ព្រះចន្ទ ព្រះអាទិត្យ និង​គ្រប់ផ្កាយ​ទាំងអស់​ សុទ្ធតែធ្វើ​ដំណើរ​ជុំវិញ​ផែនដី។ Nicolas Copernic ដែល​បាន​ចំណាយ​ពេល​រាប់ឆ្នាំ សិក្សា​អំពី​តារាស្រ្ត បាន​បង្កើត​នូវ​ទ្រឹស្តី​ដ៏ថ្មីស្រឡាងមួយ គឺ​ថា មិនមែន​ព្រះអាទិត្យ​ទេ ដែល​វិល​ជុំវិញ​ផែនដី គឺ​ផែនដី​វិញ​ទេ ដែល​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ។ ​ហេតុ​ដែល​គេ​មើលទៅឃើញ​ហាក់ដូចជា​ព្រះអាទិត្យ និង​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅលើ​មេឃ​វិល​ជុំវិញ​ផែនដី តាមការពិត គឺ​ដោយសារ​តែ​ផែនដី​វិលជុំវិញ​ខ្លួនឯង ដែល​ក្នុងមួយជុំៗ ​មាន​រយៈពេល ២៤ម៉ោង។ យោងតាម​ទ្រឹស្តី​របស់ Copernic ផែនដី​​គ្រាន់តែ​ជា​ភពមួយ​ ក្នុង​ចំណោម​ភព​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀតប៉ុណ្ណោះ ហើយ​មិនមែន​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល ដូចដែល​គេ​ធ្លាប់​ជឿ​ពីមុន​នោះទេ។ ទ្រឹស្តី​របស់ Nicolas Copernic គឺ​​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​តារាសាស្រ្ត​សម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ វាផ្ទុយ​ទៅនឹង​ជំនឿ​របស់​វិហារ​កាតូលិក​ នាសម័យកាល​នោះ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ Copernic រង់ចាំ​រហូតដល់ដង្ហើមចុងក្រោយ​នៃ​ជីវិត​របស់​លោក ទើប​ចេញផ្សាយ​សៀវភៅ ស្តីពី​បដិវត្តន៍​នៃ​តារាស្រ្ត​។


និយាយ​អំពី​វិហារ​កាតូលិក ​យុគសម័យ Renaissance ក៏​ជា​យុគសម័យ​​ដែល​​មាន​ការ​បែកបាក់​នៃ​គ្រឹស្ត​សាសនា​និកាយ​​កាតូលិក​ផងដែរ។ យើងដឹង​ហើយ​ថា នៅពេល​ដែល​ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​ពុះចែក​ជាពីរ គ្រឹស្ត​សាសនា​​ត្រូវ​បាក់​បែក​ជា​ពីរ​និកាយ​​រួចមកហើយ គឺ​និកាយ​អ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) នៅ​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​កើត (ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​)​ និង​និកាយ​កាតូលិក​ នៅ​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងលិច​ (​អឺរ៉ុបខាងលិច)។ ក្រោយ​ពេល​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​លិច​ដួលរលំ​​បែកខ្ញែក​ទៅជា​នគរ​ផ្សេងៗ​គ្នា គ្រប់នគរ​ទាំងអស់​​នៅ​អឺរ៉ុប​ខាងលិច​នៅតែ​បន្ត​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​នៃ​វិហារ​កាតូលិក​ដដែល ដោយ​មាន​​​សម្តេច​ប៉ាប នៅ​ទីក្រុង​រ៉ូម​ ជា​អ្នក​មាន​អំណាច​កំពូលខាង​សាសនា។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​១៥១៧ បុព្វជិត​កាតូលិក​អាល្លឺម៉ង់​ម្នាក់ ឈ្មោះ Martin Luther (សូមកុំច្រឡំ​ជាមួយ Martin Luther King ដែល​ជា​សកម្មជន​ការពារ​សិទ្ធិ​ជន​ជាតិ​ស្បែក​ខ្មៅ​នៅ​អាមេរិក!) បាន​ចេញមុខ​ជា​សាធារណៈ​រិះគន់​សេចក្តីបង្រៀន រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របៀបដឹកនាំ​របស់​សម្តេចប៉ាប ព្រមទាំង​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​ស៊ីជម្រៅ​នៃ​វិហារ​កាតូលិក​។ នៅ​ឆ្នាំ​១៥២១ Marthin Luther ត្រូវបាន​សម្តេច​ប៉ាប​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​វិហារ​កាតូលិក ព្រមទាំង​ត្រូវ​បាន​អធិរាជ​ Charles Quint ចាត់ទុក​ថា​ជា​ឧទ្ទាម​ក្រៅច្បាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ​ គំនិត​របស់​ Martin Luther បាន​ទទួល​នូវ​ការ​គាំទ្រ​កាន់តែ​ច្រើន ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​ថ្នាក់ដឹកនាំ​វិហារកាតូលិក​ចេះតែ​បន្ត​​​រីករាលដាល​កាន់តែ​ធំឡើង រហូត​បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​មួយថ្មី​ទៀត ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ប្រូតេស្តង់” (Protestant)។ ប្រូតេស្តង់ ដោយសារ​តែ​ពួកគេ​​ជា​អ្នក​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​អំណាច​របស់​សម្តេចប៉ាប និង​សេចក្តី​បង្រៀន​ជាទូទៅ​របស់​វិហារ​កាតូលិក។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៣៤ នៅ​អង់គ្លេស ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប​ដែរ​នោះ ព្រះបាទ ​Henri VIII ចង់​លែង​ព្រះមហេសី​របស់​ព្រះអង្គ ប៉ុន្តែ សម្តេច​ប៉ាប​មិន​អនុញ្ញាត។ ព្រះបាទ Henri VIII ក៏​បាន​​​ផ្តាច់ខ្លួន​ចេញ​ពី​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប ដោយ​បាន​បង្កើត​ជា​និកាយ​ថ្មី​មួយ​ទៀត សម្រាប់​អង់គ្លេស គឺ​និកាយ Anglican។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ វិហារ​គ្រឹស្ត​សាសនា​និកាយ​ Anglican នៅតែ​ត្រូវ​កាត់ផ្តាច់​ពី​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប។ ប្រមុខដឹកនាំ​វិហារ​ Anglican គឺ​ ព្រះមហាក្សត្រ​​អង់គ្លេស៕


សតវត្សរ៍ទី១៧... មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប​បន្ត​វាតទី​ពង្រីក​អាណានិគម​ នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់​គ្រប់គ្រង​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ហើយ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​គ្រប់គ្រង​អាមេរិក​ខាងជើង ត្រង់​ទឹកដី​កាណាដា និង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​សព្វថ្ងៃ។

►សូមអាន ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

នៅ​អាស៊ី រាជវង្សមីង​របស់​ចិន​ត្រូវ​បាន​ពួក​ម៉ាន់ជូ​ផ្តួលរំលំ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៤៤។ ​ពួកម៉ាន់ជូ​ក៏​បាន​បង្កើត​ជារាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺ​រាជវង្ស​ឈីង ដែល​គ្រប់គ្រង​ប្រទេស​ចិន​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៩១២ ទើប​ត្រូវ​ក្រុម​បះបោរ​ដឹកនាំ​ដោយ​ស៊ុនយ៉ាតសេន​ផ្តួលរំលំ ហើយ​បង្កើត​របបសាធារណរដ្ឋ។

នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​នៅតែ​បន្ត​ធ្លាក់​ដុនដាប ដោយ​ទឹកដី​ចេះតែ​រួញ​បន្តិចម្តងៗ ដោយ​ការ​លេបត្របាក់​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង។ ក្រោយ​ពី​ការ​ដួលរលំ​​អង្គរ និង​បន្ទាយលង្វែក​ដោយសារ​ដៃ​សៀម អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​កូស៊ាំងស៊ីន (កម្ពុជា​ក្រោម) ទៅ​ក្នុង​ដៃ​អាណ្ណាម នៅ​ក្នុង​រាជ​ព្រះបាទ​ជ័យជេដ្ឋា​ទី២។ ព្រះបាទ​ជ័យជេដ្ឋា​ទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​១៦១៨ បាន​យក​ក្សត្រិយ​អាណ្ណាម​មក​ធ្វើ​ជា​ព្រះរាជាយា រួចហើយ​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ប្រជាជន​អាណ្ណាម​ចូល​មកតាំងទីលំនៅ​នៅក្បែរ​ព្រៃនគរ។ ចាប់ពីពេលនោះ​ហើយ ដែល​ពួក​អាណ្ណាម​ចាប់ផ្តើម​ទន្រ្ទាន​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​ ដែល​យើង​ហៅ​ថា កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

►សូមអាន ភាពរុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​សម័យអង្គរ

នៅ​អឺរ៉ុបវិញ សង្រ្គាម​ដ៏ធំមួយ​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​១៦១៨ ហើយ​អូសបន្លាយ​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៦៤៨ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា “សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំ” (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្គាម​នេះ​ផ្ទុះឡើង​ពីដំបូង​ចេញពី​ជម្លោះ​​សាសនា រវាង​​ពួក​​កាតូលិក និងពួក​ប្រូតេស្តង់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក សង្រ្គាម​នេះ​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​ពេញ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ទាំងមូល។ សង្រ្គាម​នេះ​បាន​បិទបញ្ចប់​ដោយ​សន្ធិសញ្ញា​វេសហ្វាលី (Wesphalie) នៅ​ឆ្នាំ​១៦៤៨។ គឺ​សន្ធិសញ្ញា​វេសហ្វាលី​នេះ​ហើយ ដែល​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នៃ​ទំនាក់ទំនង​អន្តរជាតិ​សម័យទំនើប ដោយ​បណ្តា​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​បង្កើត​ជា​គោលការណ៍​ដ៏សំខាន់មួយ គឺ​អធិបតេយ្យភាព និង​បូរណភាព​ទឹកដី​របស់​រដ្ឋ ពោលគឺ រដ្ឋនីមួយៗ​មាន​ព្រំដែនដែល​មិន​អាច​រំលោភ​បាន ហើយ​ត្រូវដឹកនាំ​ដោយ​អំណាច​នយោបាយ ដែល​មាន​អធិបតេយ្យភាព​កំពូល​ ដែល​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត​មិនអាច​លូកដៃ​ចូល​មក​​ជ្រៀតជ្រែក​បាន។


ឆ្នាំ​១៦៤៩ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​វេសហ្វាលី​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​៣០ឆ្នាំ ហេតុការណ៍​ដ៏សំខាន់​មួយ​បាន​កើតឡើង នៅ​អង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍​ប្រឆាំង​នឹង​រាជានិយម​អង់គ្លេស​ ដែល​បាន​បង្ក​ជា​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៦៤២​មកនោះ បាន​ទទួលជោគជ័យ ហើយ​ក្រុម​បដិវត្តន៍​បាន​ចាប់​ខ្លួន​ស្តេច​អង់គ្លេស គឺ​ស្តេច​ Charles ទី១ យក​មក​កាត់ទោស​ប្រហារ​ជីវិត ដោយ​កាត់ក្បាល។ របបរាជានិយម​ត្រូវ​ដួលរលំ ជំនួស​មកវិញ​ដោយ​របបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ជា​របបសាធារណរដ្ឋ​បែប​ផ្តាច់ការ​ ដឹកនាំ​ដោយ​​មេដឹកនាំ​យោធា​ឈ្មោះ Oliver Cromwell។ ក៏ប៉ុន្តែ របបសាធារណរដ្ឋ​អង់គ្លេស​មាន​អាយុ​កាលតែ ១០ឆ្នាំ​ប៉ុណ្ណោះ។ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៥៩ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​មរណភាព​របស់ Oliver Cromwell របប​សាធារណរដ្ឋ​​អង់គ្លេស​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើ​យ​អង់គ្លេស​ក៏​វិលត្រឡប់​ទៅ​រក​ការដឹកនាំ​តាមបែប​រាជានិយម​វិញ ក៏ប៉ុន្តែ របបរាជានិយម​ថ្មីនេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​បន្តិចម្តងៗ ពី​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ រហូត​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​ជា​របបរាជានិយម​អាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨៨។

នៅ​អឺរ៉ុប ក្នុង​សតវត្សរ៍ទី១៧ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ភាព​វឹកវរ​ដោយ​សង្រ្គាមច្រើន​ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនា​ Renaissance ​ពោលគឺ​ការ​ចាប់កំណើតឡើងវិញ​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប​សម័យបុរាណ នៅតែ​បន្ត​រីកសាយភាយ​កាន់តែ​ធំឡើងៗ។ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​ជាទូទៅ​ ជាពិសេស អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​លោកខាងលិច ចាត់ទុក​សម័យកាល​ពី​ពាក់កណ្តាល​​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៨​ថា ជា​យុគ​នៃ​ពន្លឺ (Enlightenment/Siècle des Lumières) ពោលគឺ ជា​សម័យកាល​នៃ​ចំណេះដឹង។

►សូមអាន ការរស់ឡើងវិញ​នៃ​អរិយធម៌​រុងរឿង​នៅ​អឺរ៉ុប (Renaissance)

Montesquieu, Voltaire និង​ Jean-Jacques Rousseau នៅ​បារាំង, John Locke និង Thomas Hobbes នៅ​អង់គ្លេស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) នៅ​ហូឡង់... សុទ្ធសឹង​ជា​ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ នៅ​ក្នុង​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨​។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះហើយ ដែល​ទ្រឹស្តី​នៃ​ទស្សនវិជ្ជានយោបាយ​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ​(Contrat Social) បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង ហើយ​នៅតែ​បន្ត​មាន​ឥទ្ធិពល​មក​ទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន​ ជាពិសេស នៅ​ក្នុង​របបដឹកនាំ​តាមបែប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ តាមរយៈទ្រឹស្តី​នេះ រដ្ឋ​អាច​​មាន​អំណាច​ទៅលើ​ពលរដ្ឋ​បាន​​ ដោយសារ​តែពលរដ្ឋ​នីមួយៗ​​ព្រមព្រៀង​សុខចិត្ត​ដាក់ខ្លួន​ឲ្យ​​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​រដ្ឋ។ ទំនាក់ទំនង​ រវាង​រដ្ឋ និង​ប្រជាជន​ ត្រូវ​ចងភ្ជាប់​ដោយ​កិច្ចសន្យាមួយ ដែល​គេ​ហៅថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ដែល​តាមរយៈ​​កិច្ចសន្យា​នេះ ប្រជាជន​​នីមួយៗសុខចិត្ត​បោះបង់​សេរីភាព​របស់​ខ្លួន​មួយផ្នែក ហើយ​ដាក់ខ្លួន​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​អ្នកដឹកនាំ​រដ្ឋ។ ​ជា​ថ្នូរមកវិញ អ្នកដឹកនាំ​រដ្ឋ​ត្រូវ​តែ​ធានា​នូវ​សន្តិសុខ និង​សិទ្ធិសេរីភាព​មួយផ្នែក​ទៀត​ដែលនៅ​សេសសល់​សម្រាប់​ប្រជាជន​ជាទូទៅ។

ទ្រឹស្តីនេះ​គឺ​ជា​គន្លឹះ​ក្នុងការ​ស្វែងយល់​អំពី​ទំនាក់ទំនង រវាង​រដ្ឋ និង​ប្រជាជន​ដែល​នៅ​ចំណុះរដ្ឋ ទាំង​នៅ​ក្នុង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​សម័យ​ទំនើប និងទាំង​នៅ​ក្នុង​ពេល​មនុស្ស​ចាប់​បង្កើត​រដ្ឋ​ជាដំបូង នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បដិវត្តន៍​កសិកម្ម។

ទស្សនវិជ្ជា​នយោបាយ ស្តីពី​ការ “ការបែងចែក​អំណាច​រដ្ឋ” របស់ Montesquieu និង John Locke ក៏​ជា​ទ្រឹស្តី​នយោបាយ​ដ៏​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​មួយដែរ នៅ​អឺរ៉ុប​នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨។ ទ្រឹស្តីនេះ គឺ​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ហើយ​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​នៅទូទាំង​ពិភពលោក រហូតមកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ​នេះ។


និយាយ​ខាង​ផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្ត​វិញ នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨ គេឃើញ​មាន​ទ្រឹស្តី​ល្អៗ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើតឡើង ចេញ​ពី​អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗ​ជាច្រើន​ ដូចជា​ ខាង​តារាស្រ្ត​ មាន​ Johannes Kepler នៅ​អាល្លឺម៉ង់​, ខាង​រូបវិទ្យា និង​គណិតវិទ្យា មាន​​ Blaise Pascal និង René Descartes នៅ​បារាំង និង​ជាពិសេស អ៊ីសាក់ ញូតុន Isacc Newton នៅ​អង់គ្លេស។ អ៊ីសាក់ ញូតុន ដែល​កើតឆ្នាំ​១៦៤២ ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​​ជា​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត​ដ៏​មាន​ឥទ្ធិពល​បំផុត នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្សជាតិ។ ទ្រឹស្តី​របស់​ញូតុន ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​កម្លាំង​នៃ​ទំនាញផែនដី។

ចំណេះដឹង​នៃ​អ្នកប្រាជ្ញ​អឺរ៉ុប ក្នុង​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​ពន្លឺ​ បំភ្លឺផ្លូវ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​ធ្វើ​បដិវត្តន៍​ធំៗ​ជាច្រើន​ ទាំង​បដិវត្តន៍​​ផ្នែក​វិទ្យាសាស្រ្ត​សម័យទំនើប និង​ទាំង​បដិវត្តន៍​ខាង​សង្គម​និង​នយោបាយ ដូចជា បដិវត្តន៍​នៅ​អង់គ្លេស នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨៨ ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​រាជានិយម​អាស្រ័យ​ធម្មនុញ្ញ, បដិវត្តន៍​នៅ​អាមេរិក ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ឯករាជ្យ​ពី​អាណានិគម​អឺរ៉ុប នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧៦ និង​បដិវត្តន៍​បារាំង​ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៨៩ ដែល​ផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ បង្កើត​ទៅជា​របបសាធារណរដ្ឋ រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

ទ្វីបអាមេរិកមុនការរកឃើញរបស់ពួកអឺរ៉ុប[កែប្រែ]

នៅ​ចុងសវត្សរ៍​ទី១៥ នៅ​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក មនុស្ស​រាប់​លាន​នាក់​កំពុង​តែ​រស់នៅលើ​ទឹកដី​នេះ​ស្រាប់ទៅហើយ។ ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ដែល​យើង​តែងតែ​ហៅ​ថា​ជា​ជនជាតិ “ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម” បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទឹកដី​អាមេរិក តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​​ឆ្លងកាត់​តាម​ច្រកសមុទ្រ​នៅ​ចន្លោះ​រុស្ស៊ី និង​​អាឡាស្កា (​ច្រក​សមុទ្រ​ Bering) ដែល​កាលណោះ គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើងបាន។

អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​ប៉ាន់ស្មាន​ថា គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី ១៥ នៅ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ ទ្វីបអាមេរិក​ទាំងមូល​មាន​មនុស្ស​រស់​នៅ​សរុប​ប្រមាណ​ជា ៥០លាននាក់ ក្នុងនោះ ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ រស់​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក ក៏​ដូចជា​មនុស្ស​នៅតំបន់​​ផ្សេងទៀត​ដែរ ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​វិវឌ្ឍ​ក្នុង​របៀបរស់នៅ​ ចាប់តាំង​ពី​ការរស់នៅ​ដោយ​ការបរបាញ់ និង​បេះផ្លែឈើ​ តាមរបៀប​បុរេប្រវត្តិ បន្ទាប់មក​បាន​ចាប់យក​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ ដែល​​ខ្លះ​មាន​​អរិយធម៌​រុងរឿង​មិនចាញ់​មនុស្ស​នៅ​តំបន់​ផ្សេងទៀត​ប៉ុន្មាន​នោះទេ។ ពួកគេ​ចេះ​បង្កើត​អក្សរសរសេរ ហើយ​មាន​ចំណេះដឹង​​ខ្ពង់ខ្ពស់​ខាង​សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម តារាស្រ្ត​ គណិតវិទ្យា និង​កសិកម្ម។

រុក្ខជាតិ​មួយ​ចំនួន ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់ និង​បរិភោគ​ជាទូទៅ ទាំង​នៅ​អឺរ៉ុប ក៏ដូចជា នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត​នៅទូទាំង​ពិភពលោក ដូចជា ដំឡូងបារាំង, ដើម​កាកាវ ដែល​គេយក​មកធ្វើ​ជា​សូកូឡា (Chocolat), ស្លឹកកូកា ដែល​គេ​យក​មក​ធ្វើ​ជា​ភេស្ជៈ​កូកាកូឡា, ពោត, ប៉េងប៉ោះ ឬ​ថ្នាំជក់ ជាដើម សុទ្ធសឹង​ជា​រុក្ខជាតិ ដែល​មាន​ដើមកំណើតដំបូង​ចេញ​ពី​វប្បធម៌​កសិកម្ម​នៃ​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក។

ជាទូទៅ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​ខ្លាំង ច្រើន​តែ​ពួកអ្នក​​នៅក្នុង​តំបន់​អាមេរិកកណ្តាល និង​អាមេរិក​ខាងត្បូង។

ពួកម៉ាយ៉ា (Maya) បង្កើត​រដ្ឋ​នៅត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ក្លាយ​ទៅជា ប្រទេស​ក្វាតេម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរ៉ាស់ (Honduras), អេលសាល់វ៉ាឌ័រ (El Salvador) និង​មួយផ្នែក​នៃ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក។ ម៉ាយ៉ា​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ជាងគេ​បំផុតនៅ​អាមេរិក ដោយ​មាន​ដើមកំណើត​តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ ២៦០០ឆ្នាំ​មុនគ.ស ហើយ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​ខ្លាំង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍ទី៦ ដល់ ​​ទី៩គ.ស មុននឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ដុនដាប រហូត​រលាយ​បាត់រូប នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៦។

ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ផ្សេង​ទៀត ដែល​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​មួយដែរ គឺ​ពួក​អាស្ទែក (Aztèque) ​ដែល​មានទីតាំង​នៅ​ត្រង់ម្តុំ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន និង​ពួក​អ៊ីងកា (Inca) ដែល​មាន​ទឹកដី​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​អេក្វាទ័រ កាត់តាម​បូលីវី និង​ប៉េរូ រហូតដល់​ស៊្ហីលី។

បច្ចុប្បន្ន​ អរិយធម៌​នៃ​ជនជាតិដើមអាមេរិកអស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​រលាយបាត់រូប ក៏ប៉ុន្តែ បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​ស្លាកស្នាម​ជាច្រើន ដែល​បញ្ជាក់ពី​អរិយធម៌​របស់​ពួកគេ ក្នុងសម័យរុងរឿង ដូចជា ពីរ៉ាមីដ នៅ​ម៉ិចស៊ិក និង​អាមេរិក​កណ្តាល ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​ម៉ាយ៉ា និង​ពួក​អាស្ទែក និង​ក្រុងបុរាណ​​ ម៉ាឈូពីឈូ (Machu Pichu) នៅ​ប៉េរូ ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​អ៊ីងកា ហើយ​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ ត្រូវបាន​គេ​ចាត់បញ្ចូល​ក្នុង​ចំណោម​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​ពិភពលោក។

ដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិក​​របស់​គ្រីស្តូហ្វ​កូឡុំ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺ​ជា​របត់​ដ៏សំខាន់​បំផុតមួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ជនជាតិដើម​អាមេរិក ពីព្រោះ​វា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​ការ​វាតទី​ធ្វើ​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ ទៅលើ​ទឹកដី​អាមេរិក។ ការ​ដាក់​អាណានិគម​ដោយ​កម្លាំង ដែលនាំ​ទៅរក​ការ​ស្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិដើមអាមេរិក។


ជាការពិត​ថា នៅ​ពេល​ទាហានអេស្ប៉ាញ ដែល​គេហៅ​ថា ពួក Conquestador ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​អាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ អរិយធម៌​ម៉ាយ៉ា​បាន​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ ស្ទើរតែ​រលាយ​បាត់រូប​ទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួក​អាស្ទែក និង​ពួក​អ៊ីងកា​វិញ នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំ​មួយ​នៅឡើយ។

នៅចុង​ឆ្នាំ​១៥១៩ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ ដែល​​​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​គុយបា បាន​ទៅដល់​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក (ដែលមានទីតាំង​នៅ​ត្រង់​រដ្ឋធានី​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន)។ ​ស្តេច​អាស្ទែក ឈ្មោះ​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា (Montezuma) បាន​ទទួល​ឲ្យ​ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ស្នាក់នៅ​ដោយ​សុខស្រួល ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ក៏​បាន​វាយប្រហារ​​កាប់សម្លាប់មេដឹកនាំ​ជាច្រើន​របស់​ពួក​អាស្ទែក ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​ស្តេច​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា​ផងដែរ។ ក្រោយមកទៀត អេស្ប៉ាញបាន​នាំទ័ព​មក​​​វាយលុក​ចូល​​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក និង​ផ្តួលរំលំ​អាណាចក្រ​អាស្ទែក​ទាំងស្រុង នៅពាក់កណ្តាល​​ឆ្នាំ​១៥២១ មុននឹង​វាតទី​ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង រហូតទៅដល់​ដែនដី​របស់​ពួក​ម៉ាយ៉ា។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៣១ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​មួយក្រុម​ផ្សេងទៀត បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​លិច​អាមេរិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង សំដៅ​ទៅ​ប៉េរូ ទីតាំង​ធំ​របស់​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា។ អេស្ប៉ាញ ដែល​មាន​គ្នា​មិនដល់ ២០០នាក់​ផង បាន​បើកការ​វាយប្រហារ និង​ចាប់​ខ្លួន​ស្តេច​អ៊ីងកា ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា​ត្រូវ​ដួលរលំ នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៩៣២។

ការពង្រីក​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​បាន​បង្កនូវ​វិនាសកម្ម​យ៉ាង​មហាធំធេង​ដល់​ជនជាតិដើម។ ក្រៅ​ពី​​រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កាប់សម្លាប់​រង្គាល​ ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​វាតទី​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ពួក​អេស្ប៉ាញ​ ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​បន្ត​រងគ្រោះ​​រាប់​ទសវត្សរ៍​​ជា​បន្តបន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្រោម​អាណានិគម​អឺរ៉ុប ជាពិសេស រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កេងប្រវ័ញ្ច​ការងារ​តាមបែប​ទាសករ និង ជាពិសេស ​រងគ្រោះ​ដោយ​ជំងឺ ដែល​ពួកអឺរ៉ុប​នាំ​យក​មក​តាមខ្លួន ដែល​សុទ្ធសឹងជា​ប្រភេទជំងឺ​ថ្មីៗ ដែល​ពួកជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​មិនមាន​អង់ទីគ័រ​ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន។ មេរោគ​ដែល​ចម្លង​ពី​ពួកអឺរ៉ុប​បាន​រាតត្បាត​សម្លាប់​ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ទាំងលានៗ​នាក់។

ប្រជាជន​អ៊ីងកា ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ប៉ាន់ប្រមាណ​ថា មាន​ចំនួន​ប្រហែល​ពី ១២លាន ទៅ ១៥លាន​នាក់ នៅ​មុន​អាណានិគម​អេស្ប៉ាញ បាន​ធ្លាក់ចុះ​មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ជា ៦០ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ មួយសតវត្សរ៍​ក្រោយ​អាណានិគម។ ប្រជាជន​អាស្ទែកវិញ បាន​ធ្លាក់ចុះ ពី​ប្រមាណ​ជា ២០លាននាក់ មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ ១,៦លាននាក់ ពោលគឺ ធ្លាក់ចុះ​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៩០%។

បច្ចុប្បន្ន​នេះ នៅតែ​មាន​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៥០លាន​នាក់ កំពុងរស់នៅ​លើ​ទ្វីបអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅសល់តែ​មនុស្ស​ប៉ុណ្ណោះ ​ដែល​រស់នៅ​រាយប៉ាយ​ជា​ជនជាតិ​ភាគតិច នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេសផ្សេងៗ​គ្នា នៅ​ស្ទើរតែពាសពេញ​​ក្នុង​ទ្វីប​អាមេរិក ចាប់តាំង​ពី​កាណាដា រហូតទៅដល់​ស្ហ៊ីលី។ ចំណែកឯ​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​របស់​ពួកគេ​វិញ​ត្រូវ​រលាយ​បាត់បង់​អស់ទៅហើយ៕

ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក[កែប្រែ]

អស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍​ បណ្តាជន​ទូទៅ នៅលើ​ពិភពលោក​នាំគ្នា​ជឿ​ថា ​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់ គឺ​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿង​របស់​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​បាន​កើតឡើង នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥។

នៅ​ពេលនោះ អឺរ៉ុ​ប​បាន​ងើបចេញ​ពី​យុគខ្មៅ​ងងឹត នៃ​យុគសម័យ​កណ្តាល ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ឡើងវិញ​បន្តិចម្តងៗ ហើយ​ក្នុងនោះ គឺ​ឃើញ​មាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ថ្មី ដែល​ចាប់ផ្តើម​លេចមុខឡើង នៅ​អឺរ៉ុប គឺ​ព័រទុយហ្កាល់​ និង​អេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​កំពុងតែ​ប្រជែងគ្នា​ ក្នុងការ​ពង្រីក​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ​រៀងៗ​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​អាណានិគម​ និង​ការ​គ្រប់គ្រង​ផ្លូវ​ជំនួញ។ ការធ្វើ​ជំនួញ ដែល​កាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​ការជួញដូរ​ជាមួយ​អាស៊ី ហើយ​ជំនួញ​នេះ​ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​តាម​ផ្លូវគោក ដែលគេហៅ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់​អឺរ៉ុប ទៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើ​ដំណើរតាមផ្លូវគោក​ពីអឺរ៉ុប​ទៅអាស៊ី​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​គ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​តួកគី ​បាន​វាយយក​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប និង​ផ្តួលរំលំ​​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ​១៤៥៣។

​ព័រទុយហ្កាល់ ដែល​ពេលនោះ​ជា​ប្រទេស​មួយជំនាញ​ខាង​ផ្លូវ​សមុទ្រ ​ក៏​បាន​ងាក​ទៅ​ធ្វើ​ការជួញដូរ​​តាមផ្លូវ​សមុទ្រវិញ ដោយ​ចេញ​ដំណើរពី​ព័រទុយហ្កាល់ តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង វាងមួយជុំ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹង​ឆ្លងមហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ទៅ​កាន់​តំបន់​អាស៊ី។

ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរកប៉ាល់​មក​ពី​អ៊ីតាលី បាន​បែកគំនិត​មួយថ្មី​ថា ដោយសារតែ​ផែនដី​មាន​រាងមូល បើសិន​ជា​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងលិច កាត់តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក គេ​នឹង​អាច​ធ្វើដំណើរ​ដោយត្រង់​​ទៅដល់​ឥណ្ឌា​ ដោយ​ចំណាយពេលតិចជាង​ ការ​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅទិស​ខាង​កើត ដែល​ត្រូវ​​វាង​មួយជុំ​ទ្វីប​អាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេច​អេស្ប៉ាញ​​ក៏​បានជួល​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យ​ដឹកនាំ​បេសកកម្ម ក្នុងនាម​អេស្ប៉ាញ ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​កប៉ាល់ កាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅ​អាស៊ី។

នៅថ្ងៃទី៣ ខែ​សីហា ​ឆ្នាំ​១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បាន​​ចេញដំណើរ​ពី​អេស្ប៉ាញ ជាមួយ​នឹង​កប៉ាល់​ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិស​ខាងលិច សំដៅ​ទៅ​អាស៊ី។ ជាង ២ខែ​ក្រោយ​មក នៅ​ថ្ងៃ​ទី១២ ខែ​តុលា កប៉ាល់​របស់​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់ឆ្នេរ​ខាង​កើត​នៃ​ទ្វីប​អាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មាន​ថា​​ខ្លួន​មក​ដល់​ឥណ្ឌា ក៏​បាន​ហៅ​ជនជាតិ​ដើម ដែលរស់​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​ថា​ជា​ពួក​ឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែល​នៅ​ជាប់​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម”។

ចាប់តាំង​ពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវ​បាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចារទុក​ថា​ជា​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេ​បាន​រកឃើញ​ភស្តុតាង ដែល​បញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​នោះទេ ហើយ​ក៏​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​អឺរ៉ុប​ទីមួយ ដែល​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទឹកដី​អាមេរិក​នោះដែរ។


មុនពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មកដល់ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំ​មកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅ​អាមេរិក (ដែល​យើង​ហៅ​ថា ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម) តាមការពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ ពួកគេ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​ មក​អាមេរិក កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ចក្រសមុទ្រ រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា (Bering Sea) នៅ​ក្នុង​​អំឡុង​យុគសម័យ​ទឹកក (Ice Age) ពេល​ដែល​កម្ពស់​​មាន​កម្រិត​ទាប ហើយ​ច្រក​សមុទ្រ​នេះ នៅជា​ដីគោក​នៅឡើយ ដែល​អាច​ឲ្យ​គេ​ដើរ​ឆ្លងកាត់បាន។

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​យុគសម័យទឹកកក នៅពេល​ដែល​កម្ពស់​ទឹកសមុទ្រ​កើនឡើង ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​កាត់ផ្តាច់​ពី​​តំបន់​ផ្សេងទៀត ដោយ​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក នៅ​ខាង​លិច និង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក នៅ​ខាង​កើត ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ ត្រូវ​បាន​​គេ​បំភ្លេច​ចោល​​ស្ទើរតែ​ទាំងស្រុង​។ រហូត​ទាល់តែ​ក្រោយ​ពេល​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបនេះ ទើប​មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើម​នាំគ្នា​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ពិភពលោក​ទាំងមូល​ដឹង​ថា មាន​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ក្នុង​រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំ គេ​នាំគ្នា​គិត​ថា គឺ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ​មុនគេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មួយចំនួន​បាន​រកឃើញ​ថា ​ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។

អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​បាន​អះអាង​ថា សំពៅចិន ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មេទ័ពជើងទឹក​នៃ​រាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក តាំងពី​ឆ្នាំ​១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០ឆ្នាំ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបាន​រកឃើញ​ផែនទី​​គូរ​ដោយ​ចិន ដែល​បង្ហាញ​អំពី​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទី​នេះ​ត្រូវ​បាន​គូរ​តាំងពី​មុន​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក​ទៅទៀត ហើយ​ខ្លះ​​ត្រូវ​បាន​គូរ​ តាំងពី​ក្នុង​សម័យកាល ដែល​ចិន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់​ ម៉្លេះ ដែលអាច​​បញ្ជាក់ថា ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពីមុន​ ​Zheng He នៃ​រាជវង្សមីង​ទៅទៀត។

ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹង​ពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែ​មាន​ការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​ច្រើន​នៅឡើយ ជុំវិញ​​ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​ចិន​ ក្រោម​​រាជវង្សមីង ឬ​ដោយ​​ចិន ក្រោម​គូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃ​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបាន​យល់ស្រប​គ្នា​ថា អាមេរិក​ពិត​ជា​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ​តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​មែន។

អ្នកដែល​បានរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយ​ដែល​គេ​អាច​បញ្ជាក់​បាន​ច្បាស់លាស់ តាមរយៈ​ភស្តុតាង​បុរាណវិទ្យា គឺ​ពួក​វីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិ​ក្នុង​អម្បូរ​ហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់​នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​ជើង។ តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា នៅប៉ែក​ខាង​កើត​​​ប្រទេស​កាណាដា (Newfoundland) គេ​បាន​រកឃើញ​ថា ពួក​វីគីង បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់ និង​តាំងទីលំនៅ ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពី​ក្នុង​អំឡុង​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជាជិត ៥០០​ឆ្នាំ​ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​ក៏ដោយ ការធ្វើ​ដំណើរ​របស់​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​ទៅ​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដ៏សំខាន់​មួយ​នៃ​​ការ​បើកចំហ​ទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់​ពិភពលោក។ គឺ​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ ដល់​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប ​ឆ្ពោះទៅ​​ស្វែងយល់​ស៊ីជម្រៅ និង​​ធ្វើ​អាជីវកម្ម​លើ​ធនធាន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មី​ដ៏ធំ​​មួយ ប៉ុន្តែ វា​​ក៏​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ​​ផងដែរ ឆ្ពោះទៅ​រក​ការ​វិនាស​ហិនហោច សម្រាប់​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក៕

ការដណ្តើមឯករាជអាមេរិកពីអង់គ្គេស[កែប្រែ]

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥ មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​នាំគ្នា​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មីនេះ ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់​តំបន់​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ចំណែក​ឯ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​អាមេរិក​ខាងជើង (នៅត្រង់​ម្តុំ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​កាណាដា​សព្វថ្ងៃ)។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ ដែនដី​អាមេរិក​ខាងជើង​ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​បារាំង។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេឃើញ​មាន​ទីក្រុង​ធំៗ​ជាច្រើន នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង នៅតែ​រក្សា​ឈ្មោះ​ជា​បារាំង ដូចជា Montréal នៅ​កាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ហៅ​ជា​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

ចំណែក​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​ដែនដី​តូចជាង​បារាំង គឺ​ដែនដី​ ​នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គេ​ហៅថា ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​នឹង​ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋដំបូង​បង្អស់ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​​អស់​ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ទំហំផ្ទៃដី​តិច ប៉ុន្តែ មាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​ច្រើន​ជាង​បារាំង ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១លាន​នាក់ ធៀប​ទៅនឹង​ ដែនដី​អាណានិគម​របស់​បារាំង ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺននាក់​។ ដែនដី​អាណានិគម​បារាំង​នៅ​អាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តិច គឺ​​ដោយសារ​តែ​​ប្រជាជន​​បារាំងភាគច្រើន​មិន​ចង់​ចាកចេញ​ពី​ប្រទេស​​កំណើត​ ទៅតាំង​ទីលំនៅ​នៅ​លើ​ដែនដី​អាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាល​បារាំងវិញ​​ក៏​មិនសូវ​ជា​យកចិត្ត​ទុកដាក់​លើ​​ដែនដី​អាណានិគម​ ដូចជា រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​នោះដែរ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៥៦ សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​អាណានិគម​បាន​ផ្ទុះឡើង រវាង​បារាំង និង​អង់គ្លេស។ សង្រ្គាម​នេះ ដែល​ភាគច្រើន​ជា​សង្រ្គាម​ខាង​ទ័ព​ជើងទឹក បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅ​អាមេរិក សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​បារាំង​ឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺ​សង្រ្គាម​រវាង​ បារាំង ដែលមាន​ពួក​ជនជាតិ​ដើម​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់​នឹង​​អង់គ្លេស រួមជាមួយ​នឹង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់​ជាមួយ​នឹង​ការ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស នៅ​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ដោយ​បារាំង​ត្រូវ​បាត់បង់​ដែនដី​អាណានិគម​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​នៅ​កាណាដា ដែល​ត្រូវ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​អង់គ្លេស ក្នុងនោះ​រួមមាន​ទាំង​ទឹកដី Québec ផងដែរ។

អង់គ្លេស​វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​ទទួល​ជ័យជម្នះ​លើ​បារាំង ហើយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​អាណានិគម​យ៉ាងច្រើន​នៅ​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយ​គ្នា ក៏​ទទួលរងនូវការ​ខូចខាត​ដោយ​សង្រ្គាម​​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​ដែរ។ ការ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ដែល​ធ្លាប់​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង​ក៏​ជា​រឿង​ស្មុគស្មាញ ហើយ​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម ដែល​ធ្លាប់ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​ក៏​ចោទ​ជា​បញ្ហា។ ការខូចខាត​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច​ដោយសារ​សង្រ្គាម​មាន​ទំហំ​ធំធេង ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ស្ទើរតែ​នឹងត្រូវ​ក្ស័យធន។

មិនយូរប៉ុន្មាន​ក្រោយ​មក អង់គ្លេស ដែល​ទទួលជោគជ័យ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុ​ខ​នឹង​សង្រ្គាម​មួយថ្មី​ទៀត នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ហើយលើកនេះ ជា​សង្រ្គាម​តទល់​ជាមួយ​នឹង​ទឹកដី​អាណានិគម​របស់​អង់គ្លេស​ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់ គឺ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​របស់​អាមេរិក។

បន្ទាប់​ពីជ័យជម្នះ ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អាណានិគម​ជាមួយ​បារាំង អង់គ្លេស​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​សេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏​បាន​សម្រេច​ដំឡើង​ពន្ធអាករ លើ​ប្រជាជន​អង់គ្លេស ដែល​រស់នៅលើ​ទឹកដី​អាណានិគម នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង។

ចក្រភព​អង់គ្លេស​យល់ថា ប្រជាជន​នៅ​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក​ខាងជើង​ត្រូវ​តែ​ចូលរួម​វិភាគទាន​ច្រើន នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ការពារជាតិ​អង់គ្លេស ពីព្រោះ​ពួកគេ​ទទួល​បាន​ការការពារ​ពី​សំណាក់​ទាហាន​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជន​អង់គ្លេស​​នៅ​អាមេរិកវិញ​យល់​ថា ពួកគេ​មិនមាន​សិទ្ធ​​ជ្រើសរើស​​តំណាង​​នៅ​ក្នុង​សភា​អង់គ្លេស​ដូច​ពលរដ្ឋ​ដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរ​មាន​កាតព្វកិច្ច​បង់ពន្ធ​ច្រើន​បែបនេះទេ។ ពួកគេ​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​អង់គ្លេស ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នេះ​ក៏​បាន​​រាលដាល​កាន់តែ​ខ្លាំង រហូត​ផ្ទុះ​ជា​អំពើ​ហិង្សា នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧០ នៅ​ពេល​ដែល​ទាហាន​អង់គ្លេស​បាន​បើក​ការ​បាញ់​ប្រហារ​លើ​ក្រុមប្រឆាំង​ នៅ​បូស្តុន បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស ៥នាក់​បាត់បង់ជីវិត។

ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ក៏​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ​គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ក៏​បាន​រៀបចំ​បង្កើត​ជា​សភា និង​រដ្ឋាភិបាល​​នៅ​តាម​តំបន់​​​រៀងៗខ្លួន ហើយ​នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៧៤ តំណាង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣​ បាន​ជួប​ប្រជុំគ្នា​នៅ Philadelphia ដែល​គេ​រាប់​ថាជា​កិច្ចប្រជុំ​នីតិកាល​ទី១​នៃ​សភារួម​របស់​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ អាមេរិក​មិនទាន់​​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។

ចក្រភព​អង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតប​នឹង​ចលនា​ប្រឆាំង​​នៅ​អាមេរិក ក៏​បាន​ចាត់វិធានការ​កាន់តែ​តឹងរ៉ឹង ព្រមទាំង​បាន​បញ្ជូន​ទាហាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ទៅ​អាមេរិក ក្នុង​គោលដៅ​ពង្រឹង​អំណាច​របស់​ខ្លួន ទៅលើ​ដែនដី​អាណានិគម។ វិធានការ​រឹតតែ​តឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំង​ក៏​រឹតតែ​កើនឡើង។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​នៅ​អាមេរិក​​​ក៏​បាន​ក្លាយ​ជា​ចលនា​បះបោរ​ប្រដាប់​អាវុធ ហើយ​​បាន​ប៉ះប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​ទាហាន​អង់គ្លេស​ជាលើកទី១ នៅ​ Massachusetts នៅ​ថ្ងៃ​ទី១៩ ​ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៧៥។ គឺ​ថ្ងៃនោះ​ហើយ​ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ថ្ងៃ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​ ឬ​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍អាមេរិក។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប (​Siècle des Lumières)

នៅខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៧៥ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ដោយ​ក្នុងនោះ​រួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង ​Thomas Jefferson បាន​បើក​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​សម្រេច​បង្កើត​កងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយ​មាន Georges Washington ជា​អគ្គបញ្ជាការ ដើម្ប​ប្រយុទ្ធតទល់​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​នៃ​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៧៦ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​អាមេរិក​កំពុង​តែ​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក ប្រជាជន​​​នៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ កាន់តែច្រើន​ឡើង​បង្ហាញ​ពី​ជំហរ​ចង់​បាន​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦ សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏​បាន​អនុម័ត​​​សេចក្តី​​ប្រកាស​​ឯករាជ្យ​​​ពី​អង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​កងទ័ព​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែល​នៅតែ​​​មិន​​សុខចិត្ត​បោះបង់​ដែនដី​​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន​​ ក៏​បាន​បញ្ជូន​​នាវាចម្បាំង ព្រមទាំង​ទាហាន​​កាន់តែ​ច្រើន ដើម្បី​ទៅ​វាយបង្រ្កាប​ទាហាន​អាមេរិក ដែល​អង់គ្លេស​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្រុមបះបោរ។

នៅដើម​​ឆ្នាំ​១៧៧៨ បារាំង ដែល​ច្បាំង​ចាញ់​​​អង់គ្លេស ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក កាល​ពី​១៥ឆ្នាំមុន ​មើល​ឃើញ​សន្ទុះ​នៃ​កម្លាំង​ទ័ព​អាមេរិក​ថាជា​​ឱកាស​ល្អ​​ ដើម្បី​​សងសឹក​ចំពោះ​អង់គ្លេស ក៏​បាន​លូកដៃ​ចូល​អន្តរាគមន៍​ជួយ​អាមេរិក ក្នុងការ​ច្បាំង​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​អង់គ្លេស។ អង់គ្លេស​​ក៏​ប្រកាស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង។ ​អេស្ប៉ាញ និង​ហូឡង់ ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​បាន​នាំគ្នា​ចូល​មក​ជួយ​បារាំង ចំណែក​រដ្ឋ​ខ្លះ​របស់​​អាល្លឺម៉ង់​បាន​ចូល​មក​ជួយ​អង់គ្លេស។​ ​​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​អាមេរិក​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​​អន្តរជាតិ ដែល​អូសបន្លាយពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើប​បញ្ចប់ តាមរយៈ​ការ​ចុះ​​សន្ធិសញ្ញា​ នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៣។ ​នៅ​ក្នុង​សន្ធិសញ្ញា​នេះ អង់គ្លេសបាន​​សុខចិត្ត​​ទទួល​ស្គាល់​​អាមេរិកថា ​ជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ៕

សង្គ្រាមសុីវិលនៅអាមេរិក[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​វក់វី​នឹង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​នឹង​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង នៅ​ឯ​ត្រើយ​ម្ខាងទៀត​នៃ​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក សហរដ្ឋ​​អាមេរិក​ ដែល​បាន​ឈ្នះ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​​​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៨៣ បាន​​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន​​​ទាំង​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច និង​ទាំង​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី។

►សូមអាន៖ បារាំង​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង

នៅ​ឆ្នាំ១៨០៣ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ទិញ​ដែនដី Louisiane ពី​ណាប៉ូឡេអុង ក្នុង​តម្លៃ​ប្រមាណ​ជា ១៥លាន​ដុល្លារ (ប្រហែល ២៣៤លាន​ដុល្លារ បើ​គិត​តាម​តម្លៃ​លុយ​បច្ចុប្បន្ន)។ សព្វថ្ងៃ​នេះ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​មាន​រដ្ឋមួយ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ជាប់​នឹង​ឈូង​សមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក ឈ្មោះ​ថា “Louisiana”។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី​ Louisiane ដែល​អាមេរិក​ទិញ​ពី​ណាប៉ូឡេអុង មិនមែន​មាន​ព្រំដែន​ត្រឹម​រដ្ឋ​ Louisiana បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ តែ​ជា​ដែនដី ដែល​មាន​ទំហំ​រហូត​ដល់​ទៅ​ជាង ២លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា លាតសន្ធឹង​ស្ទើរតែ​ពេញ​មួយ​ផ្នែក​កណ្តាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ចាប់​តាំង​ពី​ឈូងសមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង រហូត​ទៅដល់​កាណាដា នៅ​ប៉ែក​ខាង​​ជើង។ បើ​គិត​តាម​ភូមិសាស្រ្ត​រដ្ឋបាល​បច្ចុប្បន្ន អតីត​ដែនដី Louisiane របស់​បារាំង គ្របដណ្តប់​ទៅលើ​រដ្ឋ​ចំនួន ៦ ព្រមទាំង​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​រដ្ឋ​ចំនួន ៩​ផ្សេងទៀត។

ក្រៅពី​ការ​ទិញ​ទឹកដី Louisiane ពី​បារាំង អាមេរិក​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​​ចាប់​ដី​ថ្មី និង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម ពី​អង់គ្លេស និង​អេស្ប៉ាញ។ គិត​ត្រឹម​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ទឹកដី​​អាមេរិក ដែល​ពី​ដំបូង​ មាន​ចំនួន​តែ ១៣រដ្ឋ បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់​ទៅ ៣៤រដ្ឋ។

ក្រៅ​ពី​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី សេដ្ឋកិច្ច​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ក៏​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​រីកចម្រើន​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​មិន​ធ្លាប់​មាន​ផងដែរ ជាពិសេស គឺ​ដោយសារ​​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ដែល​​បាន​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​​​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នានោះ មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​អាមេរិក​ត្រូវ​បែងចែក​ជាពីរ​ដាច់​ពី​គ្នា​ស្រឡះ រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។

►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៨-១៩

តំបន់​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​មាន​មូលដ្ឋាន​​សេដ្ឋកិច្ច​​​​ចាក់គ្រឹះ​យ៉ាងរឹងមាំ ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ពឹងផ្អែក​លើ​វិស័យកសិកម្ម ជាពិសេស គឺ​ការ​ដាំ​ដំណាំ​កប្បាស និង​ថ្នាំជក់ ដែល​ជាការ​ធ្វើ​កសិកម្ម​ដោយ​ពឹង​ផ្អែក​ខ្លាំង​ទៅលើ​កម្លាំង​ពលកម្ម​របស់​ទាសករ​ស្បែក​ខ្មៅ។

បញ្ហា​ទាសករ​នេះ​ហើយ​ ដែល​ជា​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស ដែល​បណ្តាល​ឲ្យ​មាន​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ខាង​ត្បូង។ បណ្តា​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ទាមទារ​ឲ្យ​​លុបបំបាត់​ទាសភាព នៅ​ទូទាំង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ជំទាស់​ដាច់ខាត​មិន​ឲ្យ​មាន​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព។ សម្រាប់​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ទាសករ គឺ​ជា​ធនធាន​សេដ្ឋកិច្ច​ដ៏​ចម្បង​បំផុត​មួយ។ ក្រៅ​ពី​​ការ​ប្រើ​កម្លាំង​ទាសករ ដើម្បី​ធ្វើការ​ក្នុង​ចម្កា​កប្បាស ឬ​ថ្នាំជក់ ការ​ទិញដូរ​ទាសករ​ក៏​ជា​មុខ​ជំនួញ​​​ដ៏​ធំ​មួយ​ដែរ សម្រាប់​​ប្រជាជន​ដែល​រស់​នៅ​ខាង​ត្បូង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៨៥០ ជម្លោះ​រវាង​អ្នក​គាំទ្រ និង​អ្នក​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព បាន​កើតមាន​​កាន់តែ​ខ្លាំង​ឡើងៗ រហូត​​បង្កទៅជា​អំពើ​ហិង្សា ហើយ​ជម្លោះ​នេះ​បាន​​ឈាន​ដល់​​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​មិន​អាច​ស្តារ​ឡើងវិញ​បាន នៅ​ក្រោយ​​ការជាប់​ឆ្នោត​របស់​លោក​ប្រធានាធិបតី អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ដែល​មាន​និន្នាការ​ប្រឆាំង​នឹង​​ទាសភាព។

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ប្រធានាធិបតី​អាមេរិក ក្នុង​សម័យសង្រ្គាម​ស៊ីវិល

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន សមាជិក​គណបក្ស​សាធារណរដ្ឋ​ មក​ពី​រដ្ឋ​ Ilinois បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទី១៦ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៨៦០។ នៅ​ខែ​ធ្នូ នៅពេល​ដែល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន មិនទាន់​បាន​ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង​ផងនោះ បណ្តា​រដ្ឋ​​ដែល​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែលសម្បូរ​ទាសករ ក៏​បាន​នាំគ្នា​ប្រកាស​ផ្តាច់ខ្លួន​ម្តងមួយៗ ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ គិត​ត្រឹម​ពេល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង នៅ​​ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៨៦១ រដ្ឋ​ចំនួន ៧ រួមមាន South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana និង Texas បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ទៅ​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ថ្មី ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា « The Confederate States of America »។

ក្រោយ​ពី​បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​បាន​ធ្វើ​ការ​រឹបអូស​រាល់​​ទ្រព្យ​​សម្បត្តិ​របស់​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក ដែល​ស្ថិត​នៅលើ​ទឹកដី​របស់​ពួកគេ។ លើស​ពីនេះ​ទៅទៀត ពួកគេ​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក​ដក​ទាហាន​ចេញ​មូលដ្ឋាន​ទ័ពមួយ​កន្លែង ឈ្មោះ « Fort Sumter » ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​រង្វង់​ដែនដី​របស់​រដ្ឋ​ South Carolina។ នៅ​ព្រឹកព្រលឹម​១២​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦១ ក្រោយ​ពី​រដ្ឋាភិបាល​របស់​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បដិសេធ​មិន​ដកទ័ព កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ផ្តាច់ខ្លួន​ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ Fort Sumter។

ក្រោយ​ពី​ទទួលរង​ការ​វាយប្រហារ​ នៅ Fort Sumter លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ក៏​បាន​កេណ្ឌ​កងទ័ព ដើម្បី​ត្រៀម​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​​កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែល​លោក​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ក្រុម​ឧទ្ទាម។ ការ​កេណ្ឌ​កម្លាំង​ទ័ព​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ ចំនួន​៤​​ទៀត គឺ​រដ្ឋ Virginia, Arkansas, North Carolina និង Tennessee ប្រកាស​ផ្តាច់​ខ្លួន​​ទៅ​ចូល​រួម​ជាមួយ​​នឹង​សហព័ន្ធ​នៃ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូងដែរ។

►សូមអាន៖ សង្រ្គាម​​អាមេរិក​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​​អាមេរិក​ក៏​ចាប់ផ្ទុះឡើង រវាង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ជើង (២៣រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជាង ២០លាន​នាក់ មាន​កងទ័ព​ប្រមាណ ២លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ឧស្សាហកម្ម​ជឿនលឿន និង​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ទំនើបៗ ទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង (១១រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ៩លាន​នាក់ កងទ័ព​តែ​ជាង ១លាននាក់ ក៏ប៉ុន្តែ សម្បូរ​មេទ័ព​ដែល​ពូកែ​ខាង​សឹកសង្រ្គាម។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៣ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​កំពុង​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ចេញ​ក្រឹត្យ​មួយ​ ដោយ​សម្រេច​រំដោះទាសករ​ទាំង​ប្រមាណ​​ជាង ៣លាននាក់ នៅ​ក្នុង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ឲ្យ​មាន​សេរីភាព​ពេញលេញ។ តាមរយៈ​សេចក្តីសម្រេច​នេះ លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​​យ៉ាងខ្លាំង ពី​សំណាក់​ប្រជាជន​អាមេរិក​ស្បែក​ខ្មៅ ដែល​បាន​នាំគ្នា​ស្ម័គ្រចិត្ត​​​ចូល​បម្រើ​ក្នុង​ជួរកងទ័ព​ ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​តទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ កងទ័ព​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​មាន​ចំនួន​ច្រើន​លើសលុប​ស្រាប់ ក៏​កាន់តែ​កើនចំនួន​ថែម​ទៀត។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ការ​រំដោះ​ទាសករ​បាន​ធ្វើ​​ឲ្យ​​បាត់បង់​នូវ​កម្លាំង​ពលកម្ម​ ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ។

គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​១៨៦៤ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​ខាងជើង​​មាន​ប្រៀប​កាន់តែ​ខ្លាំង​លើ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង។ នៅថ្ងៃទី៩ ​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦៥ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ខាង​ត្បូង​បាន​ប្រកាស​សុំ​ចុះចាញ់ ក៏ប៉ុន្តែ ៥ថ្ងៃ​ក្រោយមក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវ​បាន​អ្នកគាំទ្រ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​​មួយ​រូប បាញ់​សម្លាប់ នៅពេល​លោក​កំពុង​អង្គុយ​មើល​ល្ខោន នៅ​ក្នុង​រដ្ឋធានី​វ៉ាស៊ីងតោន។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបី​ជា​លោក​អាប្រាហាំ​ លីនកុន ត្រូវ​បាន​គេ​ធ្វើ​ឃាត​​ហើយ​ក៏ដោយ មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៅតែ​សុខចិត្ត​​​ប្រកាស​ចុះចាញ់​សង្រ្គាម​ជាផ្លូវការ។ សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​អាមេរិក ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ជាង ៤ឆ្នាំ ​ត្រូវ​បិទបញ្ចប់ ហើយ​រដ្ឋ​ខាង​ជើង និង​ខាង​ត្បូង​ក៏​បាន​រួមគ្នា​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​តែ​មួយ​ដូច​ពី​មុនវិញ។ គិត​ជា​សរុប ​ប្រជាជន​អាមេរិក​ ទាំង​នៅ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង និង​រដ្ឋ​ខាង​ជើង ជាង ១លាននាក់ ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៣% នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ពេលនោះ៕ សហរដ្ឋ​អាមេរិក៖ ​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​បង្កើត​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​ក្រោយ​ទទួល​ឯករាជ្យ

នៅ​ពេល​ដែល​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ច្បាំង​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅ​ចន្លោះ ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៥ ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ប្រជាជន​ប្រមាណ​ ៨៥% ដែល​រស់​​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣នេះ គឺ​ជា​អ្នក​ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​មក​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បានជា​​គេច្រើន​ហៅ​​សង្រ្គាម​នេះ​ថា​ “សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍” ជាជាង “សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ” ពីព្រោះ ​​វា​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជាតិ​មួយ ដើម្បី​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ប្រជាជាតិ​មួយ​ផ្សេងទៀត​នោះទេ តែ​វា​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជន​អង់គ្លេស​ ដើម្បី​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​ប្រទេស​កំណើត​ខ្លួនឯង ទៅ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ថ្មី។

►សូមអាន៖ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅ​ការ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ បាន​អនុម័ត​លើ​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦។ ថ្ងៃ ៤កក្កដា ដែល​ត្រូវបាន​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​កំណត់​ជា​ថ្ងៃ​បុណ្យ​ឯករាជ្យ​រហូត​មកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​ប្រកាស​ឯករាជ្យ នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦​នោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​មិនទាន់​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ​ ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។ រហូតដល់ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើបសង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ តាមរយៈ​សន្ធិសញ្ញា​ក្រុង​ប៉ារីស បាន​សុខចិត្ត​ទទួលស្គាល់​ជាផ្លូវការ​ថា អតីត​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​ទាំង ១៣ គឺ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ។

អាមេរិក ក្នុងឋានៈ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ បាន​ចាប់កំណើត​ជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ​ត្រូវ​ឆ្លងកាត់​នូវ​​ដំណាក់កាល​ដ៏​សំខាន់​មួយទៀត ដែល​ជា​ចំណុច​ស្លាប់​រស់ ក្នុងការ​កំណត់​ជោគវាសនា​ប្រទេស សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត គឺ​ការ​កំណត់​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របបនយោបាយ ដើម្បី​ដឹកនាំ​ប្រទេស​ថ្មី​នេះ។

តាមការពិត ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ មិនមែន​ជា​ប្រទេស​តែមួយ​នោះទេ ប៉ុន្តែ ជា​ដែនដី​ចំនួន ១៣ ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធ​ដឹកនាំដាច់ៗ​ពីគ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​ប្រទេស​ឯករាជ្យ ១៣​ផ្សេងគ្នា។ រដ្ឋ​ទាំង ១៣នេះ បាន​បង្កើត​សភា​រួមគ្នា កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “Continental Congress” ហើយ​ក្រោយ​មកទៀត​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា “Confederation Congress”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការ​អនុវត្ត​ជាក់ស្តែង សភា​នេះ​មាន​អំណាច​តិចតួច​បំផុត​ទៅលើ​រដ្ឋ​​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣។

ការតាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី[កែប្រែ]

ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស មេដឹកនាំ​អាមេរិក​ចាប់ផ្តើម​មើលឃើញ​កាន់តែ​ច្បាស់​ថា ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ថ្មី​នេះ​​ត្រូវការ​ចាំបាច់​នូវ​អំណាចរដ្ឋបាល​កណ្តាល​រឹងមាំ​មួយ ទើប​អាច​រក្សា​ស្ថិរភាព​ប្រទេស​បាន​យូរ​អង្វែង។ សភា​អាមេរិក (Confederation Congress) ក៏​បាន​កោះ​ប្រជុំ​តំណាង​រដ្ឋ​ទាំង ១៣ ដើម្បី​​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ កំណត់​អំពី​របបនយោបាយ​ប្រទេស។ កិច្ចប្រជុំ​នៃ​សភា​ធម្មនុញ្ញ (Constitution Convention) បាន​ចាប់បើក​ធ្វើ នៅថ្ងៃ​ទី២៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៨៧ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង Philadelphia នៅ​ក្នុង​អគារ ដែល​គេ​ធ្លាប់​ប្រជុំ​អនុម័ត​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ កាល​ពី​១១ឆ្នាំមុន។ ចច វ៉ាស៊ីងតោន (George Washington) មក​ពី​រដ្ឋ Virginia ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​វីរបុរស​ក្នុង​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍ ត្រូវ​បាន​គេ​បោះឆ្នោត​តែងតាំង​ឲ្យ​ធ្វើ​​ជា​ប្រធាន​សភា​ធម្មនុញ្ញ ដែល​​មាន​សមាជិក​សរុប ៥៥រូប មក​ពីគ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ លើកលែង​តែ​រដ្ឋ​ Rhode Island ដែល​បដិសេធ​មិន​ចូលរួម​ប្រជុំ ដោយសារ​រដ្ឋ​នេះ​មិនចង់​ឲ្យ​មាន​​អំណាច​រដ្ឋបាល​កណ្តាល​ថ្មី​ណាមួយ​​មក​ត្រួតត្រា​លើ​ពួកគេ។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក្រោយ​ពី​ជជែក​តស៊ូមតិ​គ្នា​យ៉ាង​ស្វិតស្វាញ​អស់រយៈពេល​រាប់ខែ សភាធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ឯកភាព​គ្នា​លើ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​មួយ ដែល​មាន​អំណាច​លើ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣ ហើយ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​នេះ​​មាន​អំណាច​ធំៗ​៣ គឺ​​នីតិ​ប្បញ្ញត្តិ ​នីតិ​ប្រតិបត្តិ និង​តុលាការ ដែល​ជា​អំណាច​ឯករាជ្យ​ពី​គ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​តុល្យភាព​អំណាច ដែល​អាច​ត្រួតមើល​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​ (Check and balance) ដោយ​មិន​ឲ្យ​ស្ថាប័ន​ណាមួយ​មាន​អំណាច​ហួសហេតុ​អាច​ធ្វើ​អ្វី​តាម​ចិត្ត។

បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ក្នុង​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុងការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​​របស់​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​អាមេរិក បញ្ហា​ដែល​ចម្រូងចម្រាស​ខ្លាំង​ជាងគេ ដែល​រហូត​ដល់​ពេល​ខ្លះ​ស្ទើរតែ​នាំ​ឲ្យ​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ធម្មនុញ្ញ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ គឺ​​ភាព​ចម្រូងចម្រាស​ ​ស្តីអំពី​ទំនាក់ទំនង​ រវាង​រដ្ឋ​សមាជិក និង​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ជាពិសេស ការ​កំណត់​របៀប​ជ្រើសរើស​​​តំណាង​រដ្ឋ​សមាជិក នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​រដ្ឋ​ ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ និង​ប្រជាជន​ច្រើន ទាមទារ​ឲ្យ​​ធ្វើ​ការ​កំណត់​ចំនួន​​អាសនៈ ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន ពោលគឺ រដ្ឋ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​ច្រើន​ត្រូវ​មាន​អាសនៈ​ច្រើន​នៅ​ក្នុង​សភា។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​តូចៗ​វិញ​ទាមទារថា រដ្ឋ​សមាជិក​ទាំងអស់ ទោះតូច ទោះធំ ទោះ​មាន​ប្រជាជន​តិច ឬ​ច្រើន ត្រូវ​តែ​មាន​ចំនួន​អាសនៈ​ស្មើៗ​គ្នា នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

នៅទីបំផុត គេ​ក៏​បាន​សម្រុះសម្រួលគ្នា​ដោយ​សម្រេច​យក​ដំណោះស្រាយ​កណ្តាល​មួយ គឺ​បង្កើត​អំណាច​នីតិប្បញ្ញត្តិ ដែលមាន​សភា​ពីរ។ រដ្ឋសភា (House of Representatives) ដែល​ចំនួន​អាសនៈ​ត្រូវ​បែងចែក​ទៅ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន និង​ព្រឹទ្ធសភា (Senate) ដែល​គ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ មាន​ចំនួន​អាសនៈស្មើៗ​គ្នា ដោយ​មិន​គិត​ពី​ទំហំ​ផ្ទៃដី ឬ​ចំនួន​ប្រជាជន។

ការអនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ[កែប្រែ]

រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មីត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សភា​ធម្មនុញ្ញ នៅខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៧ មុននឹង​បញ្ជូន​ទៅ​ឲ្យ​​ប្រជាជន​នៅ​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក​បោះឆ្នោត​អនុម័ត។ ដើម្បី​ឲ្យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ចូល​ជា​ធរមាន​បាន គេ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​ការ​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​​​រដ្ឋ​យ៉ាងតិច ៩ ក្នុង​ចំណោម​រដ្ឋ​ទាំង​ ១៣។

ដំណើរការ​បោះឆ្នោត​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក ដើម្បី​​អនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​នៅ​ដើម​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៧៨៧ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ចំនួន ៥ គឺ Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia និង Connecticut បាន​ទទួល​យក​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះភ្លាមៗ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ខ្លះ​ទៀត​ ជាពិសេស រដ្ឋ​ Massachussetts បាន​បដិសេធ​មិន​ទទួល​យក​​ ដោយ​លើកហេតុផល​ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ មិនមាន​ចែង​អំពី​ការ​ការពារ​សិទ្ធិ​ជាមូលដ្ឋាន​ខាង​ផ្នែក​នយោបាយ ដូចជា សិទ្ធិក្នុង​ការ​បញ្ចេញ​មតិ សិទ្ធិ​សេរីភាព​ខាង​សារព័ត៌មាន និង​សិទ្ធិ​ខាង​ជំនឿ​សាសនា​ ជាដើម។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប ចន្លោះ​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ដល់​ទី១៨

នៅ​ទីបំផុត នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋ Massachussetts ព្រមទាំង​រដ្ឋ​មួយចំនួន​ផ្សេងទៀត ក៏​បាន​ព្រមព្រៀងទទួល​យក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​នូវការ​សន្យា​ថា​ ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​នឹង​ត្រូវ​​​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​ ដើម្បី​ដាក់​បញ្ចូល​​នូវ​ចំណុច​ដែល​ពួកគេ​ចង់​បាន។ ​រដ្ឋ Massachussetts, Maryland និង South Carolina បាន​អនុម័ត​​ទទួលយក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ជា​បន្តបន្ទាប់គ្នា ហើយ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី២១ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ចូល​ជា​ធរមាន​ ក្រោយ​ពី​ទទួល​បាន​ការ​អនុម័ត​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​រដ្ឋ​ទី៩ គឺ​រដ្ឋ New Hamsphire។

ស្ថិរភាព​នៃ​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ​និង​របបនយោបាយ​អាមេរិក[កែប្រែ]

មួយឆ្នាំ​ក្រោយការ​ចូលជាធរមាន​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ រដ្ឋាភិបាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិកត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង ​ហើយ​​​នៅថ្ងៃ​ទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៨៩ លោក ចច វ៉ាស៊ីងតោន បាន​ចូល​កាន់​តំណែង​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទីមួយ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ សហរដ្ឋ​អាមេរិក បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ដែល​មាន​រដ្ឋ​សមាជិក​ចំនួន ១៣ (Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia, Connecticut, Massachusetts, Maryland, South Carolina, North Carolina, New Hampshire, Virginia, New York, និង Rhode Island)។

ជាង២០០ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ជាច្រើន​រាប់​មិន​អស់ ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​មួយ​ចម្រៀក​តូច​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត ទៅជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​លាត​សន្ធឹង​តាំង​ពី​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​អាត្លង់​ទិក រហូត​ដល់​ឆ្នេ​រ​សមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយ​ចំនួន​រដ្ឋ ដែល​មាន​ពី​ដំបូង​ត្រឹមតែ ១៣រដ្ឋ ​បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់ ៥០​រដ្ឋ (បូករួម​នឹង​ដែនដី​នៅ​ឯនាយ​សមុទ្រ​ជាច្រើន​ទៀត)។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វី​ដែល​នៅ​ស្ថិត​ស្ថិរ​ជាប់ជានិច្ច​រៀងមក គឺ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង​របបនយោបាយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ ត្រូវ​បាន​គេ​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​បន្ថែម​ជំពូក និង​មាត្រា​ថ្មីៗ ចំនួន ២៧​លើក ដើម្បី​សម្របទៅតាម​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​ប្រទេស​ជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ របប​នយោបាយ និង​​គោលគំនិត​​​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ដើម នៅតែ​ស្ថិត​ជា​ធរមាន​​រហូតមក​ទល់​នឹងពេល​បច្ចុប្បន្ន​៕

បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៨-១៩[កែប្រែ]

គិត​មក​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី១៨ ប្រជាជន​​ទូទៅ​នៅ​លើ​ពិភពលោក ភាគច្រើន​លើសលុប​រស់​នៅ​ក្នុង​ភូមិ​តូចៗ នៅ​តាម​ទី​ជនបទ ហើយ​ប្រកបរបរ​ចិញ្ចឹមជីវិត ដោយ​ការ​ដាំដុះ ចិញ្ចឹម​សត្វ ឬ​សកម្មភាព​សិប្បកម្ម​ផ្សេងទៀត។ ប្រជាជន​បរិភោគ​ចំណីអាហារ ដែល​បាន​មក​ពី​ដំណាំ​ដែល​គេ​ដាំ​ដោយខ្លួនឯង ​ស្លៀក​សម្លៀក​បំពាក់ និង​​ប្រើប្រាស់​សម្ភារៈ ដែល​គេ​ផលិត​ដោយ​ខ្លួនឯង ហើយ​សកម្មភាព​ទិញដូរ​កើត​​មាន​យ៉ាងតិចតួច​បំផុត។​

នៅពេលនោះអ្វីៗ​ទាំងអស់​ត្រូវ​ធ្វើឡើង​ដោយ​ដៃ ដោយ​កម្លាំង​មនុស្ស ឬ​សត្វ​ចិញ្ចឹម ដូចជា គោ ក្របី ឬ​សេះ ជាដើម ហើយ​សកម្មភាព​ផលិតភាគច្រើន​ធ្វើឡើង​តែតាម​ផ្ទះ​ជា​លក្ខណៈ​គ្រួសារ ដែល​ផ្តល់​ផល​ក្នុង​កម្រិតទាប ប្រាក់ចំណូល​តិចតួច ហើយ​​ប្រជាជន​​ភាគច្រើនមាន​ជីវភាព​ខ្សត់ខ្សោយ។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៨ ពិភពលោក​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​មួយ ដែល​​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម” ជា​ចំណុច​របត់​​នៃ​កា​រផ្លាស់ប្តូរ​របៀបរស់​នៅ​​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ពី​ការ​ពឹងផ្អែក​ជាចម្បង​លើ​សកម្មភាព​កសិកម្ម​ ទៅជា​ការប្រកបរបរ​ចិញ្ចឹមជីវិត​​ ដោយ​សកម្មភាព​ឧស្សាហកម្ម។

អ្វីៗ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង ជាដំបូង នៅ​ក្នុង​ចក្រភព​អង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ចាប់ផ្តើម​ចេញ​ពី​អង់គ្លេស ដោយ​សារ​កត្តា​ច្រើន​យ៉ាង។

កត្តាសំខាន់​ទីមួយ គឺ​វត្ថុធាតុដើម។ អង់គ្លេស គឺ​ជា​ប្រទេស​ដែល​សម្បូរ​ទៅដោយ​រ៉ែ​ធ្យូងថ្ម និង​រ៉ែ​ដែក ដែល​ជា​វត្ថុធាតុដើម​សំខាន់​បំផុត ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម។

កត្តាសំខាន់​ទីពីរ គឺ​ចំណេះដឹង។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៨ អង់គ្លេស​មាន​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ល្បីៗ​ជាច្រើន។ អ៊ីសាក់ ញូវតុន (Isaac Newton) ដែល​ជា​ អ្នកប្រាជ្ញ​​​មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ​បំផុត​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​អ្ន​កប្រាជ្ញ​អង់គ្លេស។ ក្រៅពី​ញូវតុន អង់គ្លេស​នៅ​មាន​អ្នកប្រាជ្ញ​ជាច្រើន​ទៀត ជា​ពិសេស ខាង​ផ្នែក​រូបវិទ្យា និង​វិស្វកម្ម។ ចំណេះដឹង​របស់​អ្នកប្រាជ្ញ​ទាំងនេះ​បាន​ចូលរួម​ចំណែក​យ៉ាង​សំខាន់ ក្នុងការ​បង្កើត​បច្ចេកវិទ្យា​ថ្មីៗ​ជាច្រើន ដូចជា ការ​បង្កើន​​ប្រសិទ្ធភាព​​ក្នុងការ​ប្រើថាមពលទឹក, ការ​ប្រើធ្យូងថ្ម​ជា​ប្រភព​ថាមពល​ជំនួស​អុស, ការបង្កើត​ម៉ាស៊ីន​ដើរដោយ​ចំហាយទឹក, បច្ចេកទេស​ក្នុងការ​ផលិត​ដែក​ជា​លក្ខណៈ​ឧស្សាហកម្ម ព្រមទាំង​បច្ចេកទេស​ខាង​ផ្នែក​មេកានិក​ ក្នុងការ​បង្កើត​គ្រឿង​ម៉ាស៊ីន​​ផ្សេងទៀត សម្រាប់​​ប្រើ​ក្នុង​វិស័យ​​ផលិត​កម្ម​ជំនួស​ដោយ​ការ​ផលិត​ដោយ​ដៃ។ ការផលិត​ដោយ​ប្រើ​​ម៉ាស៊ីន​ទាំងនេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​​​ទទួល​បាន​ទិន្នផល​ច្រើន​ជាង​ការផលិត​ដោយ​ដៃ​​រាប់​រយ ឬ​រហូត​ដល់​រាប់ពាន់ដង។

កត្តា​ដ៏សំខាន់​មួយ​ទៀត ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម នៅ​អង់គ្លេស គឺ​កត្តា​នយោបាយ និង​សង្គម។ ចាប់តាំង​ពី​មាន​បដិវត្តន៍​បង្កើត​របប​រាជានិយម​អាស្រ័យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៧ អង់គ្លេស​​គឺ​ជា​ប្រទេស​​មួយ ដែល​មាន​ស្ថិរភាព​​ទាំង​ផ្នែក​នយោបាយ និង​សង្គម។ ម្យ៉ាងទៀត រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​តែងតែ​ប្រកាន់​យក​នូវ​​​នយោបាយ​បើក​ចំហ​ក្នុង​វិស័យ​ឯកជន។ ជា​នយោបាយ​ដែល​លើកទឹកចិត្ត​ដល់​អ្នក​​បង្កើត​សហគ្រាសឯកជន និង​អ្នក​បង្កើត​ទ្រឹស្តី ឬ​បច្ចេកវិទ្យាថ្មីៗ​ ដែល​អាច​បង្កើន​ប្រសិទ្ធភាព​ក្នុងការ​ផលិត។

លើសពីនេះ​ទៅទៀត អង់គ្លេស នៅ​ពេលនោះ គឺ​ជា​មហាអំណាច​ ដែល​មាន​ដែនដី​អាណានិគម​យ៉ាងធំធេង នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក។ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំងនេះ គឺ​ជា​ប្រភព​វត្ថុធាតុដើម​ដ៏​សំខាន់​មួយផង ហើយ​វា​ក៏​ជា​ទីផ្សារ​ដ៏​ចម្បងមួយ​ដែរ សម្រាប់​លក់​ផលិតផល​​របស់​អង់គ្លេស។ នៅ​ពេលដែល​ទីផ្សារ​កើនឡើង វាធ្វើ​ឲ្យ​សហគ្រាស​អង់គ្លេស​កាន់តែ​នាំគ្នា​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​ ដើម្បី​រកវិធីផលិត​ទំនិញ​​ឲ្យ​បាន​កាន់តែ​ច្រើន និង​កាន់តែ​លឿន។

ទាំងអស់​នេះ​ហើយ​ដែល​នាំ​ឲ្យ​វិស័យឧស្សាហកម្ម​នៅ​អង់គ្លេស​ស្គាល់​នូវ​ភាព​ជឿនលឿន​ជាងគេ នៅ​អំឡុង​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៨ និង​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី១៩។ នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​បាន​​ព្យាយាម​ទប់ស្កាត់​​មិន​ឲ្យ​​​បច្ចេកវិទ្យា​ឧស្សាហកម្ម​​​របស់ខ្លួន​​ត្រូវ​រីកសាយភាយ​ទៅ​កាន់ប្រទេស​ផ្សេង។ ក៏ប៉ុន្តែ កិច្ចខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​នេះ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ ដោយសារ​តែ​មាន​​វិស្វករ ឬ​កម្មករជំនាញ ព្រមទាំង​សហគ្រិន​អង់គ្លេស​​ខ្លះ បាន​នាំគ្នា​ធ្វើ​ចំណាក​ស្រុក​ ដើម្បី​​ទៅ​ស្វែងរក​ឱកាស​ការងារ ឬ​​ឱកាស​​ធ្វើ​ជំនួញ​ នៅ​បរទេស។

បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ក៏​បាន​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​អង់គ្លេស ទៅកាន់​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត​នៅ​អឺរ៉ុប ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​ប៊ែលហ្ស៊ិក ​បន្ត​ទៅដល់​បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និង​ស៊ុយអែដ ហើយ​បន្ទាប់​មក​ទៀត ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ទៅដល់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

គិតត្រឹម​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី​១៩ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​ចាក់គ្រឹះ​យ៉ាង​មាំ នៅ​​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច និង​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ វិស័យ​ដែល​មាន​ការ​ជឿនលឿន​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​វិស័យ​វាយនភ័ណ្ឌ ការ​ផលិត​ដែក និង​បច្ចេកវិទ្យា​ក្នុង​ការ​ផលិត​ម៉ាស៊ីន ជាពិសេស ម៉ាស៊ីន​ដើរដោយ​ចំហាយទឹក។

នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស ដែល​ឆ្លងកាត់​នូវ​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម គេ​សង្កេតឃើញ​មាន​រោងចក្រ​​ថ្មីៗ​​រីកដុះដាល​ដូចផ្សិត​នៅ​គ្រប់​ទី​កន្លែង ហើយ​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ខាង​ផ្នែក​ដឹកជញ្ជូន​ក៏​មាន​ការ​រីកចម្រើន​​មិនធ្លាប់​មាន។

កាលពី​មុន​ មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ ឬ​ដឹកជញ្ជូន​ទំនិញ ពី​កន្លែង​មួយទៅ​កន្លែង​មួយ ដោយ​ថ្មើរជើង ឬ​ដោយ​​រទេះសេះ។ ការធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវទឹក​វិញ ត្រូវ​ធ្វើ​ឡើង​​តាមទូក​ដោយ​ប្រើ​ក្តោង ឬ​ចែវ។ ក៏ប៉ុន្តែ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​​នាំទៅរក​ការ​បង្កើត​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ថ្មី ដែលអាច​​​​ដឹកទំនិញ​បាន​ច្រើន បាន​លឿន និង​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ឆ្ងាយ​ជាងមុន។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី​១៩ វិស្វករ​អាមេរិក​បាន​​សាងសង់​កប៉ាល់​ពាណិជ្ជកម្ម​ដើរដោយ​ម៉ាស៊ីន​ប្រើ​ចំហាយ​ទឹក​ជា​លើក​ដំបូង ហើយ​ក្រោយ​មក​ទៀត នៅ​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៩ កប៉ាល់​ដើរ​ដោយ​ចំហាយ​ទឹក​បាន​ក្លាយ​ជា​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ឆ្លងកាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៩​នោះដែរ បច្ចេកវិទ្យា​នៃ​ម៉ាស៊ីន​ដើរ​ដោយ​ចំហាយ​ទឹក​ក៏​ត្រូវ​បាន​វិស្វករ​​​យក​ទៅ​ប្រើ​នៅ​ក្នុង​វិស័យដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវដែក​ផងដែរ តាមរយៈ​ការ​ផលិត​ក្បាលរថភ្លើង​ដើរ​ដោយ​ចំហាយទឹក។ ​នៅ​ឆ្នាំ​១៨៣០​ ប្រព័ន្ធ​ដឹកជញ្ជូន​តាម​​ផ្លូវដែក​ត្រូវ​បាន​ដាក់​ឲ្យដំណើរការ​ជាលើក​ដំបូង ដោយ​តភ្ជាប់​ពី​ទីក្រុង​ Liverpool ទៅ​ទីក្រុង Manchester។

ប្រព័ន្ធ​ទូរគមនាគមន៍​វិញ​​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​ជឿនលឿន​ដ៏​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់​ដែរ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម ជាពិសេស តាមរយៈ​ការ​បង្កើត​តេឡេហ្ក្រាហ្វ (Télégraphe) ដោយ​វិស្វករ​អង់គ្លេស នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៨៣០។

បើ​និយាយ​ខាង​ផ្នែក​សង្គមវិញ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រជាជន​ ដែល​កាលពីមុន​រស់​នៅ​តាម​ទី​ជនបទ ​នាំគ្នា​មក​រស់នៅ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា នៅតាម​ទីក្រុង ដែល​ជា​កន្លែង​សម្បូរ​រោងចក្រ និង​សម្បូរ​ការងារធ្វើ។ ការកើនឡើង​នៃ​សមត្ថភាព​ផលិត​​​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​​ថ្លៃ​សម្ភារៈ​ប្រើប្រាស់ ជាពិសេស ក្រណាត់ និង​សម្លៀកបំពាក់​​ មាន​ការ​ធ្លាក់ចុះ។ ប្រជាជន​ទូទៅ​មាន​ប្រាក់​ចំណូល​​​ច្រើន​ និង​មាន​ជីវភាព​ធូរធារ​ជាងមុន។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មាន​អ្នក​ខ្លះ​​បាន​រិះគន់​​ថា បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​​​ក៏​បាន​បង្ក​ជា​បញ្ហាយ៉ាងច្រើន​ផងដែរ​ ទាក់ទង​នឹង​លក្ខខណ្ឌ​ការងារ​របស់​កម្មករ។ កម្មករ​ត្រូវ​ធ្វើ​ចំណាកស្រុក ឃ្លាតឆ្ងាយ​ពី​ក្រុមគ្រួសារ និង​ភូមិ​កំណើត​ ដើម្បី​ទៅ​ធ្វើការ​នៅ​តាម​ទីក្រុង។ កម្មករ​នីមួយៗ​ត្រូវ​ធ្វើការ​ពី​១២ម៉ោង ទៅ​១៤ម៉ោង​ក្នុងមួយថ្ងៃ ហើយ​​​រោងចក្រ​​​ត្រូវ​បាន​​សាងសង់​ដោយ​មិន​បាន​គិតគូរម៉ត់ចត់ អំពី​សន្តិសុខ និង​សុខមាលភាព​របស់​កម្មករ។

នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​វិញ ការ​កើនឡើង​នៃ​សកម្មភាព​ផលិត​នៅ​ក្នុង​វិស័យវាយនភ័ណ្ឌ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តម្រូវការ​កប្បាស​មាន​ការ​កើនឡើង​ខ្លាំង ហើយ​​​ការ​​ទិញ​​ដូរ​ទាសករ​ស្បែក​ខ្មៅ​ ដើម្បី​យក​ទៅ​​​ធ្វើ​ការ​ក្នុង​ចម្ការ​កប្បាស​ក៏​មាន​ការ​កើនឡើង​ខ្លាំង។ បញ្ហា​ទាសករ ដែល​​ធ្លាប់​ជា​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ស្រាប់​ ចាប់តាំង​ពី​ពេល​កកើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ក៏​បាន​​​ក្លាយ​ជា​បញ្ហា​កាន់តែ​ធំ រហូត​​រាលដាល​​ទៅជា​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល រវាង​រដ្ឋ​របស់​អាមេរិក នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦១៕

ទ្វីបអាមេរិកមុនការរកឃើញរបស់ពួកអឺរ៉ុប[កែប្រែ]

នៅ​ចុងសវត្សរ៍​ទី១៥ នៅ​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក មនុស្ស​រាប់​លាន​នាក់​កំពុង​តែ​រស់នៅលើ​ទឹកដី​នេះ​ស្រាប់ទៅហើយ។ ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ដែល​យើង​តែងតែ​ហៅ​ថា​ជា​ជនជាតិ “ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម” បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទឹកដី​អាមេរិក តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​​ឆ្លងកាត់​តាម​ច្រកសមុទ្រ​នៅ​ចន្លោះ​រុស្ស៊ី និង​​អាឡាស្កា (​ច្រក​សមុទ្រ​ Bering) ដែល​កាលណោះ គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើងបាន។

អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​ប៉ាន់ស្មាន​ថា គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី ១៥ នៅ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ ទ្វីបអាមេរិក​ទាំងមូល​មាន​មនុស្ស​រស់​នៅ​សរុប​ប្រមាណ​ជា ៥០លាននាក់ ក្នុងនោះ ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ រស់​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក ក៏​ដូចជា​មនុស្ស​នៅតំបន់​​ផ្សេងទៀត​ដែរ ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​វិវឌ្ឍ​ក្នុង​របៀបរស់នៅ​ ចាប់តាំង​ពី​ការរស់នៅ​ដោយ​ការបរបាញ់ និង​បេះផ្លែឈើ​ តាមរបៀប​បុរេប្រវត្តិ បន្ទាប់មក​បាន​ចាប់យក​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ ដែល​​ខ្លះ​មាន​​អរិយធម៌​រុងរឿង​មិនចាញ់​មនុស្ស​នៅ​តំបន់​ផ្សេងទៀត​ប៉ុន្មាន​នោះទេ។ ពួកគេ​ចេះ​បង្កើត​អក្សរសរសេរ ហើយ​មាន​ចំណេះដឹង​​ខ្ពង់ខ្ពស់​ខាង​សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម តារាស្រ្ត​ គណិតវិទ្យា និង​កសិកម្ម។

រុក្ខជាតិ​មួយ​ចំនួន ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់ និង​បរិភោគ​ជាទូទៅ ទាំង​នៅ​អឺរ៉ុប ក៏ដូចជា នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត​នៅទូទាំង​ពិភពលោក ដូចជា ដំឡូងបារាំង, ដើម​កាកាវ ដែល​គេយក​មកធ្វើ​ជា​សូកូឡា (Chocolat), ស្លឹកកូកា ដែល​គេ​យក​មក​ធ្វើ​ជា​ភេស្ជៈ​កូកាកូឡា, ពោត, ប៉េងប៉ោះ ឬ​ថ្នាំជក់ ជាដើម សុទ្ធសឹង​ជា​រុក្ខជាតិ ដែល​មាន​ដើមកំណើតដំបូង​ចេញ​ពី​វប្បធម៌​កសិកម្ម​នៃ​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក។

ជាទូទៅ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​ខ្លាំង ច្រើន​តែ​ពួកអ្នក​​នៅក្នុង​តំបន់​អាមេរិកកណ្តាល និង​អាមេរិក​ខាងត្បូង។

ពួកម៉ាយ៉ា (Maya) បង្កើត​រដ្ឋ​នៅត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ក្លាយ​ទៅជា ប្រទេស​ក្វាតេម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរ៉ាស់ (Honduras), អេលសាល់វ៉ាឌ័រ (El Salvador) និង​មួយផ្នែក​នៃ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក។ ម៉ាយ៉ា​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ជាងគេ​បំផុតនៅ​អាមេរិក ដោយ​មាន​ដើមកំណើត​តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ ២៦០០ឆ្នាំ​មុនគ.ស ហើយ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​ខ្លាំង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍ទី៦ ដល់ ​​ទី៩គ.ស មុននឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ដុនដាប រហូត​រលាយ​បាត់រូប នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៦។

ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ផ្សេង​ទៀត ដែល​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​មួយដែរ គឺ​ពួក​អាស្ទែក (Aztèque) ​ដែល​មានទីតាំង​នៅ​ត្រង់ម្តុំ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន និង​ពួក​អ៊ីងកា (Inca) ដែល​មាន​ទឹកដី​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​អេក្វាទ័រ កាត់តាម​បូលីវី និង​ប៉េរូ រហូតដល់​ស៊្ហីលី។

បច្ចុប្បន្ន​ អរិយធម៌​នៃ​ជនជាតិដើមអាមេរិកអស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​រលាយបាត់រូប ក៏ប៉ុន្តែ បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​ស្លាកស្នាម​ជាច្រើន ដែល​បញ្ជាក់ពី​អរិយធម៌​របស់​ពួកគេ ក្នុងសម័យរុងរឿង ដូចជា ពីរ៉ាមីដ នៅ​ម៉ិចស៊ិក និង​អាមេរិក​កណ្តាល ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​ម៉ាយ៉ា និង​ពួក​អាស្ទែក និង​ក្រុងបុរាណ​​ ម៉ាឈូពីឈូ (Machu Pichu) នៅ​ប៉េរូ ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​អ៊ីងកា ហើយ​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ ត្រូវបាន​គេ​ចាត់បញ្ចូល​ក្នុង​ចំណោម​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​ពិភពលោក។

ដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិក​​របស់​គ្រីស្តូហ្វ​កូឡុំ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺ​ជា​របត់​ដ៏សំខាន់​បំផុតមួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ជនជាតិដើម​អាមេរិក ពីព្រោះ​វា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​ការ​វាតទី​ធ្វើ​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ ទៅលើ​ទឹកដី​អាមេរិក។ ការ​ដាក់​អាណានិគម​ដោយ​កម្លាំង ដែលនាំ​ទៅរក​ការ​ស្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិដើមអាមេរិក។


ជាការពិត​ថា នៅ​ពេល​ទាហានអេស្ប៉ាញ ដែល​គេហៅ​ថា ពួក Conquestador ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​អាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ អរិយធម៌​ម៉ាយ៉ា​បាន​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ ស្ទើរតែ​រលាយ​បាត់រូប​ទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួក​អាស្ទែក និង​ពួក​អ៊ីងកា​វិញ នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំ​មួយ​នៅឡើយ។

នៅចុង​ឆ្នាំ​១៥១៩ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ ដែល​​​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​គុយបា បាន​ទៅដល់​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក (ដែលមានទីតាំង​នៅ​ត្រង់​រដ្ឋធានី​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន)។ ​ស្តេច​អាស្ទែក ឈ្មោះ​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា (Montezuma) បាន​ទទួល​ឲ្យ​ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ស្នាក់នៅ​ដោយ​សុខស្រួល ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ក៏​បាន​វាយប្រហារ​​កាប់សម្លាប់មេដឹកនាំ​ជាច្រើន​របស់​ពួក​អាស្ទែក ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​ស្តេច​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា​ផងដែរ។ ក្រោយមកទៀត អេស្ប៉ាញបាន​នាំទ័ព​មក​​​វាយលុក​ចូល​​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក និង​ផ្តួលរំលំ​អាណាចក្រ​អាស្ទែក​ទាំងស្រុង នៅពាក់កណ្តាល​​ឆ្នាំ​១៥២១ មុននឹង​វាតទី​ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង រហូតទៅដល់​ដែនដី​របស់​ពួក​ម៉ាយ៉ា។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៣១ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​មួយក្រុម​ផ្សេងទៀត បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​លិច​អាមេរិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង សំដៅ​ទៅ​ប៉េរូ ទីតាំង​ធំ​របស់​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា។ អេស្ប៉ាញ ដែល​មាន​គ្នា​មិនដល់ ២០០នាក់​ផង បាន​បើកការ​វាយប្រហារ និង​ចាប់​ខ្លួន​ស្តេច​អ៊ីងកា ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា​ត្រូវ​ដួលរលំ នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៩៣២។

ការពង្រីក​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​បាន​បង្កនូវ​វិនាសកម្ម​យ៉ាង​មហាធំធេង​ដល់​ជនជាតិដើម។ ក្រៅ​ពី​​រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កាប់សម្លាប់​រង្គាល​ ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​វាតទី​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ពួក​អេស្ប៉ាញ​ ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​បន្ត​រងគ្រោះ​​រាប់​ទសវត្សរ៍​​ជា​បន្តបន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្រោម​អាណានិគម​អឺរ៉ុប ជាពិសេស រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កេងប្រវ័ញ្ច​ការងារ​តាមបែប​ទាសករ និង ជាពិសេស ​រងគ្រោះ​ដោយ​ជំងឺ ដែល​ពួកអឺរ៉ុប​នាំ​យក​មក​តាមខ្លួន ដែល​សុទ្ធសឹងជា​ប្រភេទជំងឺ​ថ្មីៗ ដែល​ពួកជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​មិនមាន​អង់ទីគ័រ​ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន។ មេរោគ​ដែល​ចម្លង​ពី​ពួកអឺរ៉ុប​បាន​រាតត្បាត​សម្លាប់​ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ទាំងលានៗ​នាក់។

ប្រជាជន​អ៊ីងកា ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ប៉ាន់ប្រមាណ​ថា មាន​ចំនួន​ប្រហែល​ពី ១២លាន ទៅ ១៥លាន​នាក់ នៅ​មុន​អាណានិគម​អេស្ប៉ាញ បាន​ធ្លាក់ចុះ​មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ជា ៦០ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ មួយសតវត្សរ៍​ក្រោយ​អាណានិគម។ ប្រជាជន​អាស្ទែកវិញ បាន​ធ្លាក់ចុះ ពី​ប្រមាណ​ជា ២០លាននាក់ មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ ១,៦លាននាក់ ពោលគឺ ធ្លាក់ចុះ​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៩០%។

បច្ចុប្បន្ន​នេះ នៅតែ​មាន​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៥០លាន​នាក់ កំពុងរស់នៅ​លើ​ទ្វីបអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅសល់តែ​មនុស្ស​ប៉ុណ្ណោះ ​ដែល​រស់នៅ​រាយប៉ាយ​ជា​ជនជាតិ​ភាគតិច នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេសផ្សេងៗ​គ្នា នៅ​ស្ទើរតែពាសពេញ​​ក្នុង​ទ្វីប​អាមេរិក ចាប់តាំង​ពី​កាណាដា រហូតទៅដល់​ស្ហ៊ីលី។ ចំណែកឯ​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​របស់​ពួកគេ​វិញ​ត្រូវ​រលាយ​បាត់បង់​អស់ទៅហើយ៕

ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក[កែប្រែ]

អស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍​ បណ្តាជន​ទូទៅ នៅលើ​ពិភពលោក​នាំគ្នា​ជឿ​ថា ​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់ គឺ​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿង​របស់​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​បាន​កើតឡើង នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥។

នៅ​ពេលនោះ អឺរ៉ុ​ប​បាន​ងើបចេញ​ពី​យុគខ្មៅ​ងងឹត នៃ​យុគសម័យ​កណ្តាល ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ឡើងវិញ​បន្តិចម្តងៗ ហើយ​ក្នុងនោះ គឺ​ឃើញ​មាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ថ្មី ដែល​ចាប់ផ្តើម​លេចមុខឡើង នៅ​អឺរ៉ុប គឺ​ព័រទុយហ្កាល់​ និង​អេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​កំពុងតែ​ប្រជែងគ្នា​ ក្នុងការ​ពង្រីក​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ​រៀងៗ​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​អាណានិគម​ និង​ការ​គ្រប់គ្រង​ផ្លូវ​ជំនួញ។ ការធ្វើ​ជំនួញ ដែល​កាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​ការជួញដូរ​ជាមួយ​អាស៊ី ហើយ​ជំនួញ​នេះ​ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​តាម​ផ្លូវគោក ដែលគេហៅ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់​អឺរ៉ុប ទៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើ​ដំណើរតាមផ្លូវគោក​ពីអឺរ៉ុប​ទៅអាស៊ី​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​គ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​តួកគី ​បាន​វាយយក​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប និង​ផ្តួលរំលំ​​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ​១៤៥៣។

​ព័រទុយហ្កាល់ ដែល​ពេលនោះ​ជា​ប្រទេស​មួយជំនាញ​ខាង​ផ្លូវ​សមុទ្រ ​ក៏​បាន​ងាក​ទៅ​ធ្វើ​ការជួញដូរ​​តាមផ្លូវ​សមុទ្រវិញ ដោយ​ចេញ​ដំណើរពី​ព័រទុយហ្កាល់ តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង វាងមួយជុំ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹង​ឆ្លងមហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ទៅ​កាន់​តំបន់​អាស៊ី។

ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរកប៉ាល់​មក​ពី​អ៊ីតាលី បាន​បែកគំនិត​មួយថ្មី​ថា ដោយសារតែ​ផែនដី​មាន​រាងមូល បើសិន​ជា​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងលិច កាត់តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក គេ​នឹង​អាច​ធ្វើដំណើរ​ដោយត្រង់​​ទៅដល់​ឥណ្ឌា​ ដោយ​ចំណាយពេលតិចជាង​ ការ​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅទិស​ខាង​កើត ដែល​ត្រូវ​​វាង​មួយជុំ​ទ្វីប​អាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេច​អេស្ប៉ាញ​​ក៏​បានជួល​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យ​ដឹកនាំ​បេសកកម្ម ក្នុងនាម​អេស្ប៉ាញ ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​កប៉ាល់ កាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅ​អាស៊ី។

នៅថ្ងៃទី៣ ខែ​សីហា ​ឆ្នាំ​១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បាន​​ចេញដំណើរ​ពី​អេស្ប៉ាញ ជាមួយ​នឹង​កប៉ាល់​ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិស​ខាងលិច សំដៅ​ទៅ​អាស៊ី។ ជាង ២ខែ​ក្រោយ​មក នៅ​ថ្ងៃ​ទី១២ ខែ​តុលា កប៉ាល់​របស់​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់ឆ្នេរ​ខាង​កើត​នៃ​ទ្វីប​អាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មាន​ថា​​ខ្លួន​មក​ដល់​ឥណ្ឌា ក៏​បាន​ហៅ​ជនជាតិ​ដើម ដែលរស់​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​ថា​ជា​ពួក​ឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែល​នៅ​ជាប់​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម”។

ចាប់តាំង​ពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវ​បាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចារទុក​ថា​ជា​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេ​បាន​រកឃើញ​ភស្តុតាង ដែល​បញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​នោះទេ ហើយ​ក៏​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​អឺរ៉ុប​ទីមួយ ដែល​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទឹកដី​អាមេរិក​នោះដែរ។


មុនពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មកដល់ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំ​មកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅ​អាមេរិក (ដែល​យើង​ហៅ​ថា ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម) តាមការពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ ពួកគេ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​ មក​អាមេរិក កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ចក្រសមុទ្រ រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា (Bering Sea) នៅ​ក្នុង​​អំឡុង​យុគសម័យ​ទឹកក (Ice Age) ពេល​ដែល​កម្ពស់​​មាន​កម្រិត​ទាប ហើយ​ច្រក​សមុទ្រ​នេះ នៅជា​ដីគោក​នៅឡើយ ដែល​អាច​ឲ្យ​គេ​ដើរ​ឆ្លងកាត់បាន។

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​យុគសម័យទឹកកក នៅពេល​ដែល​កម្ពស់​ទឹកសមុទ្រ​កើនឡើង ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​កាត់ផ្តាច់​ពី​​តំបន់​ផ្សេងទៀត ដោយ​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក នៅ​ខាង​លិច និង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក នៅ​ខាង​កើត ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ ត្រូវ​បាន​​គេ​បំភ្លេច​ចោល​​ស្ទើរតែ​ទាំងស្រុង​។ រហូត​ទាល់តែ​ក្រោយ​ពេល​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបនេះ ទើប​មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើម​នាំគ្នា​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ពិភពលោក​ទាំងមូល​ដឹង​ថា មាន​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ក្នុង​រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំ គេ​នាំគ្នា​គិត​ថា គឺ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ​មុនគេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មួយចំនួន​បាន​រកឃើញ​ថា ​ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។

អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​បាន​អះអាង​ថា សំពៅចិន ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មេទ័ពជើងទឹក​នៃ​រាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក តាំងពី​ឆ្នាំ​១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០ឆ្នាំ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបាន​រកឃើញ​ផែនទី​​គូរ​ដោយ​ចិន ដែល​បង្ហាញ​អំពី​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទី​នេះ​ត្រូវ​បាន​គូរ​តាំងពី​មុន​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក​ទៅទៀត ហើយ​ខ្លះ​​ត្រូវ​បាន​គូរ​ តាំងពី​ក្នុង​សម័យកាល ដែល​ចិន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់​ ម៉្លេះ ដែលអាច​​បញ្ជាក់ថា ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពីមុន​ ​Zheng He នៃ​រាជវង្សមីង​ទៅទៀត។

ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹង​ពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែ​មាន​ការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​ច្រើន​នៅឡើយ ជុំវិញ​​ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​ចិន​ ក្រោម​​រាជវង្សមីង ឬ​ដោយ​​ចិន ក្រោម​គូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃ​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបាន​យល់ស្រប​គ្នា​ថា អាមេរិក​ពិត​ជា​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ​តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​មែន។

អ្នកដែល​បានរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយ​ដែល​គេ​អាច​បញ្ជាក់​បាន​ច្បាស់លាស់ តាមរយៈ​ភស្តុតាង​បុរាណវិទ្យា គឺ​ពួក​វីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិ​ក្នុង​អម្បូរ​ហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់​នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​ជើង។ តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា នៅប៉ែក​ខាង​កើត​​​ប្រទេស​កាណាដា (Newfoundland) គេ​បាន​រកឃើញ​ថា ពួក​វីគីង បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់ និង​តាំងទីលំនៅ ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពី​ក្នុង​អំឡុង​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជាជិត ៥០០​ឆ្នាំ​ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​ក៏ដោយ ការធ្វើ​ដំណើរ​របស់​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​ទៅ​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដ៏សំខាន់​មួយ​នៃ​​ការ​បើកចំហ​ទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់​ពិភពលោក។ គឺ​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ ដល់​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប ​ឆ្ពោះទៅ​​ស្វែងយល់​ស៊ីជម្រៅ និង​​ធ្វើ​អាជីវកម្ម​លើ​ធនធាន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មី​ដ៏ធំ​​មួយ ប៉ុន្តែ វា​​ក៏​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ​​ផងដែរ ឆ្ពោះទៅ​រក​ការ​វិនាស​ហិនហោច សម្រាប់​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក៕

ការដណ្តើមឯករាជអាមេរិកពីអង់គ្គេស[កែប្រែ]

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥ មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​នាំគ្នា​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មីនេះ ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់​តំបន់​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ចំណែក​ឯ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​អាមេរិក​ខាងជើង (នៅត្រង់​ម្តុំ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​កាណាដា​សព្វថ្ងៃ)។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ ដែនដី​អាមេរិក​ខាងជើង​ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​បារាំង។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេឃើញ​មាន​ទីក្រុង​ធំៗ​ជាច្រើន នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង នៅតែ​រក្សា​ឈ្មោះ​ជា​បារាំង ដូចជា Montréal នៅ​កាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ហៅ​ជា​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

ចំណែក​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​ដែនដី​តូចជាង​បារាំង គឺ​ដែនដី​ ​នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គេ​ហៅថា ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​នឹង​ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋដំបូង​បង្អស់ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​​អស់​ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ទំហំផ្ទៃដី​តិច ប៉ុន្តែ មាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​ច្រើន​ជាង​បារាំង ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១លាន​នាក់ ធៀប​ទៅនឹង​ ដែនដី​អាណានិគម​របស់​បារាំង ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺននាក់​។ ដែនដី​អាណានិគម​បារាំង​នៅ​អាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តិច គឺ​​ដោយសារ​តែ​​ប្រជាជន​​បារាំងភាគច្រើន​មិន​ចង់​ចាកចេញ​ពី​ប្រទេស​​កំណើត​ ទៅតាំង​ទីលំនៅ​នៅ​លើ​ដែនដី​អាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាល​បារាំងវិញ​​ក៏​មិនសូវ​ជា​យកចិត្ត​ទុកដាក់​លើ​​ដែនដី​អាណានិគម​ ដូចជា រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​នោះដែរ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៥៦ សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​អាណានិគម​បាន​ផ្ទុះឡើង រវាង​បារាំង និង​អង់គ្លេស។ សង្រ្គាម​នេះ ដែល​ភាគច្រើន​ជា​សង្រ្គាម​ខាង​ទ័ព​ជើងទឹក បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅ​អាមេរិក សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​បារាំង​ឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺ​សង្រ្គាម​រវាង​ បារាំង ដែលមាន​ពួក​ជនជាតិ​ដើម​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់​នឹង​​អង់គ្លេស រួមជាមួយ​នឹង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់​ជាមួយ​នឹង​ការ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស នៅ​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ដោយ​បារាំង​ត្រូវ​បាត់បង់​ដែនដី​អាណានិគម​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​នៅ​កាណាដា ដែល​ត្រូវ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​អង់គ្លេស ក្នុងនោះ​រួមមាន​ទាំង​ទឹកដី Québec ផងដែរ។

អង់គ្លេស​វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​ទទួល​ជ័យជម្នះ​លើ​បារាំង ហើយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​អាណានិគម​យ៉ាងច្រើន​នៅ​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយ​គ្នា ក៏​ទទួលរងនូវការ​ខូចខាត​ដោយ​សង្រ្គាម​​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​ដែរ។ ការ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ដែល​ធ្លាប់​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង​ក៏​ជា​រឿង​ស្មុគស្មាញ ហើយ​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម ដែល​ធ្លាប់ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​ក៏​ចោទ​ជា​បញ្ហា។ ការខូចខាត​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច​ដោយសារ​សង្រ្គាម​មាន​ទំហំ​ធំធេង ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ស្ទើរតែ​នឹងត្រូវ​ក្ស័យធន។

មិនយូរប៉ុន្មាន​ក្រោយ​មក អង់គ្លេស ដែល​ទទួលជោគជ័យ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុ​ខ​នឹង​សង្រ្គាម​មួយថ្មី​ទៀត នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ហើយលើកនេះ ជា​សង្រ្គាម​តទល់​ជាមួយ​នឹង​ទឹកដី​អាណានិគម​របស់​អង់គ្លេស​ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់ គឺ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​របស់​អាមេរិក។

បន្ទាប់​ពីជ័យជម្នះ ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អាណានិគម​ជាមួយ​បារាំង អង់គ្លេស​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​សេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏​បាន​សម្រេច​ដំឡើង​ពន្ធអាករ លើ​ប្រជាជន​អង់គ្លេស ដែល​រស់នៅលើ​ទឹកដី​អាណានិគម នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង។

ចក្រភព​អង់គ្លេស​យល់ថា ប្រជាជន​នៅ​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក​ខាងជើង​ត្រូវ​តែ​ចូលរួម​វិភាគទាន​ច្រើន នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ការពារជាតិ​អង់គ្លេស ពីព្រោះ​ពួកគេ​ទទួល​បាន​ការការពារ​ពី​សំណាក់​ទាហាន​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជន​អង់គ្លេស​​នៅ​អាមេរិកវិញ​យល់​ថា ពួកគេ​មិនមាន​សិទ្ធ​​ជ្រើសរើស​​តំណាង​​នៅ​ក្នុង​សភា​អង់គ្លេស​ដូច​ពលរដ្ឋ​ដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរ​មាន​កាតព្វកិច្ច​បង់ពន្ធ​ច្រើន​បែបនេះទេ។ ពួកគេ​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​អង់គ្លេស ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នេះ​ក៏​បាន​​រាលដាល​កាន់តែ​ខ្លាំង រហូត​ផ្ទុះ​ជា​អំពើ​ហិង្សា នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧០ នៅ​ពេល​ដែល​ទាហាន​អង់គ្លេស​បាន​បើក​ការ​បាញ់​ប្រហារ​លើ​ក្រុមប្រឆាំង​ នៅ​បូស្តុន បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស ៥នាក់​បាត់បង់ជីវិត។

ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ក៏​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ​គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ក៏​បាន​រៀបចំ​បង្កើត​ជា​សភា និង​រដ្ឋាភិបាល​​នៅ​តាម​តំបន់​​​រៀងៗខ្លួន ហើយ​នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៧៤ តំណាង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣​ បាន​ជួប​ប្រជុំគ្នា​នៅ Philadelphia ដែល​គេ​រាប់​ថាជា​កិច្ចប្រជុំ​នីតិកាល​ទី១​នៃ​សភារួម​របស់​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ អាមេរិក​មិនទាន់​​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។

ចក្រភព​អង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតប​នឹង​ចលនា​ប្រឆាំង​​នៅ​អាមេរិក ក៏​បាន​ចាត់វិធានការ​កាន់តែ​តឹងរ៉ឹង ព្រមទាំង​បាន​បញ្ជូន​ទាហាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ទៅ​អាមេរិក ក្នុង​គោលដៅ​ពង្រឹង​អំណាច​របស់​ខ្លួន ទៅលើ​ដែនដី​អាណានិគម។ វិធានការ​រឹតតែ​តឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំង​ក៏​រឹតតែ​កើនឡើង។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​នៅ​អាមេរិក​​​ក៏​បាន​ក្លាយ​ជា​ចលនា​បះបោរ​ប្រដាប់​អាវុធ ហើយ​​បាន​ប៉ះប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​ទាហាន​អង់គ្លេស​ជាលើកទី១ នៅ​ Massachusetts នៅ​ថ្ងៃ​ទី១៩ ​ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៧៥។ គឺ​ថ្ងៃនោះ​ហើយ​ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ថ្ងៃ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​ ឬ​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍អាមេរិក។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប (​Siècle des Lumières)

នៅខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៧៥ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ដោយ​ក្នុងនោះ​រួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង ​Thomas Jefferson បាន​បើក​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​សម្រេច​បង្កើត​កងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយ​មាន Georges Washington ជា​អគ្គបញ្ជាការ ដើម្ប​ប្រយុទ្ធតទល់​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​នៃ​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៧៦ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​អាមេរិក​កំពុង​តែ​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក ប្រជាជន​​​នៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ កាន់តែច្រើន​ឡើង​បង្ហាញ​ពី​ជំហរ​ចង់​បាន​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦ សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏​បាន​អនុម័ត​​​សេចក្តី​​ប្រកាស​​ឯករាជ្យ​​​ពី​អង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​កងទ័ព​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែល​នៅតែ​​​មិន​​សុខចិត្ត​បោះបង់​ដែនដី​​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន​​ ក៏​បាន​បញ្ជូន​​នាវាចម្បាំង ព្រមទាំង​ទាហាន​​កាន់តែ​ច្រើន ដើម្បី​ទៅ​វាយបង្រ្កាប​ទាហាន​អាមេរិក ដែល​អង់គ្លេស​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្រុមបះបោរ។

នៅដើម​​ឆ្នាំ​១៧៧៨ បារាំង ដែល​ច្បាំង​ចាញ់​​​អង់គ្លេស ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក កាល​ពី​១៥ឆ្នាំមុន ​មើល​ឃើញ​សន្ទុះ​នៃ​កម្លាំង​ទ័ព​អាមេរិក​ថាជា​​ឱកាស​ល្អ​​ ដើម្បី​​សងសឹក​ចំពោះ​អង់គ្លេស ក៏​បាន​លូកដៃ​ចូល​អន្តរាគមន៍​ជួយ​អាមេរិក ក្នុងការ​ច្បាំង​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​អង់គ្លេស។ អង់គ្លេស​​ក៏​ប្រកាស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង។ ​អេស្ប៉ាញ និង​ហូឡង់ ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​បាន​នាំគ្នា​ចូល​មក​ជួយ​បារាំង ចំណែក​រដ្ឋ​ខ្លះ​របស់​​អាល្លឺម៉ង់​បាន​ចូល​មក​ជួយ​អង់គ្លេស។​ ​​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​អាមេរិក​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​​អន្តរជាតិ ដែល​អូសបន្លាយពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើប​បញ្ចប់ តាមរយៈ​ការ​ចុះ​​សន្ធិសញ្ញា​ នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៣។ ​នៅ​ក្នុង​សន្ធិសញ្ញា​នេះ អង់គ្លេសបាន​​សុខចិត្ត​​ទទួល​ស្គាល់​​អាមេរិកថា ​ជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ៕ សង្គ្រាមសុីវិលនៅអាមេរិក

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​វក់វី​នឹង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​នឹង​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង នៅ​ឯ​ត្រើយ​ម្ខាងទៀត​នៃ​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក សហរដ្ឋ​​អាមេរិក​ ដែល​បាន​ឈ្នះ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​​​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៨៣ បាន​​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន​​​ទាំង​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច និង​ទាំង​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី។

►សូមអាន៖ បារាំង​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង

នៅ​ឆ្នាំ១៨០៣ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ទិញ​ដែនដី Louisiane ពី​ណាប៉ូឡេអុង ក្នុង​តម្លៃ​ប្រមាណ​ជា ១៥លាន​ដុល្លារ (ប្រហែល ២៣៤លាន​ដុល្លារ បើ​គិត​តាម​តម្លៃ​លុយ​បច្ចុប្បន្ន)។ សព្វថ្ងៃ​នេះ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​មាន​រដ្ឋមួយ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ជាប់​នឹង​ឈូង​សមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក ឈ្មោះ​ថា “Louisiana”។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី​ Louisiane ដែល​អាមេរិក​ទិញ​ពី​ណាប៉ូឡេអុង មិនមែន​មាន​ព្រំដែន​ត្រឹម​រដ្ឋ​ Louisiana បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ តែ​ជា​ដែនដី ដែល​មាន​ទំហំ​រហូត​ដល់​ទៅ​ជាង ២លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា លាតសន្ធឹង​ស្ទើរតែ​ពេញ​មួយ​ផ្នែក​កណ្តាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ចាប់​តាំង​ពី​ឈូងសមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង រហូត​ទៅដល់​កាណាដា នៅ​ប៉ែក​ខាង​​ជើង។ បើ​គិត​តាម​ភូមិសាស្រ្ត​រដ្ឋបាល​បច្ចុប្បន្ន អតីត​ដែនដី Louisiane របស់​បារាំង គ្របដណ្តប់​ទៅលើ​រដ្ឋ​ចំនួន ៦ ព្រមទាំង​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​រដ្ឋ​ចំនួន ៩​ផ្សេងទៀត។

ក្រៅពី​ការ​ទិញ​ទឹកដី Louisiane ពី​បារាំង អាមេរិក​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​​ចាប់​ដី​ថ្មី និង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម ពី​អង់គ្លេស និង​អេស្ប៉ាញ។ គិត​ត្រឹម​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ទឹកដី​​អាមេរិក ដែល​ពី​ដំបូង​ មាន​ចំនួន​តែ ១៣រដ្ឋ បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់​ទៅ ៣៤រដ្ឋ។

ក្រៅ​ពី​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី សេដ្ឋកិច្ច​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ក៏​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​រីកចម្រើន​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​មិន​ធ្លាប់​មាន​ផងដែរ ជាពិសេស គឺ​ដោយសារ​​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ដែល​​បាន​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​​​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នានោះ មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​អាមេរិក​ត្រូវ​បែងចែក​ជាពីរ​ដាច់​ពី​គ្នា​ស្រឡះ រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។

►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៨-១៩

តំបន់​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​មាន​មូលដ្ឋាន​​សេដ្ឋកិច្ច​​​​ចាក់គ្រឹះ​យ៉ាងរឹងមាំ ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ពឹងផ្អែក​លើ​វិស័យកសិកម្ម ជាពិសេស គឺ​ការ​ដាំ​ដំណាំ​កប្បាស និង​ថ្នាំជក់ ដែល​ជាការ​ធ្វើ​កសិកម្ម​ដោយ​ពឹង​ផ្អែក​ខ្លាំង​ទៅលើ​កម្លាំង​ពលកម្ម​របស់​ទាសករ​ស្បែក​ខ្មៅ។

បញ្ហា​ទាសករ​នេះ​ហើយ​ ដែល​ជា​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស ដែល​បណ្តាល​ឲ្យ​មាន​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ខាង​ត្បូង។ បណ្តា​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ទាមទារ​ឲ្យ​​លុបបំបាត់​ទាសភាព នៅ​ទូទាំង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ជំទាស់​ដាច់ខាត​មិន​ឲ្យ​មាន​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព។ សម្រាប់​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ទាសករ គឺ​ជា​ធនធាន​សេដ្ឋកិច្ច​ដ៏​ចម្បង​បំផុត​មួយ។ ក្រៅ​ពី​​ការ​ប្រើ​កម្លាំង​ទាសករ ដើម្បី​ធ្វើការ​ក្នុង​ចម្កា​កប្បាស ឬ​ថ្នាំជក់ ការ​ទិញដូរ​ទាសករ​ក៏​ជា​មុខ​ជំនួញ​​​ដ៏​ធំ​មួយ​ដែរ សម្រាប់​​ប្រជាជន​ដែល​រស់​នៅ​ខាង​ត្បូង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៨៥០ ជម្លោះ​រវាង​អ្នក​គាំទ្រ និង​អ្នក​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព បាន​កើតមាន​​កាន់តែ​ខ្លាំង​ឡើងៗ រហូត​​បង្កទៅជា​អំពើ​ហិង្សា ហើយ​ជម្លោះ​នេះ​បាន​​ឈាន​ដល់​​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​មិន​អាច​ស្តារ​ឡើងវិញ​បាន នៅ​ក្រោយ​​ការជាប់​ឆ្នោត​របស់​លោក​ប្រធានាធិបតី អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ដែល​មាន​និន្នាការ​ប្រឆាំង​នឹង​​ទាសភាព។

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ប្រធានាធិបតី​អាមេរិក ក្នុង​សម័យសង្រ្គាម​ស៊ីវិល

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន សមាជិក​គណបក្ស​សាធារណរដ្ឋ​ មក​ពី​រដ្ឋ​ Ilinois បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទី១៦ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៨៦០។ នៅ​ខែ​ធ្នូ នៅពេល​ដែល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន មិនទាន់​បាន​ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង​ផងនោះ បណ្តា​រដ្ឋ​​ដែល​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែលសម្បូរ​ទាសករ ក៏​បាន​នាំគ្នា​ប្រកាស​ផ្តាច់ខ្លួន​ម្តងមួយៗ ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ គិត​ត្រឹម​ពេល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង នៅ​​ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៨៦១ រដ្ឋ​ចំនួន ៧ រួមមាន South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana និង Texas បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ទៅ​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ថ្មី ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា « The Confederate States of America »។

ក្រោយ​ពី​បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​បាន​ធ្វើ​ការ​រឹបអូស​រាល់​​ទ្រព្យ​​សម្បត្តិ​របស់​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក ដែល​ស្ថិត​នៅលើ​ទឹកដី​របស់​ពួកគេ។ លើស​ពីនេះ​ទៅទៀត ពួកគេ​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក​ដក​ទាហាន​ចេញ​មូលដ្ឋាន​ទ័ពមួយ​កន្លែង ឈ្មោះ « Fort Sumter » ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​រង្វង់​ដែនដី​របស់​រដ្ឋ​ South Carolina។ នៅ​ព្រឹកព្រលឹម​១២​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦១ ក្រោយ​ពី​រដ្ឋាភិបាល​របស់​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បដិសេធ​មិន​ដកទ័ព កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ផ្តាច់ខ្លួន​ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ Fort Sumter។

ក្រោយ​ពី​ទទួលរង​ការ​វាយប្រហារ​ នៅ Fort Sumter លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ក៏​បាន​កេណ្ឌ​កងទ័ព ដើម្បី​ត្រៀម​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​​កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែល​លោក​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ក្រុម​ឧទ្ទាម។ ការ​កេណ្ឌ​កម្លាំង​ទ័ព​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ ចំនួន​៤​​ទៀត គឺ​រដ្ឋ Virginia, Arkansas, North Carolina និង Tennessee ប្រកាស​ផ្តាច់​ខ្លួន​​ទៅ​ចូល​រួម​ជាមួយ​​នឹង​សហព័ន្ធ​នៃ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូងដែរ។

►សូមអាន៖ សង្រ្គាម​​អាមេរិក​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​​អាមេរិក​ក៏​ចាប់ផ្ទុះឡើង រវាង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ជើង (២៣រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជាង ២០លាន​នាក់ មាន​កងទ័ព​ប្រមាណ ២លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ឧស្សាហកម្ម​ជឿនលឿន និង​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ទំនើបៗ ទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង (១១រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ៩លាន​នាក់ កងទ័ព​តែ​ជាង ១លាននាក់ ក៏ប៉ុន្តែ សម្បូរ​មេទ័ព​ដែល​ពូកែ​ខាង​សឹកសង្រ្គាម។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៣ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​កំពុង​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ចេញ​ក្រឹត្យ​មួយ​ ដោយ​សម្រេច​រំដោះទាសករ​ទាំង​ប្រមាណ​​ជាង ៣លាននាក់ នៅ​ក្នុង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ឲ្យ​មាន​សេរីភាព​ពេញលេញ។ តាមរយៈ​សេចក្តីសម្រេច​នេះ លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​​យ៉ាងខ្លាំង ពី​សំណាក់​ប្រជាជន​អាមេរិក​ស្បែក​ខ្មៅ ដែល​បាន​នាំគ្នា​ស្ម័គ្រចិត្ត​​​ចូល​បម្រើ​ក្នុង​ជួរកងទ័ព​ ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​តទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ កងទ័ព​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​មាន​ចំនួន​ច្រើន​លើសលុប​ស្រាប់ ក៏​កាន់តែ​កើនចំនួន​ថែម​ទៀត។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ការ​រំដោះ​ទាសករ​បាន​ធ្វើ​​ឲ្យ​​បាត់បង់​នូវ​កម្លាំង​ពលកម្ម​ ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ។

គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​១៨៦៤ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​ខាងជើង​​មាន​ប្រៀប​កាន់តែ​ខ្លាំង​លើ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង។ នៅថ្ងៃទី៩ ​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦៥ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ខាង​ត្បូង​បាន​ប្រកាស​សុំ​ចុះចាញ់ ក៏ប៉ុន្តែ ៥ថ្ងៃ​ក្រោយមក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវ​បាន​អ្នកគាំទ្រ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​​មួយ​រូប បាញ់​សម្លាប់ នៅពេល​លោក​កំពុង​អង្គុយ​មើល​ល្ខោន នៅ​ក្នុង​រដ្ឋធានី​វ៉ាស៊ីងតោន។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបី​ជា​លោក​អាប្រាហាំ​ លីនកុន ត្រូវ​បាន​គេ​ធ្វើ​ឃាត​​ហើយ​ក៏ដោយ មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៅតែ​សុខចិត្ត​​​ប្រកាស​ចុះចាញ់​សង្រ្គាម​ជាផ្លូវការ។ សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​អាមេរិក ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ជាង ៤ឆ្នាំ ​ត្រូវ​បិទបញ្ចប់ ហើយ​រដ្ឋ​ខាង​ជើង និង​ខាង​ត្បូង​ក៏​បាន​រួមគ្នា​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​តែ​មួយ​ដូច​ពី​មុនវិញ។ គិត​ជា​សរុប ​ប្រជាជន​អាមេរិក​ ទាំង​នៅ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង និង​រដ្ឋ​ខាង​ជើង ជាង ១លាននាក់ ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៣% នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ពេលនោះ៕

សហរដ្ឋ​អាមេរិក៖ ​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​បង្កើត​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​ក្រោយ​ទទួល​ឯករាជ្យ[កែប្រែ]

នៅ​ពេល​ដែល​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ច្បាំង​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅ​ចន្លោះ ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៥ ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ប្រជាជន​ប្រមាណ​ ៨៥% ដែល​រស់​​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣នេះ គឺ​ជា​អ្នក​ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​មក​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បានជា​​គេច្រើន​ហៅ​​សង្រ្គាម​នេះ​ថា​ “សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍” ជាជាង “សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ” ពីព្រោះ ​​វា​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជាតិ​មួយ ដើម្បី​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ប្រជាជាតិ​មួយ​ផ្សេងទៀត​នោះទេ តែ​វា​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជន​អង់គ្លេស​ ដើម្បី​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​ប្រទេស​កំណើត​ខ្លួនឯង ទៅ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ថ្មី។

►សូមអាន៖ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅ​ការ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ បាន​អនុម័ត​លើ​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦។ ថ្ងៃ ៤កក្កដា ដែល​ត្រូវបាន​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​កំណត់​ជា​ថ្ងៃ​បុណ្យ​ឯករាជ្យ​រហូត​មកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​ប្រកាស​ឯករាជ្យ នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦​នោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​មិនទាន់​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ​ ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។ រហូតដល់ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើបសង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ តាមរយៈ​សន្ធិសញ្ញា​ក្រុង​ប៉ារីស បាន​សុខចិត្ត​ទទួលស្គាល់​ជាផ្លូវការ​ថា អតីត​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​ទាំង ១៣ គឺ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ។

អាមេរិក ក្នុងឋានៈ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ បាន​ចាប់កំណើត​ជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ​ត្រូវ​ឆ្លងកាត់​នូវ​​ដំណាក់កាល​ដ៏​សំខាន់​មួយទៀត ដែល​ជា​ចំណុច​ស្លាប់​រស់ ក្នុងការ​កំណត់​ជោគវាសនា​ប្រទេស សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត គឺ​ការ​កំណត់​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របបនយោបាយ ដើម្បី​ដឹកនាំ​ប្រទេស​ថ្មី​នេះ។

តាមការពិត ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ មិនមែន​ជា​ប្រទេស​តែមួយ​នោះទេ ប៉ុន្តែ ជា​ដែនដី​ចំនួន ១៣ ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធ​ដឹកនាំដាច់ៗ​ពីគ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​ប្រទេស​ឯករាជ្យ ១៣​ផ្សេងគ្នា។ រដ្ឋ​ទាំង ១៣នេះ បាន​បង្កើត​សភា​រួមគ្នា កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “Continental Congress” ហើយ​ក្រោយ​មកទៀត​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា “Confederation Congress”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការ​អនុវត្ត​ជាក់ស្តែង សភា​នេះ​មាន​អំណាច​តិចតួច​បំផុត​ទៅលើ​រដ្ឋ​​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣។

ការតាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី[កែប្រែ]

ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស មេដឹកនាំ​អាមេរិក​ចាប់ផ្តើម​មើលឃើញ​កាន់តែ​ច្បាស់​ថា ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ថ្មី​នេះ​​ត្រូវការ​ចាំបាច់​នូវ​អំណាចរដ្ឋបាល​កណ្តាល​រឹងមាំ​មួយ ទើប​អាច​រក្សា​ស្ថិរភាព​ប្រទេស​បាន​យូរ​អង្វែង។ សភា​អាមេរិក (Confederation Congress) ក៏​បាន​កោះ​ប្រជុំ​តំណាង​រដ្ឋ​ទាំង ១៣ ដើម្បី​​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ កំណត់​អំពី​របបនយោបាយ​ប្រទេស។ កិច្ចប្រជុំ​នៃ​សភា​ធម្មនុញ្ញ (Constitution Convention) បាន​ចាប់បើក​ធ្វើ នៅថ្ងៃ​ទី២៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៨៧ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង Philadelphia នៅ​ក្នុង​អគារ ដែល​គេ​ធ្លាប់​ប្រជុំ​អនុម័ត​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ កាល​ពី​១១ឆ្នាំមុន។ ចច វ៉ាស៊ីងតោន (George Washington) មក​ពី​រដ្ឋ Virginia ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​វីរបុរស​ក្នុង​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍ ត្រូវ​បាន​គេ​បោះឆ្នោត​តែងតាំង​ឲ្យ​ធ្វើ​​ជា​ប្រធាន​សភា​ធម្មនុញ្ញ ដែល​​មាន​សមាជិក​សរុប ៥៥រូប មក​ពីគ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ លើកលែង​តែ​រដ្ឋ​ Rhode Island ដែល​បដិសេធ​មិន​ចូលរួម​ប្រជុំ ដោយសារ​រដ្ឋ​នេះ​មិនចង់​ឲ្យ​មាន​​អំណាច​រដ្ឋបាល​កណ្តាល​ថ្មី​ណាមួយ​​មក​ត្រួតត្រា​លើ​ពួកគេ។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក្រោយ​ពី​ជជែក​តស៊ូមតិ​គ្នា​យ៉ាង​ស្វិតស្វាញ​អស់រយៈពេល​រាប់ខែ សភាធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ឯកភាព​គ្នា​លើ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​មួយ ដែល​មាន​អំណាច​លើ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣ ហើយ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​នេះ​​មាន​អំណាច​ធំៗ​៣ គឺ​​នីតិ​ប្បញ្ញត្តិ ​នីតិ​ប្រតិបត្តិ និង​តុលាការ ដែល​ជា​អំណាច​ឯករាជ្យ​ពី​គ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​តុល្យភាព​អំណាច ដែល​អាច​ត្រួតមើល​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​ (Check and balance) ដោយ​មិន​ឲ្យ​ស្ថាប័ន​ណាមួយ​មាន​អំណាច​ហួសហេតុ​អាច​ធ្វើ​អ្វី​តាម​ចិត្ត។

បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ក្នុង​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុងការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​​របស់​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​អាមេរិក បញ្ហា​ដែល​ចម្រូងចម្រាស​ខ្លាំង​ជាងគេ ដែល​រហូត​ដល់​ពេល​ខ្លះ​ស្ទើរតែ​នាំ​ឲ្យ​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ធម្មនុញ្ញ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ គឺ​​ភាព​ចម្រូងចម្រាស​ ​ស្តីអំពី​ទំនាក់ទំនង​ រវាង​រដ្ឋ​សមាជិក និង​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ជាពិសេស ការ​កំណត់​របៀប​ជ្រើសរើស​​​តំណាង​រដ្ឋ​សមាជិក នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​រដ្ឋ​ ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ និង​ប្រជាជន​ច្រើន ទាមទារ​ឲ្យ​​ធ្វើ​ការ​កំណត់​ចំនួន​​អាសនៈ ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន ពោលគឺ រដ្ឋ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​ច្រើន​ត្រូវ​មាន​អាសនៈ​ច្រើន​នៅ​ក្នុង​សភា។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​តូចៗ​វិញ​ទាមទារថា រដ្ឋ​សមាជិក​ទាំងអស់ ទោះតូច ទោះធំ ទោះ​មាន​ប្រជាជន​តិច ឬ​ច្រើន ត្រូវ​តែ​មាន​ចំនួន​អាសនៈ​ស្មើៗ​គ្នា នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

នៅទីបំផុត គេ​ក៏​បាន​សម្រុះសម្រួលគ្នា​ដោយ​សម្រេច​យក​ដំណោះស្រាយ​កណ្តាល​មួយ គឺ​បង្កើត​អំណាច​នីតិប្បញ្ញត្តិ ដែលមាន​សភា​ពីរ។ រដ្ឋសភា (House of Representatives) ដែល​ចំនួន​អាសនៈ​ត្រូវ​បែងចែក​ទៅ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន និង​ព្រឹទ្ធសភា (Senate) ដែល​គ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ មាន​ចំនួន​អាសនៈស្មើៗ​គ្នា ដោយ​មិន​គិត​ពី​ទំហំ​ផ្ទៃដី ឬ​ចំនួន​ប្រជាជន។

ការអនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ[កែប្រែ]

រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មីត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សភា​ធម្មនុញ្ញ នៅខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៧ មុននឹង​បញ្ជូន​ទៅ​ឲ្យ​​ប្រជាជន​នៅ​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក​បោះឆ្នោត​អនុម័ត។ ដើម្បី​ឲ្យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ចូល​ជា​ធរមាន​បាន គេ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​ការ​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​​​រដ្ឋ​យ៉ាងតិច ៩ ក្នុង​ចំណោម​រដ្ឋ​ទាំង​ ១៣។

ដំណើរការ​បោះឆ្នោត​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក ដើម្បី​​អនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​នៅ​ដើម​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៧៨៧ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ចំនួន ៥ គឺ Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia និង Connecticut បាន​ទទួល​យក​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះភ្លាមៗ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ខ្លះ​ទៀត​ ជាពិសេស រដ្ឋ​ Massachussetts បាន​បដិសេធ​មិន​ទទួល​យក​​ ដោយ​លើកហេតុផល​ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ មិនមាន​ចែង​អំពី​ការ​ការពារ​សិទ្ធិ​ជាមូលដ្ឋាន​ខាង​ផ្នែក​នយោបាយ ដូចជា សិទ្ធិក្នុង​ការ​បញ្ចេញ​មតិ សិទ្ធិ​សេរីភាព​ខាង​សារព័ត៌មាន និង​សិទ្ធិ​ខាង​ជំនឿ​សាសនា​ ជាដើម។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប ចន្លោះ​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ដល់​ទី១៨

នៅ​ទីបំផុត នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋ Massachussetts ព្រមទាំង​រដ្ឋ​មួយចំនួន​ផ្សេងទៀត ក៏​បាន​ព្រមព្រៀងទទួល​យក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​នូវការ​សន្យា​ថា​ ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​នឹង​ត្រូវ​​​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​ ដើម្បី​ដាក់​បញ្ចូល​​នូវ​ចំណុច​ដែល​ពួកគេ​ចង់​បាន។ ​រដ្ឋ Massachussetts, Maryland និង South Carolina បាន​អនុម័ត​​ទទួលយក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ជា​បន្តបន្ទាប់គ្នា ហើយ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី២១ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ចូល​ជា​ធរមាន​ ក្រោយ​ពី​ទទួល​បាន​ការ​អនុម័ត​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​រដ្ឋ​ទី៩ គឺ​រដ្ឋ New Hamsphire។

ស្ថិរភាព​នៃ​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ​និង​របបនយោបាយ​អាមេរិក[កែប្រែ]

មួយឆ្នាំ​ក្រោយការ​ចូលជាធរមាន​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ រដ្ឋាភិបាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិកត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង ​ហើយ​​​នៅថ្ងៃ​ទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៨៩ លោក ចច វ៉ាស៊ីងតោន បាន​ចូល​កាន់​តំណែង​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទីមួយ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ សហរដ្ឋ​អាមេរិក បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ដែល​មាន​រដ្ឋ​សមាជិក​ចំនួន ១៣ (Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia, Connecticut, Massachusetts, Maryland, South Carolina, North Carolina, New Hampshire, Virginia, New York, និង Rhode Island)។

ជាង២០០ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ជាច្រើន​រាប់​មិន​អស់ ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​មួយ​ចម្រៀក​តូច​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត ទៅជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​លាត​សន្ធឹង​តាំង​ពី​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​អាត្លង់​ទិក រហូត​ដល់​ឆ្នេ​រ​សមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយ​ចំនួន​រដ្ឋ ដែល​មាន​ពី​ដំបូង​ត្រឹមតែ ១៣រដ្ឋ ​បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់ ៥០​រដ្ឋ (បូករួម​នឹង​ដែនដី​នៅ​ឯនាយ​សមុទ្រ​ជាច្រើន​ទៀត)។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វី​ដែល​នៅ​ស្ថិត​ស្ថិរ​ជាប់ជានិច្ច​រៀងមក គឺ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង​របបនយោបាយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ ត្រូវ​បាន​គេ​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​បន្ថែម​ជំពូក និង​មាត្រា​ថ្មីៗ ចំនួន ២៧​លើក ដើម្បី​សម្របទៅតាម​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​ប្រទេស​ជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ របប​នយោបាយ និង​​គោលគំនិត​​​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ដើម នៅតែ​ស្ថិត​ជា​ធរមាន​​រហូតមក​ទល់​នឹងពេល​បច្ចុប្បន្ន​៕


សករាជ​ខ្មៅងងឹត ​(La ​Terreur) ​នៅ​បារាំង ​ក្រោយ​បដិវត្តន៍​ឆ្នាំ​១៧៨៩ [កែប្រែ]

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៨៩ ​ចលនាបដិវត្តន៍​ប្រជាជន​​បាន​​ផ្តួលរំលំ​របប​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ ហើយ​នាំ​ប្រទេស​បារាំង ទៅ​រក​របបនយោបាយថ្មី​មួយ​ គឺ​របបរាជានិយម​អាស្រ័យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះមហាក្សត្រ​បារាំង គឺ​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ បាន​​បង្ខំ​ចិត្ត​ទទួល​យក​របបនយោបាយ​ថ្មី​នេះ ដោយសារ​តែ​មាន​សម្ពាធ​ពី​ចលនា​បដិវត្តន៍​​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ រីឯ​ក្នុង​ចិត្ត​វិញ ព្រះអង្គ​នៅតែ​ចង់​ឲ្យ​បារាំង​​វិលត្រឡប់​ទៅរក​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ ដូចកាល​​ពីសម័យ​ដើម។

នៅ​យប់​មួយ ក្នុង​ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៩១ ព្រះបាទ​ល្វីស​ទី១៦ ព្រមទាំង​ក្រុម​គ្រួសារ ក៏​បាន​លួច​រត់​ភៀសព្រះកាយ​ចេញ​ពី​ព្រះបរមរាជវាំង ដើម្បី​ទៅ​ស្វះស្វែង​រក​ជំនួយ​ពី​ស្តេច​អាល្លឺម៉ង់។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែ​ប្រមាណ​ជា ៣០គីឡូម៉ែត្រ​ពី​ព្រំដែន​អាល្លឺម៉ង់ ព្រះ​អង្គ​ត្រូវ​​​គេ​ចាប់ខ្លួន​បាន រួច​ហើយ​បញ្ជូន​ឲ្យ​ត្រឡប់​មក​កាន់​ទីក្រុង​ប៉ារីស​វិញ។

ចាប់ពីពេលនោះ​មក ប្រជាជន​បារាំង​បាន​បាត់បង់​ទំនុកចិត្ត​លើ​ព្រះមហាក្សត្រ​ទាំងស្រុង ដោយ​ពួកគេ​ចាត់ទុក​ថា ការព្យាយាម​រត់ភៀស​ព្រះកាយ​ទៅ​រក​ជំនួយ​ពី​បរទេស​ គឺ​ជា​ទង្វើ​ក្បត់​ជាតិ។ ចលនាបដិវត្តន៍​ប្រជាជន​ក៏​បាន​ចាប់កក្រើកឡើងវិញ ហើយ​មាន​សន្ទុះ​កាន់តែ​ខ្លាំងក្លា​ជាងមុន ដោយ​ពេលនោះ ពួកគេ​​ទាមទារ​ឲ្យ​រំលាយ​របបរាជានិយម​ចោល​ទាំងស្រុង ដើម្បី​បង្កើត​ជា​របបសាធារណរដ្ឋ​​ជំនួសវិញ។

នៅ​ព្រឹកព្រលឹម​​ថ្ងៃ​ទី១០ ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៧៩២ ក្រុម​បដិវត្តន៍​​បាន​បើក​ការ​វាយលុក​ចូល​ទៅ​ដល់​ក្នុង​​ព្រះបរមរាជវាំង ក្នុង​ក្រុង​ប៉ារីស (Les Tuileries )។ របបរាជានិយម​ត្រូវ​គេ​លុប​បំបាត់​ចោល​ទាំងស្រុង ហើយ​​របបសាធារណរដ្ឋ​​ក៏​ត្រូវ​បាន​បង្កើតឡើង។ ​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ត្រូវ​បាន​តុលាការ​បដិវត្តន៍​កាត់ទោស​ប្រហារ​ជីវិត ដោយ​កាត់ក្បាល នៅថ្ងៃទី២១ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៩៣។ ការប្រហារ​ជីវិត​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ត្រូវ​បាន​ធ្វើ​ឡើង​ជា​សាធារណៈ នៅ​កណ្តាល​ក្រុង​ប៉ារីស (នៅ​ត្រង់​ទីលាន​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ទីលាន​បដិវត្តន៍” ហើយ​បច្ចុប្បន្ន ត្រូវ​ប្តូរឈ្មោះ​មក​ជា​ “Place de la Concorde”)។

►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍​ផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម​នៅ​បារាំង​ឆ្នាំ​១៧៨៩

ការផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម និង​ប្រហារ​ជីវិត​​ស្តេច​នៅបារាំង ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ព្រះមហាក្សត្រ​​នៅតាម​បណ្តា​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ផ្ទុះកំហឹង ហើយ​នាំ​គ្នា​លើកទ័ព​​វាយលុក​​មក​លើ​របប​សាធារណរដ្ឋ​​បារាំង។ ពី​ខាងក្រៅ របបសាធារណរដ្ឋ​​ដែល​ទើប​នឹង​បង្កើត​ថ្មី​​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​​ពី​គ្រប់ទិស គឺ​អង់គ្លេស និង​ប៊ែលហ្ស៊ិក ពី​ខាងជើង អាល្លឺម៉ង់ និងអូទ្រីស​ពី​ខាង​កើត ហើយ​អេស្ប៉ាញ ពី​ខាង​ត្បូង។ ចំណែក​នៅ​ខាងក្នុងស្រុកវិញ សង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង​​ក៏​បានឆាបឆេះ​យ៉ាង​សន្ធោរសន្ធៅ​​​ឡើងដែរ គឺ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​ក្រុម​អ្នក​រាជានិយម។

ស្ថិត​ក្នុង​ស្ថានភាព​ចលាចល​នេះ របប​សាធារណរដ្ឋបារាំង​បាន​ដាក់ចេញ​នូវ​នយោបាយ​បែបផ្តាច់ការ និង​ឃោរឃៅ​មួយ ដែល​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង​គេ​បាន​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា « La Terreur »។ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ រាល់​អ្នក​ណា​ដែល​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល ត្រូវ​គេ​ចាប់ខ្លួន និង​សម្លាប់​ចោល ដោយ​ចោទ​ថា​ជា​អ្នក​ប្រឆាំង​នឹង​បដិវត្តន៍។ អ្នក​ដែល​ត្រូវ​ចាប់ខ្លួន និង​សម្លាប់ ពីបទ​ប្រឆាំង​នឹង​បដិវត្តន៍​នេះ​ មាន​ទាំង​អតីត​មន្រ្តី​ក្នុង​របបចាស់ ប្រជាជន​ធម្មតា រហូតដល់​ជួរថ្នាក់ដឹកនាំ​នៃ​របបសាធារណរដ្ឋ​គ្នាឯង។ របបសាធារណរដ្ឋ​ ដែល​កើតចេញ​ពី​បដិវត្តន៍​ប្រឆាំង​នឹង​របបផ្តាច់ការ​របស់​ស្តេច ក៏​បាន​ក្លាយ​ខ្លួន​ទៅជា​របបផ្តាច់ការ​ថ្មី​មួយទៀត។

របបផ្តាច់ការ​ និង​ឃោរឃៅ​នេះ​បាន​បិទបញ្ចប់ នៅខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៧៩៤ នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​មេដឹកនាំ​ដ៏​មាន​អំណាច​ម្នាក់ ឈ្មោះ Robespierre ត្រូវ​បាន​ចាប់ខ្លួន និង​កាត់ទោស​ប្រហារ​ជីវិត​ ដោយ​​ត្រូវ​គេ​យក​ទៅ​កាត់ក្បាល នៅ​ត្រង់​កន្លែង ដែល​គេ​ធ្លាប់​កាត់ក្បាល​ស្តេច​ល្វីសទី១៦ កាល​ពី​ជាង​១ឆ្នាំមុន។ គិត​ជា​សរុប មាន​មនុស្ស​ប្រមាណ​ជា ៥០ម៉ឺននាក់​ត្រូវ​គេ​ចាប់​ដាក់​ពន្ធនាគារ ហើយ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺននាក់​ត្រូវ​គេ​សម្លាប់ នៅ​ក្រោម​របប​សាធារណរដ្ឋ​ផ្តាច់ការ​ថ្មីនេះ។

►សូមអាន៖ Siècle des Lumières នៅ​អឺរ៉ុប ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី​១៨

ក្រោយ​ពេល​ដែល Robespierre ត្រូវ​បាន​ចាប់ខ្លួន និង​ប្រហារ​ជីវិត បិទបញ្ចប់​របបឃោរឃៅ ដែល​គេហៅ​ថា “La Terreur” រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​មួយ​ត្រូវ​បាន​គេ​តាក់តែង​ឡើង ដើម្បី​បង្កើត​​របបដឹកនាំ​ថ្មី​មួយទៀត​។ ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង រវាង​ក្រុម​អ្នក​សាធារណរដ្ឋ និង​អ្នក​រាជានិយម នៅតែ​បន្ត​កើតមាន ដែល​ជា​ហេតុ​បង្ក​ឲ្យ​មាន​អស្ថិរភាព​នយោបាយ​ជា​ប្រចាំ។ ទិដ្ឋភាព​នយោបាយ​បារាំង នៅពេលនោះ ​​តែងតែ​ប្រែប្រួល​ឥតឈប់ រវាង​ការបោះឆ្នោត និង​រដ្ឋប្រហារ​យោធា ដែល​តែងតែ​កើតមាន​ជារឿយៗ។

ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ភាព​ច្របូកច្របល់​នេះ គេឃើញ​មាន​ឥស្សរជន​ម្នាក់​​ចាប់​ផ្តើម​លេចមុខឡើង ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​នឹង​នាំ​មក​នូវការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដ៏ធំមួយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង ក៏ដូចជា ប្រវត្តិសាស្រ្ត​អឺរ៉ុប។ ឥស្សរជននោះ គឺ​ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត (Napoléon Bonaparte)។

ណាប៉ូឡេអុង កើត​ថ្ងៃ​ទី១៥ ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៧៦៩ នៅ​កោះ Corse ដែល​ជា​អតីត​កោះ​របស់​អ៊ីតាលី។ នៅ​ឆ្នាំ​ដែល​ណាប៉ូឡេអុង​កើត កោះ Corse ទើប​នឹង​ត្រូវ​បាន​អ៊ីតាលី​កាត់​មក​ឲ្យ​ប្រទេស​បារាំង។

នៅ​ពេល​ដែល​បដិវត្តន៍​បារាំង​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​១៧៨៩ ណាប៉ូឡេអុង​ទើប​នឹង​មាន​អាយុ ២០ឆ្នាំ ហើយ​គ្រាន់តែ​ជា​នាយទាហាន​ថ្នាក់ទាប​ម្នាក់ ដែល​ទើប​នឹង​បញ្ចប់​សាលា​នាយទាហាន នៅ​ប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្រោម​​របបសាធារណរដ្ឋ​ ណា​ប៉ូឡេអុង ដែល​មាន​ស្នាដៃ​ច្រើន​ក្នុង​សមរភូមិ ក៏បាន​ឡើង​បុណ្យស័ក្តិ​ជា​បន្ត​បន្ទាប់។ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៩៦ នៅពេល​ដែល​របបសាធារណរដ្ឋ​បារាំង​កំពុង​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់​កងទ័ព​ស្តេច​នៃ​បណ្តា​ប្រទេស ដែល​នៅ​ជុំវិញ ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាន​គេ​តែងតាំង​ជា​ឧត្តមសេនីយ៍​ ហើយ​បាន​ដឹកនាំទ័ព​យក​ជ័យជម្នះ នៅ​តាម​បណ្តា​សមរភូមិ​សំខាន់ៗ​​ជាច្រើន ជាពិសេស នៅ​ប៉ែក​ខាង​អ៊ីតាលី ដែល​កងទ័ព​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​វាយបំបាក់​កងទ័ព​អូទ្រីស​ រហូត​ធ្វើ​ឲ្យ​​អូទ្រីស​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​​​​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​សន្តិភាព​​ជាមួយ​បារាំង។

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៩៩ នៅពេល​ដែល​កងទ័ព​បារាំង​​បាន​បង្ហាញ​នូវ​កម្លាំង​គួរ​ឲ្យ​ស្ញប់ស្ញែង​ចំពោះ​សត្រូវ​ពី​ខាងក្រៅ នៅ​ផ្ទៃក្នុង​ប្រទេស​បារាំង​ឯណេះវិញ វិបត្តិ​នយោបាយ​តែងតែ​កើតមាន​ជា​អចិន្រ្តៃយ៍។ ស្ថិត​ក្នុង​ស្ថានភាព​បែបនេះ ណាប៉ូឡេអុង ដែល​កំពុង​គ្រប់គ្រងទ័ព ក្នុង​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប ក៏​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​វិលត្រឡប់​មក​កាន់​ទីក្រុង​ប៉ារីស​វិញ។ ​នៅ​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៧៩៩ ណាប៉ូឡេអុង​បាន​រៀបចំ​ធ្វើ​រដ្ឋប្រហារ​ទម្លាក់​រដ្ឋាភិបាល ដណ្តើម​អំណាច​យក​មក​កាន់កាប់។

របបដឹកនាំ​ថ្មី​នេះ មាន​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែល​មានរូបភាព​ខាងក្រៅ​ជា​របបប្រជាធិបតេយ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងការ​អនុវត្ត​ជាក់ស្តែង អំណាច​ទាំងអស់​ស្ថិត​ក្នុង​ដៃ​រដ្ឋាភិបាល ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ណាប៉ូឡេអុង។ ជាថ្មី​ម្តងទៀត ប្រជាជន​បារាំង ដែលខិតខំ​រើខ្លួន​​ចេញ​ពី​របបផ្តាច់ការ​មួយ ប៉ុន្តែ​ តែងតែត្រូវ​ធ្លាក់​ចូល​ទៅ​ក្នុង​របបផ្តាច់ការ​ថ្មី​ជា​បន្តបន្ទាប់។ លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅឆ្នាំ​១៨០៤ ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត ដែល​អះអាង​ថា​ជា​អ្នក​ការពារ​របប​សាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ស្រាប់តែ​បាន​ប្រកាស​ខ្លួន​ជា​អធិរាជ។ ១៥ឆ្នាំ ក្រោយ​បដិវត្តន៍​ទម្លាក់​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ បារាំង​បាន​វិលត្រឡប់​ទៅ​រក​ការដឹកនាំ​តាមបែប​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ​ដូចពីមុន​វិញ គឺ​ចក្រភព​បារាំង ក្រោម​អំណាច​របស់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង៕


បដិវត្តន៍​ផ្តួលរំលំ​របប​រាជានិយម​នៅ​បារាំង​ឆ្នាំ១៧៨៩ [កែប្រែ]

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៨៩ បារាំង ដែល​ជា​មហាអំណាច​មួយ​នៅ​អឺរ៉ុប ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ហេតុការណ៍​ដ៏​ធំមួយ ដែល​នឹង​នាំ​មក​នូវ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង​និង​អឺរ៉ុប នោះ គឺ​បដិវត្តន៍​របស់​ប្រជាជន ប្រឆាំង​នឹង​របបរាជានិយម។

នៅ​ក្នុង​អំឡុងពេល​នោះ បារាំង​​ស្ថិត​ក្រោមការដឹកនាំ​របស់ ​ព្រះបាទ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ដែល​ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​គ្រងរាជ្យ ហើយ​កាន់អំណាច តាមបែប​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ។ របបរាជានិយម​បារាំង​ពេលនោះ មាន​សភា ដែល​ចែកចេញ​ជា​ ៣ផ្នែក គឺ​សភា​តំណាង​បុព្វជិត​កាតូលិក (le clergé) សភា​តំណាង​អ្នក​មាន​វណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់ (la noblesse) និង​សភា​តំណាង​ប្រជាជន​សាមញ្ញធម្មតា (tiers état) ដែល​នេះ​ជា​ការ​​ឆ្លុះបញ្ចាំង​អំពី​ការ​បែងចែក​វណ្ណៈ​ នៅ​ក្នុង​សង្គម​បារាំង នា​សម័យកាល​នោះ។

នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៨ ដោយសារ​តែ​ការ​ចំណាយ​យ៉ាង​​ច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​ នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ ដើម្បី​ជួយ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​​​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​ផង និង​ដោយសារ​តែ​ការ​ចាយវាយ​​ខ្ជះខ្ជាយ​របស់​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦​ផង បារាំង​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​ថវិកា​ដ៏​ធ្ងន់ធ្ងរ​ រហូត​ស្ទើរតែ​ត្រូវ​ក្ស័យធន។

នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៧៨៦ រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​បាន​រៀបចំ​គម្រោង​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​ផ្នែក​សារពើពន្ធ ដោយ​ដំឡើង​​ពន្ធ និង​បង្កើត​ពន្ធ​ថ្មីៗ​ ដើម្បី​បង្កើន​ចំណូលរដ្ឋ។ ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ​ក៏​បាន​កោះ​ប្រជុំ​​សភា​ទាំង៣ ដើម្បី​អនុម័ត​គម្រោង​ដំឡើង​ពន្ធ​នេះ។

កិច្ចប្រជុំ​ពេញ​អង្គ​នៃ​សភា​ទាំង៣ ដែល​គេ​ហៅ​ថា “Les états-généraux” បាន​បើក​ធ្វើ​ នៅ​ថ្ងៃទី៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៨៩ នៅ​ព្រះបរមរាជវាំង​ Versailles ជាយក្រុង​ប៉ារីស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេល​​បើក​កិច្ចប្រជុំ បញ្ហា​ដ៏​​ចម្រូងចម្រាស​មួយ​បាន​កើតឡើង រវាង​សភា​ទាំង៣។ សភា​តំណាង​ប្រជាជន​ធម្មតា​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​ធ្វើការ​កែប្រែ​ប្រព័ន្ធ​បោះឆ្នោត​ជាមុន មុននឹង​ឈាន​ទៅ​ធ្វើការ​ប្រជុំ​អនុម័ត​កំណែទម្រង់​ស្នើឡើង​ដោយ​រដ្ឋាភិបាល។

តាម​ទម្លាប់ គិត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​នោះ ​សភា​នីមួយៗ​​ត្រូវ​ធ្វើការ​បោះឆ្នោត​ដាច់ៗ​ពីគ្នា​ជាមុន ទើប​ធ្វើ​ការ​អនុម័ត នៅ​ក្នុង​​កិច្ចប្រជុំ​ពេញ​អង្គ (états généraux) ជាក្រោយ។ នៅ​ក្នុង​​កិច្ចប្រជុំ​ពេញ​អង្គ​​នៃ​សភា​ទាំង៣​នេះ សភា​នីមួយៗ​មាន​​មួយសំឡេង​ស្មើៗ​គ្នា ដែល​មានន័យថា សភា​តំណាង​ប្រជាជន​ធម្មតា ដែល​តំណាង​ប្រជាជន​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ៩៨% នៅ​ទូទាំង​ប្រទេស អាច​​នឹង​ក្លាយ​ជា​សំឡេង​ភាគតិច ប្រសិន​បើ​សភា​ពីរ​ផ្សេងទៀត​រួបរួមគ្នា។

ដោយ​មើល​ឃើញ​ថា របៀប​បោះឆ្នោត​បែបនេះ​មិនឆ្លុះបញ្ចាំង​ពី​ឆន្ទៈ​រាស្រ្ត​ទូទៅ សមាជិក​សភា​តំណាង​ប្រជាជន​​ក៏​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​ធ្វើការ​កែប្រែ​ប្រព័ន្ធ​បោះឆ្នោត ពី​ការ​បោះឆ្នោត​តាម​សភា ទៅ​ជា​ការ​បោះឆ្នោត​​​ដោយ​រាប់​តាម​ចំនួន​សមាជិក​វិញ ពោលគឺ សមាជិក​នីមួយៗ​​ត្រូវ​មាន​មួយសំឡេង​ស្មើៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណើ​នេះ​ត្រូវ​បាន​ច្រានចោល​ដោយ​សភា​តំណាង​វិហារ​កាតូលិក និង​សភា​តំណាង​អ្នក​មាន​វណ្ណៈ​ខ្ពង់ខ្ពស់។

ភាពចម្រូងចម្រាស​ជុំវិញ​នីតិវិធី​ក្នុងការ​បោះឆ្នោត​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​កិច្ចប្រជុំ​ពេញ​អង្គ​នៃ​សភា​ទាំង៣​ត្រូវ​ជាប់គាំង។ ជាងមួយខែ​ក្រោយ​មក នៅថ្ងៃ​ទី១៧ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៨៩ សភា​តំណាង​ប្រជាជន (tiers état) ដោយ​មាន​ការ​ចូលរួម​ពី​សំណាក់​សមាជិក​មួយចំនួន​នៃ​សភា​ពីរ​ផ្សេងទៀត ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​ជា “រដ្ឋសភា” (Assemblée nationale) ដែល​ជា​សភា​តំណាង​ប្រជាជន​ទូទាំង​ប្រទេស។

ព្រះមហាក្សត្រ​ល្វីស​ទី១៦ បាន​ព្យាយាម​រារាំង​មិន​ឲ្យ​រដ្ឋសភា​ថ្មី​នេះ​ជួប​ប្រជុំ​គ្នា ដោយ​បាន​បិទ​សាលប្រជុំ​នៅ​ក្នុង​ព្រះបរមរាជវាំង ក៏ប៉ុន្តែ សមាជិក​រដ្ឋសភា​បាន​ទៅ​ជួប​ប្រជុំគ្នា​នៅ​ទីលាន​វាយកូនបាល់។ ព្រះមហាក្សត្រ​បិទ​ទីលាន​វាយកូនបាល់ រដ្ឋសភា​ក៏​នាំគ្នា​ទៅ​ប្រជុំ នៅ​ក្នុង​វិហារ​កាតូលិក។ ព្រះមហាក្សត្រ​ក៏​បាន​ប្រមូលកម្លាំង​ទ័ព ដើម្បី​ត្រៀម​បំបែក​កិច្ចប្រជុំ​របស់​រដ្ឋសភា ក៏ប៉ុន្តែ បាន​ប្តូរ​ព្រះទ័យ​ឈប់ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​វិញ ក្រោយ​ពី​​​ឃើញ​មាន​សមាជិក​សភា​តំណាង​វិហារ​កាតូលិក​កាន់តែ​ច្រើន​ ចូលរួម​ក្នុង​រដ្ឋសភា​ថ្មីនេះ។

នៅទី​បំផុត ដោយ​មិន​អាច​រារាំងកិច្ចប្រជុំ​របស់​រដ្ឋសភា​ថ្មី​នេះ​បាន ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ក៏​បាន​ចេញ​បញ្ជា​ឲ្យ​សភា​តំណាង​វិហារ​កាតូលិក និង​សភា​តំណាង​អ្នក​មាន​វណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់​ចូល​រួម​ប្រជុំ​ក្នុង​​រដ្ឋសភា​ថ្មី ដើម្បី​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី។ នៅថ្ងៃ​ទី៩ ខែ​កក្កដា រដ្ឋសភា​ថ្មីនេះ​ក៏​បាន​ប្រកាស​ខ្លួន​ទៅជា​​​សភា​ធម្មនុញ្ញ ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ជជែក​អំពី​ការ​បង្កើត​របបនយោបាយ​ថ្មីមួយ គឺ​របបរាជានិយម​អាស្រ័យរដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ។

ព្រះបាទ​ ល្វីស ទី១៦ (Louis XVI) ព្រះមហាក្សត្រ​នៃ​របបរាជានិយម​បារាំង ដែល​ត្រូវ​ចលនា​បដិវត្តន៍ប្រជាជន​​ផ្តួលរំលំ និង​កាត់ក្បាល​ជាសាធារណៈ

នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សភាធម្មនុញ្ញ​កំពុង​តែ​ប្រជុំ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី មានហេតុការណ៍​មួយចំនួន​បាន​កើតឡើង ដែល​ជា​ដើមហេតុ​ជំរុញ​ឲ្យ​ស្ថានការណ៍​កាន់តែ​ធ្លាក់​ដុនដាប រហូត​បង្កើត​ទៅ​ជា​ចលនា​បដិវត្តន៍​ប្រជាជន។

ទាហាន​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺននាក់ ត្រូវ​បាន​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦​ចល័ត​ចូល​មក​ក្នុង​ក្រុង​ប៉ារីស ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​បណ្តា​ជន​មាន​ការ​សង្ស័យ​ខ្លាច​ព្រះអង្គ​ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​បង្រ្កាប​ចលនាប្រឆាំង​នៅ​រដ្ឋសភា។

ម្យ៉ាងទៀត នៅថ្ងៃ​ទី១១ ខែ​កក្កដា ព្រះមហាក្សត្រ​បាន​ដក​តំណែង​រដ្ឋមន្រ្តី​មួយចំនួន ដែល​ព្រះអង្គ​យល់​ថា មាន​គំនិត​គាំទ្រ​​បដិវត្តន៍។ ក្នុងចំណោម​រដ្ឋមន្រ្តី​ដែល​ត្រូវ​ដកតំណែង​នោះ មាន​រដ្ឋមន្រ្តី​ក្រសួង​ហិរញ្ញវត្ថុ ដែល​ប្រជាជន​បារាំង​ស្រឡាញ់​ចូលចិត្ត។ ដឹង​ពី​ដំណឹង​នេះ បណ្តាជន​នៅ​ក្នុង​ក្រុងប៉ារីស​ក៏​បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦។ ចលនាបដិវត្តន៍​ ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​រដ្ឋសភា ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​ចលនាបដិវត្តន៍​ប្រជាជន។

នៅថ្ងៃ​ទី១៤ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៧៨៩ ចលនាបដិវត្តន៍​ប្រជាជន​បាន​នាំគ្នា​វាយលុក​ទៅលើ​គុកមួយ ក្នុងក្រុង​ប៉ារីស គឺ​គុកឈ្មោះ Bastille ដែល​ក្រុម​បដិវត្តន៍​ចាត់ទុកថា​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​អំណាច​ផ្តាច់ការ​របស់​ស្តេច។ គុក Bastille ត្រូវ​បាន​ចលនាបដិវត្តន៍​វាយដណ្តើម​យកបាន ហើយ​ថ្ងៃ​ទី១៤ កក្កដា ត្រូវ​បាន​​បារាំង​ចាត់ទុក​ជា​ថ្ងៃ​បុណ្យឯករាជ្យ​ រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ប្រឈមមុខ​នឹង​ចលនា​បដិវត្តន៍​របស់​ប្រជារាស្រ្ត ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ក៏​បាន​សុខចិត្ត​ដកកម្លាំង​ទ័ព​ចេញ​ពី​ប៉ារីស​ ហើយ​​តែងតាំង​រដ្ឋមន្រ្តី​ក្រសួង​ហិរញ្ញវត្ថុ​ដ៏​មាន​ប្រជាប្រិយភាព​ឲ្យ​មក​កាន់តំណែង​វិញ។

នៅថ្ងៃ​ទី២៦ ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៧៨៩ សភាធម្មនុញ្ញ​បារាំង​បាន​អនុម័ត​សេចក្តីថ្លែងការណ៍ ​ស្តីពី​សិទ្ធិមនុស្ស និង​សិទ្ធិ​ពលរដ្ឋ​ ដែល​មាន​ចែង​ជាអាទិ៍ អំពី​ការ​​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា​រវាង​ប្រជាពលរដ្ឋ និង​ការ​លុបចោល​នូវ​វណ្ណៈ​សក្តិភូមិ​​ពី​សម័យបុរាណ។

របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ​ត្រូវ​បិទ​បញ្ចប់ ជំនួស​មកវិញ​ដោយ​របបរាជានិយម​អាស្រ័យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ នៅតែកាន់អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ ក៏ប៉ុន្តែ អំណាចរបស់​ព្រះអង្គ​ត្រូវកាត់បន្ថយ ដោយ​បង្វែរ​ទៅ​ឲ្យ​រដ្ឋសភា ដែល​ជា​សភា​តែមួយ ​តំណាង​ប្រជាជន​ទូទៅ ហើយ​​លែង​មាន​ការ​បែងចែកទៅតាម​វណ្ណៈ​ដូចពីមុន។

អ្នកខ្លះ​គិតថា​ នេះ​គឺ​ជា​ការ​បិទបញ្ចប់​នៃ​បដិវត្តន៍​ ក៏ប៉ុន្តែ នៅទីបំផុត​ទៅ វា​គ្រាន់តែ​ជា​ការ​ចាប់ផ្តើម​ប៉ុណ្ណោះ។ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​ខាងមុខ របបរាជានិយម​អាស្រ័យធម្មនុញ្ញ​ ដែល​ទើប​នឹង​បង្កើត​ថ្មី​​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​អស្ថិរភាព​​ឥតឈប់ឈរ។ ចលនា​បដិវត្តន៍​របស់​ប្រជាជនបារាំង​ក៏​បាន​កើតឡើង​សាជាថ្មី​។ ចលនាបដិវត្តន៍​នេះ​​មាន​សន្ទុះ​កាន់តែ​ខ្លាំង រហូត​ឈាន​ទៅ​​រំលាយ​របបរាជានិយម​ចោល​ទាំងស្រុង។ ​របបសាធារណរដ្ឋបារាំង​ត្រូវ​បាន​បង្កើតឡើង ហើយ​​​ព្រះបាទ​ល្វីសទី១៦ ដែល​ជា​អតីត​ព្រះមហាក្សត្រ​ ត្រូវ​បាន​តុលាការ​បដិវត្តន៍​កាត់ទោស​ប្រហារ​ជីវិត ដោយ​កាត់ក្បាល​ជា​សាធារណៈ៕


ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់​ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម [កែប្រែ]

ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស (២០៤០​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូម​បោះបង់​របបដឹកនាំ​បែប​សាធារណរដ្ឋ ដែលមាន​តុល្យភាព​អំណាច​ រវាង​ព្រឹទ្ធសភា និង​កុងស៊ុល ហើយងាក​មក​​ចាប់យក​របៀបដឹកនាំ​បែប​ចក្រភព ដែល​អំណាច​ទាំងអស់​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំ​នៅលើ​មនុស្ស​តែម្នាក់ គឺ​អធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់​ នៃ​ចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬ​តាម​ភាសា​ឡាតាំង Augustus។

នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦​ឆ្នាំ ដែល​លោក​កាន់អំណាច អធិរាជ​អូហ្គូសបាន​ស្តារ​ប្រទេសជាតិ​ឡើងវិញ ឲ្យ​ចេញ​ពី​ភាព​ប្រេះឆា នៃ​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ១​សតវត្សរ៍​កន្លងទៅ ហើយ​ដឹកនាំ​ចក្រភព​រ៉ូម ឆ្ពោះទៅរក​សុខសន្តិភាព និង​វិបុលភាព។ កំណែទម្រង់​សង្គម​ជាច្រើន​ត្រូវ​បាន​រៀបចំ​ធ្វើ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ការ​ការច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​ចេះតែ​បន្ត។

ទាក់ទង​នឹង​វិស័យ​យោធា រ៉ូម​បាន​បង្កើត​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ព​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយ ដែល​មិនមាន​អ្នកណា​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន គឺ​កងទ័ព​អាជីព។ ទាហាន​រ៉ូម មិនមែន​ជា​កសិករ​​ដែល​គេ​កេណ្ឌ​យក​មកច្បាំង នៅ​ក្នុង​ពេល​មាន​តម្រូវការ ហើយ​ពេល​ចប់ចម្បាំង​ វិលត្រឡប់​ទៅ​ធ្វើ​ស្រែចម្ការ​វិញ ដូច​អ្វី​ដែលប្រទេស​ផ្សេងទៀត​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន​នោះទេ។ នៅ​រ៉ូម ទាហាន​បំពេញ​មុខងារ​ក្នុង​ជួរ​កងទ័ព​ជា​អចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញ​ច្បាំង​នៅ​ពេល​មានចម្បាំង ហើយ​នៅ​ពេល​គ្មានចម្បាំង ត្រូវ​​ទទួល​ការ​ហ្វឹកហ្វឺន ​ដោយ​ទទួល​ប្រាក់បៀរវត្សរ៍​ ដូចជា​ការ​បំពេញ​មុខរបរ​ផ្សេងទៀត​ដែរ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ រ៉ូម​មាន​កងទ័ព​ដែល​មាន​ជំនាញ​បំផុត ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត​មាន​ការ​ខ្លបខ្លាច​គ្រប់ៗគ្នា។

តាមរយៈ​ទាហាន​អាជីព​នេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំង​នៅ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​អូហ្គូស និង​អធិរាជ​ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​ទទួល​ជ័យជម្នះ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សមរភូមិ ហើយ​ច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់ខ្លួន ចាប់តាំង​ពី​អង់គ្លេស និង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ មកដល់​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ហើយ​ចាក់ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាងកើត រហូត​ទៅដល់​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន​។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយ​ពី​ម៉ាសេដ្វាន់ របស់​ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូម​មិនមាន​មហិច្ឆតា​ចង់​ច្បាំង​កាន់កាប់​ពិភពលោក​ទាំងមូល​នោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូម​ចេះ​កម្រិត​ដែនកំណត់​នៃ​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន។

ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​​បាន​លាតសន្ធឹង​​ដល់​កម្រិត​អតិបរមា នៅក្នុងអំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១ និង​សតវត្សរ៍​ទី២ នៃ​គ.ស។ ​នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូម​មាន​ផ្ទៃដី​សរុប​រហូតដល់​ទៅ ៥លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា ដែលក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​បង្កើតទៅ​ជា​ប្រទេស​ប្រមាណ​ជា ៤០​ប្រទេស​ខុសៗ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង និង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និង​ម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹង​តែ​ជា​អតីតទឹកដី​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម។

ប្រជាជន​សរុប​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​ប៉ាន់ស្មាន​ថា មាន​ចន្លោះ​ពី ៥០លាន ទៅ​១០០លាន​នាក់ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ភាគ៣ នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ។ នៅ​ជុំវិញ​ចក្រភព​រ៉ូម គេ​ឃើញ​មាន​ប្រជាជន​ភាគច្រើន គឺ​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​ ដែលបន្ត​រស់​នៅ​តាម​លក្ខណៈ​បុរេប្រវត្តិ​​ ឬ​ទើប​នឹង​បោះជំហាន​ចេញ​ពី​បុរេប្រវត្តិ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម តែ​នៅ​មិនទាន់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​នៅឡើយ។ លើកលែង​តែ​​នៅ​​​ទិស​ខាង​កើត ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​ធំៗ​មួយ​ចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និង​ឥណ្ឌា។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ពែរស៍ ​គ្រាន់តែ​ជា​រដ្ឋ​តូចមួយ​ប៉ុណ្ណោះ លែង​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏​សម្បើម​ដូចពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ​ឥណ្ឌា​វិញ បន្ត​មាន​បញ្ហា​បាក់បែក​ផ្ទៃក្នុង​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ​នៅតែ​អាច​​ចាប់​ផ្តើម​​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​របស់​ខ្លួន ទៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ (នគរ​ជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និង​ចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែក​ចិន ដែល​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​រាជវង្ស​ហាន គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏សំខាន់​មួយ​ដែរ គ្រាន់តែ​មិនមែន​ជា​មហាអំណាច​​កម្រិត​ពិភពលោក ដូច​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម។ អាណាចក្រ​ទាំងពីរ ចិន និង​​​រ៉ូម មាន​ទំនាក់ទំនង​​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ទាំង​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​ការទូត និង​ខាង​ផ្នែក​ជំនួញ ជាពិសេស ការ​ជួញដូរ​សូត្រ​ពី​ចិន។

ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ថា ជា​មហាអំណាច​​ដ៏​សម្បើម​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្សជាតិ។ ជាការពិត​ថា នៅមុន​ចក្រភព​រ៉ូម ពិភពលោក​​ធ្លាប់​បាន​ស្គាល់​មហាអំណាច​​ធំៗ​ ដូចជា ពែរស៍ និង​មាសេដ្វាន់​​របស់​ Alexandre le Grand ហើយ​ក្រោយ​​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​មាន​មហាអំណាច​ពិភពលោក​ដ៏​សម្បើម​ផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​របស់​ Gengis Khan និង​ចក្រភព​អង់គ្លេស ជាដើម ដែល​ខ្លះ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ​ជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមាន​អាណាចក្រ​ណា​ ដែល​អាច​រក្សា​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក បាន​យូរ​ដូចជា​ចក្រភព​រ៉ូម​នោះទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ដូច​មេដឹកនាំ​ក្រិក​ ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំ​មុន​​​ថា អ្វីៗ​ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់វាដែរ។ យ៉ាងណា​មិញ អំណាច​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម បើទោះបី​ជា​ធំសម្បើម​ប៉ុណ្ណា ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់​វាដែរ។

រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តែ​មិន​ទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយទេ អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប ហើយ​ពេលវេលា​ពិតប្រាកដ នៃ​ការ​បញ្ចប់​អំណាច​រ៉ូម ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក៏​គេ​ពិបាក​នឹង​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ជាក់​លាក់​ដែរ ដោយសារ​តែ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម បាន​កើតឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយ​អូសបន្លាយពេល​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយឆ្នាំ​ឯណោះ។

នៅ​ក្នុងការសិក្សា​អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ដុនដាប អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ច្រើន​នាំគ្នា​ផ្តោត​ទៅលើ​កត្តា​ធំៗ​មួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច និង​សង្គម បូករួម​ជាមួយនឹង​វិបត្តិ​នយោបាយ ដែល​កើត​ពី​ជម្លោះ​ដណ្តើមស្នងតំណែង នៅ​ក្រោយ​ការស្លាប់​របស់​អធិរាជ​រ៉ូម​ម្តងៗ និង​ការ​វាយប្រហារ​ពី​កុលសម្ព័ន្ធ​​ខាងក្រៅ។

នៅចុងសតវត្សរ៍​ទី៣ នៃ​គ.ស ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​បាន​គេ​ពុះចែក​ជា​ពីរ​ចំណែក គ្រប់គ្រង​ដោយ​អធិរាជ​ពីរ​ផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត និង​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក​ ស្ថាប័ន​នយោបាយ និង​កងទ័ព​រ៉ូម​ បាន​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ស្ថិរភាព​បន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​ចេះតែ​បន្ត​កើតមាន​ឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេល​ដែល​រ៉ូម​កំពុង​ជួប​នឹង​អស្ថិរភាព​ផ្ទៃក្នុង ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ពី​ខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់ និង​តួកគី បាន​បង្កើន​ការ​វាយប្រហារ​កាន់តែ​ខ្លាំង​ ទៅលើ​ចក្រភព​រ៉ូម។

នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៥ ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​បន្តិចម្តងៗ ទៅ​ក្នុង​ដៃ​ពួក​កុលសម្ព័ន្ធ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​​ទឹកដី​​​អង់គ្លេស​ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៤១០​នៃ​គ.ស អេស្ប៉ាញ និង​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង នៅ​ឆ្នាំ​៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅ​ឆ្នាំ​៤៥០ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់​បាន​វាយលុក​ចូល​កាន់កាប់​អ៊ីតាលី រួចហើយ​ទម្លាក់​អធិរាជនៃ​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច​ពីអំណាច​។

ថ្វីដ្បិត​តែ​ចក្រភព​រ៉ូម​មិនទាន់​ដួលរលំ​ទាំងស្រុង ដោយ​នៅ​សល់​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត​មួយទៀត ដែល​គេច្រើន​ហៅ​ថា ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក​បាន​ឈាន​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ត្រឹមឆ្នាំ​៤៧៥​នេះ។

អាណាចក្រ​​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី នៅ​កុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺ​នៅត្រង់​ទីក្រុង​អ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេស​តួកគី​បច្ចុប្បន្ន បាន​បន្ត​អំណាច​រ៉ូម រហូតដល់​​សតវត្សរ៍​ទី១៥​នៃ​គ.ស។ នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ តួកគី​បាន​វាយលុក​កាន់កាប់​​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ហើយ​បង្កើត​ជា​​​ចក្រភព​ភព​ថ្មី​មួយទៀត គឺ​ចក្រភព​​អូតូម៉ង់ (ឬចក្រភព​តួកគី)៕


យុគខ្មៅងងឹត​នៅ​អឺរ៉ុប​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម [កែប្រែ]

នៅឆ្នាំ​៤៧៦​គ.ស ចក្រភពរ៉ូម ដែល​ត្រួតត្រាពិភពលោក​រាប់​រយឆ្នាំ​មក​ហើយ​នោះ ត្រូវ​ដួលរលំ។ ចក្រភព​រ៉ូមខាងកើត នៅ​បន្ត​អត្ថិភាព​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត ដែល​គេ​ច្រើន​តែ​ហៅ​ថា ជា​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី​ នៅ​កុងស្តង់ទីណូប។ ក៏ប៉ុន្តែ ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិចវិញ ត្រូវ​រលំ​បាត់រូប ក្រោយ​ពី​អធិរាជ​រ៉ូម​ចុងក្រោយ ឈ្មោះ រ៉ូមូលូស អូហ្គូសទូស (Romulus Augustus) ត្រូវបាន​ក្រុមសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក (Germanique) ផ្តួលរំលំ។

តំបន់​អឺរ៉ុប ដែល​ធ្លាប់​តែ​ស្ថិត​ក្នុង​មហារដ្ឋ​តែមួយ គឺ​ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​បំបែក​ទៅ​ជា​នគរ​តូចៗ​ជាច្រើន។ ​ស្តេចដែល​គ្រប់គ្រង​​​នគរ​អស់ទាំងនោះ ភាគច្រើន​​ជា​ប្រជាជន​ចេញ​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក​ដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ ស្ថិត​ក្នុង​កុលសម្ព័ន្ធ​ផ្សេងគ្នា ហើយ​​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ទៅវិញទៅមក​​ជារឿយៗ។

​ក្នុង​ចំណោម​កុលសម្ព័ន្ធ នៃ​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក ដែល​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​អឺរ៉ុប ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម គេឃើញ​មាន​ ​ពួក​ហ្វ្រង់ (Franc) គ្រប់គ្រង​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច ដែល​​ក្រោយមក ត្រូវបាន​គេ​យក​ឈ្មោះ​មក​ដាក់​ឲ្យ​ប្រទេស​ និង​ប្រជាជន​បារាំង (La France/Les français)។ ពួក​​អង់គ្លី (Anglii) និង​ពួក​សាក់សុង (Saxon) ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​រំលាយ​បញ្ចូល​គ្នា ជា​ពួក អង់ហ្គ្លោ-សាក់សុង (Anglo-Saxon) បានចេញ​ពី​អឺរ៉ុប​ដីគោក ​ទៅបោះ​ទី​តាំង នៅលើ​កោះ​ដ៏ធំមួយ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អឺរ៉ុប គឺដែនដី​នៃ​​រាជាណាចក្រ​អង់គ្លេស​បច្ចុប្បន្ន។ ឯពួក​ស្កង់ឌីណាវ (Scandinave) គ្រប់គ្រង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ប៉ែក​ខាង​ជើង នៅត្រង់​ម្តុំ ប្រទេស​​ន័រវែស ដាណឺម៉ាក និង​ស៊ុយអែដ​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ប្រជាជន ក្នុង​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក​នេះ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពួក​ហ្វ្រង់​ គឺ​ជា​ក្រុម​ដែល​មាន​អំណាច​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល (Moyen Age/Middle Age)។ អំណាច​របស់​ពួកហ្វ្រង់​បាន​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅ​ក្នុង​រជ្ជកាល​នៃ​អធិរាជ​ស្ហាឡឺម៉ាញ (Charlemagne) ក្នុង​អំឡុង​ឆ្នាំ​៨០០​គ.ស។ ដែនដី​របស់​ពួក​ហ្វ្រង់ នៅ​ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល​នោះ លាតសន្ធឹង​នៅ​​ស្ទើរតែ​ពាសពេញ​​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច​ទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្រោយ​រជ្ជកាល​នៃ​អធិរាជ​ស្ហាឡឺម៉ាញ អាណាចក្រ​ហ្វ្រង់​ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា​ពីរ​ផ្នែក​ គឺ​​ហ្វ្រង់​ខាងលិច (Francie occidentale) និង​ហ្វ្រង់ខាងកើត (Francie orientale)។ ក្រោយ​មក ហ្វ្រង់​ខាង​លិច​​បាន​បង្កើត​ទៅជា​រាជាណាចក្រ​​បារាំង ដែល​មាន​ទីតាំង​ស្ថិត​នៅ​ម្តុំ​​ប្រទេស​បារាំង​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន។ ចំណែក​​​ហ្វ្រង់ខាងកើត​បានបង្កើត​ជា​​​រាជាណាចក្រ​អាល្លឺម៉ង់ ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​អាល្លឺម៉ង់​សម័យបច្ចុប្បន្ន។

ការដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម គឺ​ជា​របត់​ដ៏​សំខាន់​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​អឺរ៉ុប។ ដែនដី​អឺរ៉ុប​ដែល​ធ្លាប់តែ​រួបរួម​គ្នា ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បែកជា​ចំណែកៗ។ សង្រ្គាម និង​ភាពចលាចល​បាន​កើតមាន​ឡើង​ឥតឈប់ ដែល​នាំ​ឲ្យ​អឺរ៉ុប​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ គ្មាន​ច្បាប់ គ្មានទម្លាប់ ហើយ​ប្រជាជន​គ្មាន​ការ​អប់រំ។

ចាប់តាំង​ពី​ពេល​ចាប់ផ្តើម​នៃប្រវត្តិសាស្រ្ត គេ​សង្កេតឃើញ​ថា មនុស្សជាតិ​តែងតែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​ជា​លំដាប់។ ក្នុងរយៈពេល ៣៥​សតវត្សរ៍ ចាប់តាំង​ពី​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​អរិយធម៌​អេហ្ស៊ីប​មក មនុស្សជាតិ​មាន​ចំណេះដឹង​កាន់តែ​ប្រសើរ​ឡើង ហើយ​​របៀបរស់​នៅ​​កាន់តែ​មាន​លក្ខណៈ​ទំនើបឡើង ពី​សតវត្សរ៍មួយ ទៅ​សតវត្សរ៍​មួយ តាមរយៈ​ភាព​ឆ្លាតវៃ និង​គំនិត​ច្នៃប្រឌិត​របស់​ប្រជាជន​អេហ្ស៊ីប ចិន ក្រិក ហ្វេនីស៊ី និង​ពួក​រ៉ូម៉ាំង។ ដោយសារ​ប្រជាជន​អស់ទាំងនេះ​ មនុស្ស​មាន​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​តាមបែប​អក្ខរក្រម​(បង្កើត​ឡើង​ដោយ​ពួក​ហ្វេនីស៊ី) មាន​ត្រីវិស័យ (បង្កើតឡើង​ដោយ​ចិន) មាន​រូបមន្ត​ធរណីមាត្រ និង​​ទស្សនវិជ្ជា (ក្រិក) មាន​ប្រព័ន្ធ​ច្បាប់​ជា​សំណេរ (បង្កើតឡើង​ដោយ​ពួក​រ៉ូម៉ាំង) ។ល។ និង ។ល។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​អឺរ៉ុប​ ភាព​រីកចម្រើន​ជឿនលឿន​អស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ ជាមួយ​នឹង​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នៃ​គ.ស ជំនួស​មកវិញ​ដោយ​ភាព​អនាធិបតេយ្យ សង្រ្គាម និង​ការ​កាប់សម្លាប់​គ្នាឥតឈប់។ ស្ថិត​ក្នុង​ស្ថានភាព​សង្រ្គាម​ឥតឈប់​បែបនេះ ស្តេចនីមួយៗ ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប នាំគ្នា​គិតតែ​ពី​ការ​ពង្រឹង​កងទ័ព​រៀងៗ​ខ្លួន ដោយ​បំភ្លេច​ចោល លែង​គិតគូរ​​ពី​ការអប់រំ និង​សុខមាលភាព​​របស់​ប្រជាជន។

នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​នគរ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប គេឃើញ​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​បាន​កើតមាន​ឡើង​ឥតឈប់ឈរ។ ការស្នងរាជ្យ​ពី​ក្សត្រ​មួយ​ទៅ​ក្សត្រ​មួយទៀត ច្រើន​តែ​កើតមាន​ឡើង ដោយ​ការ​បង្ហូរ​ឈាម។

ម្យ៉ាងទៀត គេ​សង្កេតឃើញ​ថា នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ស្ទើរតែ​គ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ នៅ​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ទាំងមូល អំណាច​នៃ​រដ្ឋបាល​កណ្តាល​​មាន​ការ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ។ ចំណែក​ឯ​មេកន្ទ្រាញ​នៅតាម​ខេត្ត​វិញ មាន​អំណាច​កំពូលៗ ដោយ​ខ្លះស្ទើរតែ​មាន​អំណាច​លើស​ស្តេច​ទៅទៀត។ ទាំងនេះ​ ធ្វើ​ឲ្យរដ្ឋ​នីមួយៗ កាន់តែ​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​កាន់តែ​ខ្លាំង។ ប្រទេស​លែងមាន​ច្បាប់។ អ្នកណា​ខ្លាំង អ្នក​នោះឈ្នះ។

តាមការ​សិក្សា​របស់​អ្នកបុរាណវិទ្យា​ គេឃើញ​ថា ​អឺរ៉ុប​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម ខុសគ្នា​ពី​​អឺរ៉ុប​នៅ​ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម ដូចមេឃ​និង​ដី។ នៅ​ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម អឺរ៉ុប​គឺ​ជា​តំបន់​មាន​ច្បាប់ (ច្បាប់​ដែល​មាន​ការ​ចងក្រង​ជា​សំណេរ) មាន​សកម្មភាព​ជំនួញ មាន​ការ​រៀបចំ​ដែនដី​ ជា​ទីប្រជុំជន ឬ​ទីក្រុង​ ដែល​មាន​សណ្តាប់ធ្នាប់ មាន​អគារ​ប្រកប​ដោយ​ស្នាដៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏វិចិត្រ ប្រជាជន​មាន​ការអប់រំ មានការ​ចេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់។ នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ អ្វីៗ​ទាំងអស់​នេះ​ត្រូវ​រលុបបាត់​រូប​ទាំងស្រុង ពី​អឺរ៉ុប៖ ​ប្រជាជន​មាន​​ សកម្មភាព​សំខាន់ៗ​តែ​​ពីរ​ប៉ុណ្ណោះ គឺ​ធ្វើ​ស្រែ និង​ធ្វើ​សង្រ្គាម។ អរិយធម៌​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ត្រូវ​លិចលង់​បាត់​ទាំងស្រុង។ ​​មាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​​បាន​ឲ្យ​ឈ្មោះ​សម័យកាលនោះ​ថា​ជា​យុគខ្មៅ​ងងឹត (Age Sombre/Dark Age)។

យុគខ្មៅ​ងងឹត​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​ជាច្រើន​សតវត្សរ៍ ពោលគឺ​ ចាប់តាំង​ពីការដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម (សតវត្សរ៍​ទី៥) រហូតដល់​សម័យកាល ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា ឲ្យឈ្មោះ​ថា La Renaissance (អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៤) ​នៅ​ពេល​ដែល​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប​បាន​ចាប់ផ្តើម​លេចធ្លោ​ឡើងវិញ ជាមួយ​នឹ​ង​អ្នកប្រាជ្ញ​ល្បីៗ​នៅ​អ៊ីតាលី ដូចជា Léonard de Vinci (វិចិត្រករ ស្ថាបត្យករ វិស្វករ ទស្សនវិទូ) Machiavel (អ្នកជំនាញ​ខាង​យុទ្ធសាស្រ្ត និង​នយោបាយ) និង​ Michel-Angle (ស្ថាបត្យករ និង​វិចិត្រករ)៕

ពិភពក្រិក​ទល់នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍៖ ជ័យជម្នះ​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ [កែប្រែ]

ប្រមាណ​ជា ៦រយឆ្នាំ មុន​គ.ស (ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) មនុស្ស​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ធំៗ នៅ​អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ព្រមទាំង​នៅតាម​តំបន់​​ដែល​ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​មួយទៀត​បាន​លេចធ្លោឡើង នៅ​ក្នុង​តំបន់​ក្បែរ​ឈូងសមុទ្រ​ពែរស៍ ត្រង់​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ង់​បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​មាន​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ។

ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​​វាតទីពង្រីក​ដែនដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​វាយកាន់កាប់​រដ្ឋ​ដែល​នៅ​ជិតខាង ដែល​ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន នៅ​មេសូប៉ូតាមី​ផងដែរ។ គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​ ៥០០​មុន​គ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំង​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល និង​មួយផ្នែក​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍។

ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជ​​ពែរស៍​មិន​​សុខចិត្ត​បញ្ចប់​​ការពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ត្រឹមនេះ​ទេ។ នៅឆ្នាំ​៤៩៩​មុនគ.ស ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទ័ពជើងទឹក​របស់​លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បាន​បញ្ជូន​ទូកចម្បាំង និង​ទាហាន​របស់​ខ្លួន​ ទៅ​វាយ​លុកចូល​ក្នុង​ប្រទេស​​ក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ព​ពែរស៍​ត្រូវ​កងទ័ព​ក្រិក​វាយបំបាក់ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៤០គីឡូម៉ែត្រ​ពី​បុរី​អាថែន នៅត្រង់​កន្លែងមួយឈ្មោះ​ថា “ម៉ារ៉ាតុង”។

ទាក់ទង​នឹង​សមរភូមិ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង​នេះ មាន​​ដំណើររឿង​ ដែល​គេនិទានតៗ​គ្នា​មក​ថា ក្រោយ​ពី​កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​បង្រ្កាប​​ទ័ព​ពែរស៍ អ្នកនាំសារ​ក្រិក​ម្នាក់​បាន​រត់​ពី​ម៉ារ៉ាតុង ដោយ​ឥតឈប់​ ដើម្បី​នាំ​ដំណឹង​ល្អ​នេះ​ទៅប្រាប់​រដ្ឋាភិបាល​នៅ​អាថែន។ ពេលទៅដល់​អាថែន ដោយ​មានការ​នឿយហត់​ខ្លាំងពេក ​អ្នកនាំសារ​រូបនេះ​និយាយ​បានតែ​មួយម៉ាត់ថា “យើង​ឈ្នះហើយ!” ក៏​ដួលស្លាប់ទៅ​។ ទៅតាម​ដំណើររឿង​នេះ​ហើយ បាន​ជា​គេ​ដាក់ឈ្មោះ​កីឡា​រត់ចម្ងាយ​មួយប្រភេទ ក្នុង​ការ​ប្រកួតកីឡាអូឡាំពិច​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​ថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។

ក្រោយ​ពី​ទទួល​បរាជ័យ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រ​ពែរស៍​​មិន​អស់​ចិត្ត ក៏​បាន​លើក​ទ័ព​មក​​វាយលុក​លើ​ក្រិក​សាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាម​រវាង​ពែរស៍ និង​ក្រិក​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា​កន្លះ​សតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងបំផុត​ទៅ កងទ័ព​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ ដែល​មាន​ចំនួន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ​​នៅតែ​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​ក្រិកបាន។

តាមការពិត ក្នុង​ចំណោម​ទាហាន​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បញ្ជូន​ទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នៅ​ក្រិក មាន​មួយ​ផ្នែកធំ មិនមែន​ជា​ទាហាន​ពែរស៍​នោះទេ ប៉ុន្តែ ​ជា​​ទាហាន​ដែល​​មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​រដ្ឋ ដែល​​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​អាណាចក្រ​ពែរស៍​។ ទាហាន​ទាំងនេះ​មិនមាន​ទឹកចិត្ត​ក្នុង​ការ​​ច្បាំង​​​ទល់​នឹង​ទាហាន​ក្រិក​នោះទេ ពីព្រោះ​វា​​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​ពួកគេ​ តែ​ជា​សង្រ្គាម​ ដើម្បី​​​កេរ្តិ៍ឈ្មោះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហាន​ក្រិក​​ច្បាំង​ទល់នឹង​ទាហាន​ពែរស៍ ក្នុង​ស្មារតី​ស្នេហាជាតិ និង​ប្តូរផ្តាច់​ ដើម្បី​ការពារ​​សេរីភាព និង​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ បុរីរដ្ឋ​​ទាំងអស់​របស់​ក្រិក ដែល​ខ្លះ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ក៏​សុខចិត្ត​ទុក​វិវាទ​របស់​ខ្លួន​មួយ​អន្លើ ដោយងាក​មក​ពួតដៃ​គ្នា ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ទល់នឹង​កងទ័ព​ពែរស៍។

អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ជា​មហាអំណាច ធ្លាប់​វាយបង្ក្រាប​​កងទ័ព​ធំៗ ហើយ​ត្រួតត្រា​ទឹកដី ចាប់តាំង​ពី​ឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់​អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរ​ជា​មក​បរាជ័យ​នៅ​ចំពោះ​មុខ​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ប៉ុន្មាន​រដ្ឋ​របស់​ក្រិក។

ក្រោយ​ពី​បាន​ទទួលជ័យជម្នះ​លើ​កងទ័ព​នៃ​អាណាចក្រ​ពែរស៍ អាថែន ដែល​ជា​បុរីរដ្ឋ​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ក្រិក បាន​ស្គាល់នូវ​ភាព​រុងរឿង មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ ហើយ​បាន​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ខ្លួន​ ទៅកាន់​បុរីរដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​របស់​ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់​រដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​នៅ​ក្បែរៗ​នោះ។

អាថែន ​គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​របប​ដឹកនាំ​បែបប្រជាធិបតេយ្យ​ជាលើក​ដំបូង​គេ​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ។ ពលរដ្ឋ​អាថែន​ ដែល​មាន​អាយុ​ចាប់ពី ១៨ឆ្នាំ​ឡើងទៅ មានសិទ្ធិ​​ចូលរួម​ប្រជុំ ដើម្បី​ជ្រើសរើស​សមាជិក​សភា ហើយ​សមាជិក​សភា​​ ជា​អ្នក​ជ្រើសរើស​សមាសភាព​រដ្ឋាភិបាល។ ជា​ដំណើរការ​ប្រជាធិបតេយ្យ ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្រិក​​សម័យ​បុរាណ យុវជន​​​ទទួល​បាន​នូវការ​អប់រំ​យ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋ​ក្រិក​​ភាគច្រើន​ចេះអាន និង​ចេះសរសេរ។ ពួកគេ​ចូលចិត្ត​ជជែកគ្នា ចែកចាយ និង​ផ្លាស់ប្តូរ​គំនិត​គ្នា​ទៅវិញទៅមក។ គឺ​ក្រិក​នេះ​ឯង ដែល​ជាអ្នក​ដុះគំនិត​ បង្កើតជា​សិល្បៈ​ល្ខោន និង​​ទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ​ ដែល​គេ​ស្គាល់​គ្រប់គ្នា នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក រហូត​មក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​ពលរដ្ឋ​ក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ​ផ្សេងៗ​ទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និង​អារីស្តូត ជាដើម ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក។

ក្រៅពី​ប្រជាធិបតេយ្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ក្រិក​ក៏​បាន​​បង្កើត​គំនិត​ថ្មីៗជាច្រើន​ផ្សេងទៀត​ដែរ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេរមរតក​​សម្រាប់​មនុស្ស​ជាតិ រហូតដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។ ទ្រឹស្តីបទ​គណិតវិទ្យា​ជាច្រើន​ មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ក្រិក ហើយ​​ដែល​​គេនៅតែ​បន្ត​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​តាម​សាលារៀន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក​សព្វថ្ងៃ​នេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹង​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក)។ ពី (តាម​អក្សរក្រិក π) ដែល​គេ​យក​មក​ប្រើ ដើម្បី​គណនា​បរិមាត្រ​នៃរង្វង់ គឺ​បង្កើតឡើង​ដោយ​ក្រិក។ នៅ​ក្នុង​ភាសា​នៃ​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប​បច្ចុប្បន្ន គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពាក្យ​បច្ចេកទេស ដែល​អ្នក​ចេះដឹង​ច្រើន​តែ​យក​មក​ប្រើ ភាគច្រើន​ជា​ពាក្យ​ ដែល​មាន​ឫសគល់​ចេញ​ពី​ភាសា​ក្រិក។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា​ជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរស​ក្រិក​ដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បាន​ថ្លែង​ក្នុង​សុន្ទរកថា​របស់​លោក​ថា៖

ពេរីគ្លែស (Périclès) រដ្ឋបុរស​ដ៏ល្បីល្បាញ​របស់​ក្រិកសម័យបុរាណ

“របបនយោបាយ​របស់​យើង​គឺ​ជា​គំរូ​ដល់​អ្នក​ដទៃ។ សម្រាប់​ប្រទេស​របស់​យើង រដ្ឋ​ធ្វើការ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​ភាគច្រើន មិនមែន​ សម្រាប់​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​មួយ​ក្តាប់តូច​នោះទេ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​យើងហៅ​របបនយោបាយ​នេះថា​ជា​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជន​ទាំងអស់​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា នៅ​ចំពោះ​មុខ​ច្បាប់។ ច្បាប់​ ដែល​ការពារ​អ្នក​ទន់ខ្សោយ។

ជាការពិត​ថា អ្វីៗ​មិនអាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​អមតៈ​បាន​នោះទេ។ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ប្រជាជាតិ​យើង​នឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ អស់លោក​អ្នក​ដែល​រស់នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​រាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃ​អនាគត អាច​នឹង​និយាយ​ពីពួកយើង​ថា ពួកយើង​បាន​​បង្កើត​បុរីដ៏ល្បីល្បាញ និង​ប្រកប​ដោយ​សុភមង្គល​បំផុត”។

ជិត ២៥សតវត្សរ៍​ក្រោយ​មក យើងអាច​និយាយបាន​ថា អ្វី​ដែល​​ Périclès ​បាន​ប្រមើលមើល​ខាងលើ​នេះ ពិតជា​បាន​កើតឡើង​មែន។

ជាការពិត​ថា ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យបុរាណ ខុសពី​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំ​​របស់​ក្រិក​សម័យបុរាណ​ត្រូវបាន​រៀបចំ​ទៅតាម​លក្ខណៈ​ជា​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ ដែល​មាន​ប្រជាជន​តិច ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យនោះ គឺ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដោយ​ផ្ទាល់ ហើយ​​មានតែ​ពលរដ្ឋជា​បុរស​ប៉ុណ្ណោះ​​​ ដែល​អាច​ចូលរួម​​សម្រេច​កិច្ចការ​រដ្ឋ និង​ជ្រើសរើស​តំណាងរាស្រ្ត​បាន ដោយ​ផាត់ស្រ្តី​ចេញ​ពី​កិច្ចការ​រដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ គោលគំនិត​រួម​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក គឺគោលការណ៍​​​យក​ប្រជាជន​ជាធំ (រដ្ឋាភិបាល​របស់​រាស្រ្ត ជ្រើសរើស​ដោយ​រាស្រ្ត និង​ដើម្បីរាស្រ្ត) គឺ​ជា​គោលការណ៍​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​បំផុត នៅ​ក្នុង​គំនិត​នយោបាយ​នា​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន៕


ការធ្លាក់ដុនដាប​របស់​ក្រិក​និង​ការ​លេចមុខ​មហាអំណាច​ថ្មី​របស់ ​Alexandre ​le ​Grand [កែប្រែ]

នៅពេល​ដែល​ប្រទេស​មួយ​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា ប្រទេស​នោះ​ច្រើន​តែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើ​មាន​ការ​បែកបាក់​គ្នា ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង ប្រទេស​ប្រាកដ​ជា​នឹង​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​អាច​នឹង​ត្រូវ​រលំរលាយ​ ធ្លាក់​ទៅក្នុងការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ នេះ​គឺ​ជា​ភាពពិតជាក់ស្តែង ដែល​កើតមាន​ឡើង នៅ​គ្រប់កន្លែង ទាំង​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជា​​កាលពី​សម័យបុរាណ។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំមុន ក្រិក​ ដែល​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា អាច​ច្បាំង​ឈ្នះ​មហាអំណាច​ពិភពលោក គឺ​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ រួចហើយ​ក្រិក​ខ្លួនឯង​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ ជា​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដ៏សំខាន់​មួយ នៅលើ​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿង​របស់​ក្រិក​បាន​ឈាន​មក​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ពេល​ដែល​ក្រិក​បែកបាក់គ្នា ហើយ​គិត​តែ​ពី​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង គឺ​នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។

ក្រិកសម័យបុរាណ គឺ​ជា​បណ្តុំ​នៃ​បុរី​តូចៗ​ជាច្រើន ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា​ប្រៀបបាន​នឹង​កូនរដ្ឋ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “បុរីរដ្ឋ”​ (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស ដែល​ចាប់ផ្ទុះឡើង ពី​ឆ្នាំ​៤៣១​មុន​គ.ស ហើយ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤០៤​មុន​គ.ស គឺ​ជា​សង្រ្គាម​រវាង​បក្សសម្ព័ន្ធ​ពីរ​នៃ​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក៖ បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាង​​ដឹកនាំ​ដោយ​​អាថែន (Athènes) និង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាងទៀត​ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ប៉ាត (Sparte)។

នៅ​ទីបញ្ចប់ គឺ​ខាង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​​ ៣០ឆ្នាំ​នេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រិក​ទាំងមូល​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម ​ត្រូវ​វិនាស​ហិនហោច ហើយ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​ត្រូវ​ដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ឈ្នះ​សង្រ្គាម ក៏​បាន​ជួប​ប្រទះ​នឹង​​ភាពក្រីក្រ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទីកន្លែង​ដែរ។

សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ភាព​រុងរឿង​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ អតីត​មហាអំណាច​មួយនេះ​ក៏​​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​មហាអំណាច​ថ្មីមួយទៀត គឺ​អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំ​ដោយ​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​មួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសា​អង់គ្លេស Alexander the Great)។

ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ​ ក៏​​ជា​នគរ​មួយ ដែល​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​ដែរ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​តំបន់​ស្វ័យ័ត​មួយ​របស់​ក្រិក​។ Alexandre ដែល​ជា​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​​របស់​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​កូនសិស្ស​របស់​អារីស្តូត ដែល​ជា​ទស្សនវិទូ​ក្រិក។

Alexandre le Grand ដែលមាន​វ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បាន​ឡើង​គ្រងរាជ​ជា​ស្តេច​របស់​ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយ​ពី​ស្តេច​ហ្វីលីព ដែល​ជា​បិតា ត្រូវ​គេ​លបធ្វើ​ឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៣៣៦​មុនគ.ស។ Alexandre គឺ​ជា​បញ្ញវន្ត​មួយរូប​ដែល​ពូកែ​ខាង​កំណាព្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ហើយ​ក៏​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ​ផងដែរ។ នៅ​ពេល​ឡើង​គ្រងរាជ​ភ្លាម បញ្ហា​ដែល​​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​មុនគេ គឺ​ការ​រកវិធី​បញ្ចប់​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​ ដើម្បី​​បង្រួបបង្រួម​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក​ឡើងវិញ ហើយ​វិធី​ដ៏ល្អបំផុត​ក្នុងការ​បង្រួបបង្រួម​គូប្រជែង​អស់ទាំងនេះ គឺ​ស្វែងរក​សត្រូវ​រួម​មួយ។ Alexandre le Grand ក៏​គិតឃើញ​គំនិត​មួយ គឺ​ប្រមែរប្រមូល​ទ័ព​ម៉ាសេដ្វាន រួម​ជាមួយ​នឹង​ទ័ព​ក្រិក​ទាំងអស់ ប្រកាស​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដើម្បី​ជា​ការ​សងសឹក ចំពោះ​អំពើ​ឈ្លានពាន​របស់​ពែរស៍​ ទៅលើ​ក្រិក កាល​ពី​មុន។

ដោយសារតែ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​គឺ​ជា​សត្រូវ​ចាស់​របស់​ក្រិក ហើយ​​​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​វប្បធម៌​ក្រិក កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​ប្រមូល​គ្នា ចេញ​ទៅតាម​ Alexandre le Grand ក្នុង​ការ​ធ្វើ​​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​គេ​ចាត់ទុក​ថា​នេះ​គឺ​ជា​សង្រ្គាម ​​រវាង​ក្រិក និង​ពែរស៍។

ចេញ​ពី​ក្រិក កងទ័ព​របស់​ Alexandre le Grand បាន​វាយ​បំបាក់​កងទ័ព​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍ នៅតួកគី ហើយ​បន្ទាប់មក​ វាយ​ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង ចូលកាន់កាប់​​លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និង​ចុងក្រោយ​ ទឹកដី​ពែរស៍​ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅ​ឆ្នាំ​៣៣១​មុន​គ.ស កងទ័ព​ពែរស៍ ដែល​នៅ​សេសសល់​ចុងក្រោយ​​ ត្រូវបាន​កងទ័ព​ Alexandre le Grand វាយ​កម្ទេច ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ Alexandre le Grand ក៏​ប្រកាស​ខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​របស់​ពិភពលោក។

អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំ​ដោយ​ Alexandre le Grand ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​អធិរាជ​របស់​ក្រិក​ដែរ​នោះ បាន​ជំនួស​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាម​ដើមបូព៌ា​ រហូតដល់​អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិន​ស្កប់​ចិត្ត​តែ​ត្រឹមនោះទេ ដោយ​បាន​បែកគំនិត​មាន​មហិច្ឆតា​ថ្មីមួយទៀត គឺ​​ចង់វាតទី​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ទាំងមូល។

Alexandre le Grand បាន​​លើកទ័ព​ចេញ​ពីពែរស៍​វាយលុក​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងកើត រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់​​កន្លែង​មួយ ក្បែរ​ក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវ​គាំង​ដំណើរ​ ទៅមុខ​ទៀត​លែង​បាន ដោយសារ​តែ​កងទ័ព​នាំគ្នា​ធ្វើ​កូដកម្ម​លែង​ប្រយុទ្ធ។ ទាហាន​ក្រិក​​ចាប់ផ្តើម​ធុញទ្រាន់​នឹង​សង្រ្គាម​​ ម្យ៉ាង គឺ​ដោយសារតែ​ពួកគេ​​បាន​ចាកចេញ​ឆ្ងាយ​​ពី​ស្រុក​កំណើត​អស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំ​មកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​ជា​គូសត្រូវ​របស់​ក្រិក​ និង​ដែល​ជា​គោលដៅ​ចម្បង​នៃ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នេះ ក៏​ត្រូវបាន​ពួកគេ​វាយ​កម្ទេច​​រួចហើយ​ដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់​ពួកក្រិក វា​គ្មាន​ន័យអ្វី ដែល​ត្រូវ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​តទៅមុខ​ទៀត​នោះទេ។

នៅពេល​ដែល​កងទ័ព​ឈប់​ស្តាប់​បញ្ជា លែង​ចង់​ធ្វើ​ដំណើរ​តទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បាន​ត្រឹមតែ​ខឹង​សម្បារ តែ​ធ្វើ​អ្វី​មិន​កើត ក៏​សុខចិត្ត​ស្តាប់​តាម​ការទាមទារ​​របស់​កងទ័ព​ខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេ​អាច​ទាញ​បាន​មេរៀន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ថា គ្រប់អំណាច​ទាំងអស់ មាន​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ នៅលើ​​ការព្រមព្រៀង​ស្តាប់​បង្គាប់​របស់​រាស្រ្ត មិនថា ក្នុង​របប​ផ្តាច់ការ ឬ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ។ នៅពេល​ដែល​រាស្រ្ត​លែង​ស្តាប់​បង្គាប់ ទោះបី​ជា​អំណាច​ផ្តាច់ការ ឬអំណាច​យោធា ​ក៏​ត្រូវ​តែ​ដួលរលំ​ដែរ។

រូបចម្លាក់​ Alexandre le Grand នៅលើ​មឈូស​មួយ ដែល​គេ​រកឃើញ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លីបង់ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​រក្សា​ទុក​ក្នុង​សារមន្ទីរ​នៅ​តួកគី

ដោយ​គ្មាន​ជម្រើស Alexandre le Grand ក៏​បាន​ដក​កងទ័ព​ចេញ​ពី​ឥណ្ឌា ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ត្រឡប់​ក្រោយវិញ ទៅដល់​បាប៊ីឡូន ទី​ដែល​ព្រះអង្គ​ចង់​តាំង​រាជធានី សម្រាប់​អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ គឺ​រាជធានី​របស់​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ​៣២៣​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​គ្រងរាជ្យ​បាន​តែ ១៣ឆ្នាំ​ Alexandre le Grand បាន​ចូល​ទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​នេះ ត្រូវបាន​គេ​យល់​ឃើញ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា ខ្លះ​ថា​​​មក​ពី​ការ​ផឹកស្រា​ច្រើន​ហួសហេតុ​​ ឬ​ក៏ដោយសារ​តែ​មាន​គេ​ដាក់​ថ្នាំបំពុល​ក្នុងស្រា ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​ថា មក​ពី​ជំងឺ​គ្រុនចាញ់ ឬ​ជំងឺ​គ្រុនពោះវៀន។ សាកសព​របស់​ Alexandre le Grand ត្រូវ​បាន​គេ​ដង្ហែ​យក​ទៅ​បញ្ចុះ នៅ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​ទីក្រុងមួយ​ដែល​យក​ឈ្មោះ​តាម Alexandre le Grand គឺ​ទីក្រុង​អាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។

ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និង​ក្រិក បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​គ្រប់គ្រង​ផ្ទៃដី​លាតសន្ធឹង​ជាង ៥លាន​​គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយ​វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ទៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង ចាប់តាំង​ពី​​អឺរ៉ុប និង​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ មានតែ​ចិន​មួយប៉ុណ្ណោះ ដែល​មិន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​ក្រិក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយ​ពេល​ដែល Alexandre le Grand ចូល​ទិវង្គត ដោយសារតែ​ការ​ឈ្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​ រវាង​មេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ក៏​ត្រូវ​បាក់បែក​គ្នា ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​២៨១​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​​​អស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្រ​របស់ Alexandre le Grand ក៏​ត្រូវ​ពុះ​ជាបួន​ចំណែក បង្កើតទៅជា​អាណាចក្រ​បួនផ្សេងគ្នា ​នៅ​អេហ្ស៊ីប នៅ​បាប៊ីឡូន ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​ម៉ាសេដ្វាន៕


អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន [កែប្រែ]

ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់ឆ្នាំ​មុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន) មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ធ្វើ​កសិកម្ម ដើម្បី​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​ ជំនួស​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់។ បដិវត្តន៍​កសិកម្ម​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​តម្រូវការ​សំខាន់មួយ គឺ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​អ្នកដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​សហគមន៍​ត្រឹមត្រូវ ដែល​ជា​ទម្រង់​ដំបូង​នៃ​រដ្ឋ ដើម្បី​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ឲ្យ​បាន​ស្មើភាព​គ្នា ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការ​ពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាកសិករ។

រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​មុនគេ នៅ​តាម​តំបន់​ដែល​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម គឺ​តំបន់​​ទាំង ៤ ដែល​ជាប់​នឹង​ទន្លេ​សំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹង​ទន្លេ​នីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​អឺហ្រ្វាត និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ចិន​ ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​លឿង។

ដោយសារ​តែ​សកម្មភាព​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ ជា​សកម្មភាព​ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​បាន​យ៉ាងច្រើន​លើសពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវ​​មាន​ភារៈ​ដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺ​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​កសិកម្ម ដើម្បី​បម្រុង​ទុក​សម្រាប់​ឆ្នាំណា​ដែល​​ការដាំដុះ​មិន​សូវ​ផ្តល់​ផល​ច្រើន។ ដើម្បី​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​ដ៏​ច្រើន និង​ក្នុងរយៈពេល​យូរ​អង្វែង​​បែបនេះ គេ​ចាំបាច់​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​បញ្ជី​កត់ត្រា​ចំណាំឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់ ហើយ​ដើម្បី​​អាច​កត់ត្រា​បាន គេ​ចាំបាច់​ត្រូវ​បង្កើត​អក្សរ។

ការបង្កើត​អក្សរ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ដែនកំណត់​ ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ឈាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់​នៃ​បុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នា​ទាំងអស់ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​​ទូទាំង​ពិភពលោក​នោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្ស​ដែល​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងៗ​គ្នា មិនបាន​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ក្នុង​ពេល​ព្រមគ្នា​នោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែល​មិនទាន់​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ មនុស្ស​បន្ត​រស់នៅ ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត ដែល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ​ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បោះជំហាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។

នៅ​អេហ្ស៊ីប មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) ហើយ​ទម្រង់​រដ្ឋ​ដំបូង​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​បាន​ចាប់​កំណើត​ឡើង នៅ​អេហ្ស៊ីប​នេះ​ឯង។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​នៅ​អេហ្ស៊ីប តាម​ដងទន្លេនីល គឺ​មក​ពី​តម្រូវការ​ចាំបាច់​នៃ​អាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​វាលខ្សាច់​សាហារ៉ា ជា​តំបន់​ដែល​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ហើយ​ប្រជាកសិករ​ដែល​រស់នៅទីនោះ ត្រូវ​ការ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​ជួយចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ប្រើប្រាស់ឲ្យ​បាន​ស្មើ​ភាព​គ្នា ចៀសវាង​វិវាទ។

អេហ្ស៊ីប​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន គឺ​ប្រមាណ​ពី ៧ ទៅ ៨លាន​នាក់ ហើយអាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ និង​ឯករាជ្យ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​សម័យបុរាណ និង​សម័យកាល​រុងរឿង​នេះ​ហើយ​ ដែល​​មាន​ការ​សាងសង់​ពីរ៉ាមីត​ជាច្រើន​ បន្សល់ទុក​ជា​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បចុប្បន្ន។

អាណាចក្រ​​អេហ្ស៊ីប​ឯករាជ្យ​ ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ នៅ​ឆ្នាំ​៥២៥​មុនគ.ស. នៅ​ពេល​ដែល​អេហ្ស៊ីប​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ពែរ្ស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក អេហ្ស៊ីប​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៩៥០​ថ្មីៗនេះ​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អេហ្ស៊ីប​សម័យ​ទំនើប​ និង​ឯករាជ្យ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើងវិញ។

បន្ទាប់​ពី​អេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ក៏​បាន​ចាប់​ផ្តើម​ចេញ​ជារូបរាង​ឡើង​ដែរ នៅ​​មេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាម​ដងទន្លេ​អឺហ្វ្រាត និង​ទីហ្គ្រីស គេ​ឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​ជា​បន្ត​បន្ទាប់ ដែល​ក្នុងនោះ អាណាចក្រ​មួយ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ទូទៅ​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​បាប៊ីឡូន។ អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន មាន​រាជធានី នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​បាកដាដ​របស់​អ៊ីរ៉ាក់​នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយ​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន​សម័យបុរាណ មាន​មហាក្សត្រ​​​​មួយ​​​អង្គ​ គឺ​​ព្រះចៅ​ហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ល្បី​ក្នុង​ការ​យក​មាត្រា​ច្បាប់​មក​ចងក្រង​ធ្វើ​ជា​ក្រម​ច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​មួយ ដែល​គេ​ស្គាល់​ជាទូទៅ​ថា​ជា “ក្រម​ហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើត​ឡើង តាំង​ពីប្រមាណ​ជា​ ១៧៥០​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ហើយ​ជា​ក្រមច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ។

អាណាចក្រ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី​ក៏​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏រុងរឿង​មិនចាញ់​អេហ្ស៊ីប​ប៉ុន្មាន​ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​មេសូប៉ូតាមី សំណង់​ភាគច្រើន​ សង់​ពី​ដីឥដ្ឋ ដែល​មិន​អាច​នៅគង់វង់​បាន​យូរ​ដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ​ដូចជា​សំណង់​​នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​សង់​ពី​ថ្ម។

កាល​ពី​សម័យដើម អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​ ដែល​មាន​ព្រំប្រទល់ដែន​ជាប់គ្នា នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា​យ៉ាង​ស្រួចស្រាវ។

ចេញ​ពី​មេសូប៉ូតាមី បើ​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ទិសខាងកើត ហើយ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ពេលវេលា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គេ​នឹង​ឃើញ​មាន​អរិយធម៌​ពីរ​ទៀត គឺ​ឥណ្ឌា នៅតាម​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស (Indus) និង​ចិន នៅ​តាម​ដងទន្ល​លឿង។

ហេតុអ្វី​បាន​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក​ ទើប​​រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​នៅ ឥណ្ឌា និង​ចិន? នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​ ការប្រែប្រួល​អាកាសធាតុ​បណ្តាល​ឲ្យ​បាត់បង់​ព្រៃឈើ បង្ក​ជា​វាលខ្សាច់​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុស​ពី​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី តំបន់​ជុំវិញ​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ទន្លេ​លឿង គឺ​ជា​តំបន់​ដែល​សម្បូរ​ភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ នៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន បាន​ធ្វើឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយសារ​តែ​ មនុស្ស​នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ មិនសូវ​ជា​មាន​តម្រូវការ​ចាំបាច់ និងបន្ទាន់​ខ្លាំង ក្នុងការ​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​បែងចែក​ធនធានទឹក ដូចជា នៅ​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ។

១ពាន់ឆ្នាំមុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​យើង​បច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌​ចំនួន ៤ បាន​ចាប់​កំណើត​នៅលើ​ភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ដោយ​មួយៗ មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ​ទាំង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម និង​ការ​ជួញដូរ។​

សូត្រ ដែល​ពេលនោះ​ មាន​ផលិត​តែ​នៅ​ចិន ត្រូវ​បាន​គេ​នាំ​យក​ទៅលក់​រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ផ្លូវគោក​ដ៏វែងឆ្ងាយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញ​ពី​ឆាងអាន កាត់តាម​ឥណ្ឌា និង​មេសូប៉ូតាមី រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប។

និយាយ​ពី​សង្រ្គាមវិញ ចិន និង​ឥណ្ឌា ក្នុង​សម័យបុរាណ មិនសូវ​ជាធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ដោយ​ផ្ទាល់ ច្រើន​ដូចជា អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ​រដ្ឋ និង​បុរី នៅ​ខាង​​ផ្ទៃក្នុង​អាណាចក្រ​ចិនវិញ មាន​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ស៊ីសាច់​ហុតឈាម​រវាង​គ្នា​និងគ្នា ដោយ​ឥត​ត្រាប្រណី រហូតដល់​ជាប់ឈ្មោះ​ថា​ជា “អាណាចក្រ​សង្រ្គាម”។ រហូតដល់​ឆ្នាំ​២២០​មុនគ.ស. ទើប​អាណាចក្រ​ចិន​បាន​ស្គាល់​ការ​រួបរួមគ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន​សម័យបុរាណ គេ​ឃើញ​មាន​យុគសម័យកាលរួបរួម និង​រុងរឿង គឺ​សម័យ​រាជវង្ស​ហាន (ពី​ឆ្នាំ​២០០​មុនគ.ស ដល់​ឆ្នាំ​២០០​គ.ស.) រាជវង្ស​ថាង (នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៧ ដល់​ទី១០) រាជវង្ស​សុង (ចុងសតវត្សរ៍​ទី១០ ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣) រាជវង្ស​មីង (ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៤ ដល់​ទី១៧) ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​សម័យកាល​រុងរឿង​បំផុត​មួយ ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន ក៏ដូចជា​ប្រវត្តិមនុស្ស​ជាតិ។

នៅ​ចន្លោះ​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​អស់ទាំងនេះ ចិន​ធ្លាក់​ក្នុង​សម័យកាល​ខ្មៅងងឹត ដែល​​ប្រជាជន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​បាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា​ និង​​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាល​នគរ​ទាំងបី​ ជាដើម ដែល​ជា​សម័យកាលមួយ​មាន​ការ​បង្ហូរ​ឈាម​ខ្លាំង​បំផុត ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន និង​ដែល​គេ​ច្រើន​យក​មក​សរសេរ​ជារឿង ជា​ល្ខោន ឬ​ផលិត​ជាកុន ដូចជា រឿង​ “សាមកុក” ជាដើម។

ក្រៅ​ពី​ហេតុការណ៍​បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផ្ទៃក្នុង​គ្នា​ឯង អាណាចក្រ​ចិន​សម័យ​បុរាណ ក៏​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​គំរាម​កំហែង​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត​ដែរ គឺ​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់​ពួក​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​បន្ត​រស់​នៅ​តាម​របៀប​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន​ពី​ការ​ឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​ពួកទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ចិន​បាន​សង់​ជា​មហាកំផែង ដែល​បន្ត​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ។

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះ​ហើយ​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ។ គឺ​ជា​ទីកន្លែង​ចាប់កំណើត​នៃ​កសិកម្ម តាំង​ពី​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មុន។ ​របៀបរស់​នៅ ដែល​​យើង​នៅ​តែ​បន្ត​ឃើញ​មាន​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។​ គំនិត​ច្នៃប្រឌិត និង​របកគំហើញ​មួយ​ចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវ​ផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺ​សុទ្ធសឹង​ជា​​មរតក ដែល​បន្សល់​ទុក​ដោយ​អរិយធម៌​ដ៏​ចំណាស់​ទាំង ៤​នេះ ឲ្យ​​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​បន្ត​ប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ នៅ​ពេល​ដែល​យើង​អាន ស្តាប់ និង​មើល​ព័ត៌មាន​​ជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើង​នៅតែ​ឃើញ​ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និង​តំបន់​​ដើមបូព៌ា ​​បន្ត​ជា​ប្រធានរឿង​ធំៗ ជា​ចំណុច​ចាប់​អារម្មណ៍​​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន៕


បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿង​មនុស្សជាតិ​នៅមុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ [កែប្រែ]

ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក​​ចាប់ផ្តើម​​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន ជាមួយ​នឹង​ការ​​បង្កើត​សំណេរ ដើម្បី​កត់ត្រា​ហេតុការណ៍​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​របស់​មនុស្សជាតិ​យើង​ បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង​តាំងពី​យូរយារ​ ​មុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​នេះ​ទៅទៀត ដែល​គេ​ហៅថា​ជា​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។

នៅមុនពេល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ យើង​​មាន​ត្រឹមតែ​ឯកសារ​បែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បី​សិក្សា​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​បុព្វបុរស​ដើម​​របស់​យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬ​រូបគំនូរ​ ជាដើម ដែល​គេ​រក​ឃើញ​តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈ​ឯកសារ​បុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេ​អាច​រកឃើញ​ថា តាមការពិត សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ​មាន​រយៈពេល​វែង​ជាង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជា​សំណេរ​ឆ្ងាយ​ណាស់។

បើ​និយាយ​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល​យើង​ឃើញ​ថា ភពផែនដី​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំមុន។ គឺ​ជា​ភពមួយ ក្នុង​ចំណោម​ភពទាំង ៨ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺ​ជា​ភព​ ដែល​មិនស្ថិត​នៅ​​ជិត​ព្រះអាទិត្យ​​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយ​ក៏​មិននៅ​ឆ្ងាយ​ពីព្រះអាទិត្យ​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិត​​នៅ​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ដ៏​សមស្របមួយ ប្រកបដោយ​​អំណោយផល​ដល់​ការ​ចម្រើន​លូតលាស់​នៃ​ជីវចម្រុះ ដែល​ក្នុង​នោះ​ក៏​រួមទាំង​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ផងដែរ។

តាមរយៈការសិក្សា​ទៅលើ​តម្រ៉ុយ​បុរាណវិទ្យា គេ​រកឃើញ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង​​បាន​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន​នៅលើ​ភពផែនដី នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ប៉ែក​ខាង​កើត ក្បែរ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះ​សំណួរ​ថា តើ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយ​អាច​មាន​ខុសៗគ្នា ដោយ​ខ្លះ​ថា រហូតដល់​ទៅ​រាប់លាន​ឆ្នាំ​មុន ខ្លះ​ថា ២០ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន ឬ​ក៏ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​ទ្រឹស្តី​ខុសៗគ្នា។

ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ​ផ្នែក​បុរាណវិទ្យា និង​នរវិទ្យា​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​ជាទូទៅ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជាមនុស្ស ពិសេស​ខុសប្លែក​ពីសត្វ​ មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី កាល​ពី​ប្រមាណ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន។ ហើយ​​លក្ខណៈពិសេស​ ដែល​បែងចែក​ខុសគ្នា​ស្រឡះ​រវាង​មនុស្ស និង​សត្វ គឺ​មិនមាន​ស្ថិត​នៅ​ត្រង់​ការ​ដើរជើងពីរ ការ​ចេះយក​វត្ថុ​មក​ប្រើ​ជាឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ឬ​ការ​មាន​មនោសញ្ចេតនា​នោះទេ។ លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស គឺ​ភាសា។

សត្វ​ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​សំឡេង មាន​សម្រែក​ខុសៗគ្នា ដែល​អាច​ឲ្យ​ពួកគេ​យល់គ្នា​បាន​ខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វា​មិនមែន​ជា​ភាសា​ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជឿនលឿន ​អាច​ឲ្យ​មាន​ការ​និយាយ​យល់គ្នា​បាន​ដូចជា​ភាសា​របស់​មនុស្ស​នោះទេ។ ការ​ដែល​មិនមាន​ភាសា​និយាយ​គ្នា​បាន​នេះ​ ធ្វើ​ឲ្យ​សត្វ មាន​ការវិវឌ្ឍ​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​យ៉ាង​យឺតបំផុត។

ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬ​តោ​ចំណាស់ មាន​បទពិសោធន៍​ច្រើន​ ពី​មេរៀន​ក្នុង​ជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​សត្វ​ទាំងនេះ​ស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍​ទាំងនេះ​នឹង​ត្រូវ​បាត់បង់​ទៅ​ជាមួយទាំងអស់ ដោយសារ​តែ​គ្មាន​ភាសា ដើម្បី​អាច​និយាយ​ពន្យល់ ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​នេះ​បាន​ ហើយ​សត្វ​ជំនាន់ថ្មី​ត្រូវ​ចាប់ផ្តើម​រៀនសូត្រ​ពីជីវិត​សាជាថ្មី​ ពីចំណុច​សូន្យ​សុទ្ធសាធ។

មនុស្សវិញ គឺ​ផ្ទុយ​ពីនេះ! ដោយសារ​តែមនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​រឿង​ប្រាប់គ្នា​បាន មនុស្ស​ចាស់ ដែល​មាន​បទពិសោធន៍​ក្នុង​ជីវិត អាច​រៀបរាប់​ពីបទ​ពិសោធន៍​របស់​ខ្លួន ទៅ​ឲ្យ​ក្មេងៗ​ជំនាន់ក្រោយ​អាច​រៀនសូត្រ​ពីបទពិសោធន៍​នេះ​បាន។ ​ផ្អែក​លើ​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍ ដែល​ទទួលបាន​ពី​មនុស្ស​ចាស់​ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយ​អាច​សិក្សា​ស្វែងយល់​និង​រកឃើញ​នូវ​បទពិសោធន៍​កាន់តែ​ថ្មីៗ និង​កាន់តែ​​ជឿនលឿន​ជាង​មនុស្ស​ជំនាន់មុន​ រួចហើយ​​​ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​អស់ទាំងនេះ​​ទៅ​ឲ្យ​ក្មេង​ជំនាន់ក្រោយៗ​ជា​បន្ត​ទៅទៀត។

ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនង​គ្រូ និង​សិស្ស គឺ​ជា​លក្ខណៈ​ពិសេស​​របស់​មនុស្ស ដែល​គេ​មិនឃើញ​មាន នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ពពួកសត្វ។ ដោយសារ​​តែ​ភាសានេះ​ហើយ ដែល​ជួយ​ឲ្យ​​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ទៅមុខ​យ៉ាងលឿន​បំផុត បើ​ធៀប​នឹង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ។ ការវិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែក​ការវិវឌ្ឍ​របស់​មនុស្ស គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការ​វិវឌ្ឍ​ តាមរយៈ​ចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និង​បច្ចេកវិទ្យា។

ភាសា ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ខាង​ចំណេះដឹង និង​ប្រាជ្ញាស្មារតី ​ទៅមុខ​បាន​យ៉ាងលឿន​ខុសពីសត្វ ហើយ​ក៏ដោយសារ​តែ​ភាសា​នេះ​ដែរ ដែលបង្កើត​ឲ្យ​​មាន​ចំណុច​ពិសេស​មួយទៀត​របស់​មនុស្ស ដែល​ខុសស្រឡះពីសត្វ គឺ​ការ​ខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ ពី​អនាគត។

សត្វអាច​មាន​ការ​ចងចាំ​ពី​​​អ្វី​ដែល​វា​បាន​ឆ្លងកាត់​ពី​អតីតកាល ក៏ប៉ុន្តែ វា​គ្មាន​គំនិត​គិត​គូរ ឬ​ការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ សម្រាប់​​​ថ្ងៃ​អនាគត​នោះទេ។ សត្វ​រស់នៅ​មួយថ្ងៃ​សម្រាប់​តែ​មួយថ្ងៃ។ ឲ្យ​តែ​វា​មាន​ចំណី​គ្រប់គ្រាន់​សម្រាប់​ថ្ងៃនេះ វា​អាច​រស់នៅ​បាន​ដោយ​រីករាយ ហើយ​វា​មិនដែល​គិតខ្វាយខ្វល់ បារម្ភ ឬ​ភ័យព្រួយ​ថា ថ្ងៃណាមួយ​​វា​នឹង​ត្រូវ​ស្លាប់​នោះទេ។

​ភាសា​បង្កើត​ឲ្យ​មនុស្ស​មាន​ការ​បារម្ភ​ពីថ្ងៃ​អនាគត ពីព្រោះ តាមរយៈភាសា មនុស្ស​អាច​ជជែក​គ្នា និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​ប្រាប់គ្នា​ពី​អ្វី​ដែល​បាន​កើតឡើង ឬ​អ្វី​ដែល​យើង​គិតឃើញ។ យើងអាច​គិតស្រមៃ​ឃើញ​បាន​ថា នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ដែល​មនុស្ស​រស់​នៅ​ដោយ​ការ​បរបាញ់ នៅ​ពេល​ត្រឡប់​ពី​ការ​បរបាញ់​វិញ យប់ឡើង មនុស្ស​អាច​ជជែក​គ្នា រ៉ាយរាប់​ប្រាប់គ្នា អំពី​ការបរបាញ់​កាល​ពីថ្ងៃ។ នៅ​ក្នុងការ​ជជែក​គ្នា​នេះ ពួកគេ​ក៏ដឹង​ថា មាន​គ្នា​គេ​ម្នាក់​ត្រូវ​បាត់ខ្លួន​មិន​វិលត្រឡប់​មកវិញ... បាត់ខ្លួន ដោយ​សារ​ត្រូវ​ខ្លាស៊ី... មានន័យថា ត្រូវ​ស្លាប់។

ការដែល​អាច​ជជែក​រ៉ាយរ៉ាប់​ប្រាប់គ្នា ពី​ការបរបាញ់​ពីថ្ងៃ ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ដឹងខ្លួន​ថា មនុស្សយើង​អាច​ស្លាប់ នៅ​ក្នុង​ពេល​បរបាញ់។ ដូច្នេះ នៅថ្ងៃ​ស្អែក នៅពេល​ដែល​យើង​ចេញ​ទៅ​បរបាញ់​ យើង​ក៏​អាច​ស្លាប់បានដែរ។

ការដឹង ការ​យល់ ការ​បារម្ភ​ អំពី​ថ្ងៃអនាគត ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចេះ​គិតគូរ ប្រុងប្រៀប​រៀបចំ​ផែនការ ត្រៀម​ទុក​ សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។ ការ​ដឹង​ខ្លួន​ថា ថ្ងៃណាមួយ​ខ្លួន​នឹង​ស្លាប់ ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​យើង​​មាន​តម្រូវការ​ដ៏សំខាន់​មួយទៀត​ដែរ ដែល​យើង​តែងតែ​ចង់​ធ្វើ​នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ​រ៉ាយរ៉ាប់ និទាន ដំណាល​សាច់រឿង ឬហេតុការណ៍ ដែល​ខ្លួន​បាន​ឃើញ​ បាន​ជួប ប្រាប់​ទៅ​អ្នក​ដទៃ។ ការរ៉ាយរាប់​ ដំណាល​សាច់​រឿង ឬ​ហេតុការណ៍​នេះហើយ ដែល​ជា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ បើទោះបីវា​គ្រាន់តែ​ជា​ការ​ដំណាល​ដោយ​ផ្ទាល់​មាត់​ ដោយ​គ្មាន​សំណេរ​ក៏ដោយ។

ដូច្នេះ មនុស្ស​ជាតិ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ក៏​មាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ខ្លួន​ដែរ ពីព្រោះ​មនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​ហេតុការណ៍​​ប្រាប់គ្នាទៅវិញទៅមក។ មនុស្ស​រៀបរាប់​រឿងរ៉ាវ​ពី​អតីតកាល ដើម្បី​ស្វែងយល់​ពី​បច្ចុប្បន្ន​កាល និងត្រៀមខ្លួន​ សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។ មនុស្ស​ ដែល​ដឹង​ថា ខ្លួន​នឹង​ត្រូវ​ស្លាប់ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ក៏​មាន​គំនិត​ចង់​ចែកចាយ​ ផ្ទេរ​ចំណេះដឹង និង​បទពិសោធន៍ ទៅ​ឲ្យ​មនុស្ស​ជំនាន់ក្រោយ។

និយាយ​សរុបជារួមមកវិញ ភាសា ការ​ជជែកគ្នា ការ​រ៉ាយរ៉ាប់រឿងរ៉ាវ​ពី​អតីតកាល គិតគូរ​សម្រាប់​ថ្ងៃអនាគត ការ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរ​ចំណេះដឹង និង​បទពិសោធន៍ ទាំងអស់​នេះ គឺ​ជា​លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស​ជាតិ។ លក្ខណៈពិសេស ដែល​មាន​ជាប់​នឹង​កំណើតដើម​របស់​មនុស្ស តាំង​ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ហើយ​បន្ត​រហូតមក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ការដែល​ខ្ញុំ​កំពុង​រៀបរាប់​អំពី​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​លោក​អ្នក​ស្តាប់ ដែល​កំពុង​តាមដានស្តាប់​ ចង់ដឹង ចង់​យល់ អំពីដំណើរឿង​ពី​អតីតកាល​របស់​មនុស្សជាតិ​នេះ ក៏​ជា​ផ្នែក​មួយ​ដែរ នៃ​បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​​របស់​មនុស្ស។ គឺជា​លក្ខណៈពិសេស ដែល​មាន​ជាប់នឹង​ “ធម្មជាតិ” ​របស់​មនុស្ស ឬ​គួរ​និយាយ​ថា ជាប់នឹង “វប្បធម៌” របស់​មនុស្ស ព្រោះ​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” មិនមែន​​វិវឌ្ឍ​តាមតែ​ “ធម្មជាតិ” ដូចជា​សត្វនោះទេ៕


កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍​ដ៏សំខាន់​នៃ​មនុស្សជាតិ​ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​ដំបូង [កែប្រែ]

មនុស្ស​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ ដែល​បាន​ចាប់វត្តមាន​ដំបូងនៅ​លើ​ភពផែនដី ក្នុង​តំបន់​អាហ្រ្វិក​ខាង​កើត បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្លាស់ទី រីកសាយភាយ​បន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់​តំបន់​ដើមបូព៌ា អាស៊ី និង​អឺរ៉ុប ហើយ​នៅ​ចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន ២ពាន់​ឆ្នាំមុន វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​បាន​រីកសាយភាយ​ទៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​ទីកន្លែង នៅ​​ទូទាំង​ពិភពលោក។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​យុគសម័យទឹកកក ​ទឹកសមុទ្រ​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​កម្រិតកម្ពស់​ទាប​ជាង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ពោលគឺ ជា​កម្រិត​ទាបបំផុត​ដែល​នៅ​​កន្លែង​ខ្លះ​​ ដូចជា ច្រក​សមុទ្រ​រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា​សហរដ្ឋ​អាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត ​គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ឲ្យ​មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ដោយ​ថ្មើ​ជើងបាន។ គឺ​នៅត្រង់​កន្លែង​នេះ​ហើយ ដែល​កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើង​ ចេញ​​ពី​តំបន់​អាស៊ី​ ឆ្ពោះ​ទៅកាន់​ទ្វីបអាមេរិក។

ដូច្នេះ ជនជាតិ​ដើម​នៅ​អាមេរិក ដែល​បច្ចុបន្ន​យើង​ច្រើន​ហៅថា​ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម តាមការ​ពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​ជា​ប្រជាជន​មក​ពី​អាស៊ី ទាំង​ខាង​រូបរាងកាយ និង​ទាំង​ឫសគល់​នៃ​ភាសា ដែល​គេ​នៅតែ​អាច​មើល​ឃើញ​នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​អាមេរិក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​មួយផ្នែក​ដំបូង​នៃ​សម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្ស​ដើមដំបូង​ចេះ​ប្រើ​ឈើ និង​ថ្ម ជា​ឧបករណ៍ ហើយ​បរិភោគ​សាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះច្នៃ​ឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​កាន់តែ​ទំនើប​ជាងមុន ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ប្រើ​ភ្លើង ដើម្បី​ចម្អិន​អាហារ។

មនុស្ស​ នៅ​ក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅ​ដោយ​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​ទៅលើ​ការ​បរបាញ់ និង​ការ​បេះផ្លែឈើព្រៃ​ជា​អាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្ស​មាន​កន្លែង​ច្រើន​ក្នុង​ការ​បរបាញ់។ តំបន់​សាហារ៉ា នៅ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដំបូង នៃ​វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​ នៅ​ជា​តំបន់សម្បូរ​ស្មៅ និង​ព្រៃ ហើយ​​មិនទាន់​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់​ខ្សោះហួតហែង​ដូច​ជាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​នៅឡើយទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការ​ប្រែប្រួល​នៃ​អាកាសធាតុ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តំបន់​ដែល​ធ្លាប់​តែ​សម្បូរព្រៃ ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់។ ​មនុស្ស​ត្រូវ​ជួប​នឹង​គ្រោះ​អត់ឃ្លាន ហើយ​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​រត់ទៅ​រក​កន្លែង​ដែល​មាន​ព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅ​តាម​ដងទន្លេ​ធំៗ​មួយចំនួន ដែល​ជា​ប្រភព​ទឹក ដូចជា ដងទន្លេ​នីល (Nile) នៅ​អាហ្វ្រិក, ទន្លេ​អឺហ្វ្រាត (Euphrates) និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេ​សិន្ធុ (ឬ Indus) នៅ​ប៉ាគីស្ថាន និង​ឥណ្ឌា​បច្ចុប្បន្ន និង​ទន្លេ​ហ៊័ងហេ ឬ​ទន្លេលឿង នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។

ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​គេ​សង្កេតឃើញ​ថា អរិយធម៌​ធំៗ​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ចាប់កំណើត​ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​ទាំងនេះ គឺ​ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន។

ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​គេ​ចេញ​ពី​តំបន់​វាលខ្សាច់ ​មក​ប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅ​តាម​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដង​ទន្លេធំៗ​ទាំងនេះ ​មាន​កាន់តែច្រើន​ឡើងៗ រហូត​​ដល់​ពេលមួយ ​កន្លែង​ដ៏តូចចង្អៀត​នេះ ក៏​លែង​អាច​ទ្រទ្រង់​​ជីវភាព​របស់​មនុស្ស​ទាំងនេះ​បាន ដោយសារ​តែ​កន្លែង​បរបាញ់​មាន​តិច​ជាង​មាត់​ដែល​ត្រូវ​ចិញ្ចឹម។

ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​នេះ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្ត​សករាជ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បែក​គំនិត​បង្កើត​​របៀបរស់​នៅ​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយទៀត ដែល​ជា​បដិវត្តន៍​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​ដែល​គេឲ្យឈ្មោះ​ថា​ជា​ “បដិវត្តន៍​នៃ​យុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ​ គឺ​ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​វាលទំនាប​តាម​ដងទន្លេ គេ​ឃើញ​មាន​ប្រភេទ​ធញ្ញជាតិ​ ដែល​ដុះ​តាម​​លក្ខណៈ​ជា​ស្មៅព្រៃ ហើយ​ដែល​មនុស្ស​យើង​ធ្លាប់​​តែ​​ទៅបេះបោច យក​​មក​ធ្វើ​ជា​អាហារ ទៅតាម​លក្ខណៈ​ធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ មនុស្ស​បាន​បែក​គំនិត​ដ៏​អស្ចារ្យ​មួយ ដែល​មិន​ធ្លាប់មាន​ពីមុន គឺ​មនុស្ស​ទៅ​បេះ​សម្រាំង​គ្រាប់​ធញ្ញជាតិ​ដែល​ល្អៗ ហើយ​យក​វា​ទៅ​ដាំ​បន្ត ដើម្បី​រង់ចាំ​ប្រមូលផល​។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មនុស្ស​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​បង្វែ​ពីការ​បរបាញ់ ទៅ​ជា​ការ​ចាប់សត្វព្រៃ​មក​ចិញ្ចឹម។

ការ​ដាំដុះ និង​ការ​ចិញ្ចឹមសត្វ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ ពីព្រោះ​ថា នៅ​ក្នុង​ផ្ទៃដី ដែល​មាន​ទំហំ​ដូចគ្នា ការប្រកប​របរ​កសិកម្ម​អាច​ចិញ្ចឹម​មនុស្ស​បាន​ច្រើន​ជាង​ការ​បរបាញ់ ​រហូតដល់​ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើ​កាលពីមុន ដែល​មនុស្ស​ពឹងផ្អែក​លើ​ការបរបាញ់ ផ្ទៃដី​ដ៏តូចចង្អៀត​មួយ អាច​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​បាន​ត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម​អាចផ្តល់​ផល សម្រាប់​ចិញ្ចឹម​​មនុស្ស​រហូតដល់​ទៅ ១លាននាក់។

ក្រោយ​ពី​មនុស្ស​ចេះ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ចំនួន​ប្រជាជន​សរុប​នៅលើ​ភពផែនដី បាន​កើនឡើង ពី​រាប់លាន​នាក់ ទៅ​រាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេល​ដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែល​ពីមុន​ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាមកំហែង​ពី​ធម្មជាតិ ក៏បាន​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​ដល់​ធម្មជាតិ​វិញ ពីព្រោះ​ថា ការ​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​មាន​ការបំពុល​បរិយាកាស​ខ្លាំង​បំផុត ជាពិសេស គឺ​ការ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​មេតាន (CH4) ដែល​ជា​ដើមហេតុ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​បង្ក​ឲ្យ​ផែនដី​ឡើងកម្តៅ។

នៅ​ក្នុង​យុគសម័យថ្មរំលីង ក្រោយ​ពី​បដិវត្តន៍​កសិកម្ម មនុស្ស​នៅ​តាម​តំបន់​ខ្លះ នៅតែ​បន្ត​រស់នៅដោយការ​បរបាញ់​ដូច​ពីមុន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​សំខាន់ៗ​ទាំង ៤ មានការ​វិវឌ្ឍ​យ៉ាង​លឿនបំផុត ទាំង​របៀបរស់នៅ ទាំង​ចំនួន​ប្រជាជន និង​របៀបចាត់ចែង​រៀបចំ​សហគមន៍។ ការវិវឌ្ឍ​ដែល​បានឈាន​ដល់​ដំណាក់កាល​ដ៏សំខាន់មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​បង្អស់ នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​ជា​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេនីល។ រដ្ឋ​កើតឡើង​មុនគេ​នៅទីនេះ ដោយសារ​តែ​កត្តា​សំខាន់ពីរ។

កត្តា​ទីមួយ ទាក់ទង​នឹង​ការបែងចែក​ទឹកប្រើប្រាស់ ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម។ ​ដោយសារតែ​អេហ្ស៊ីប​ ​ជា​តំបន់​ដែល​​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ប្រជាកសិករ នៅ​ទីនេះ ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​លើ​ប្រភពទឹក​ដែល​មាន​នៅលើ​ដី ដើម្បី​​យក​មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម។ ទៅតាម​ធម្មជាតិ​របស់​មនុស្ស គេ​ឃើញ​ថា អ្នក​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ដីលើ​ ច្រើន​តែ​ព្យាយាម​ចង់​ទប់ទឹក​ ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​តែ​ខ្លួនឯង ដោយ​មិន​គិត​ដល់​អ្នក​នៅ​ដីក្រោម ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​មាន​ជម្លោះ ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា ដណ្តើម​ទឹកប្រើប្រាស់។

ដើម្បី​បញ្ចៀស​នូវ​ជម្លោះ​ឥតឈប់ឈរ​នេះ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មូលគំនិត​គ្នា បង្កើត​ឲ្យ​មាន​មេដឹកនាំ​ម្នាក់ គឺ​ “ស្តេច” ដើម្បី​ទទួល​បន្ទុក​ចាត់ចែង​បែងចែក​ទឹក​ឲ្យ​សមាជិកសហគមន៍​ទាំងអស់​បាន​ប្រើប្រាស់​ដោយ​ស្មើភាព​គ្នា។

កត្តាទីពីរ ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ គឺ​តម្រូវការ​សន្តិសុខ និង​សុវត្ថិភាព។ មនុស្ស​សម័យដើម ដែល​ជា​អ្នក​ប្រមាញ់ ក៏​ជា​អ្នក​ដែល​ចូលចិត្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់​អ្នក​ដែល​ចាប់ផ្តើម​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម គេនាំគ្នា​​​​ទុកពេល​មួយថ្ងៃៗ សម្រាប់តែ​​ការ​សាបព្រោះ ភ្ជួរាស់ ដាំដុះ និង​ប្រមូលផល ហើយ​​លែង​​ចង់​រវីរវល់​នឹង​ការ​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទៀត​ហើយ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ពួកគេ​ក៏​ត្រូវការ​ផងដែរ​ឲ្យ​មាន​អ្នក​ការពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ពួកគេ ក្នុងករណី​មាន​អ្នក​មកយាយី​រំខាន់​ការ​រស់នៅ, មក​លួចប្លន់​សត្វ ឬ​ភោគផល​ដំណាំ​របស់​ពួកគេ។

ដូច្នេះ​ ប្រជាកសិករ​ទាំងអស់នេះ​ក៏​មាន​គំនិត​ចង់​ឲ្យ​​សហគមន៍​របស់​ពួកគេ មាន​ការ​រៀបចំ​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​ត្រឹមត្រូវ មាន​អ្នកដឹកនាំ រក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការពារសុវត្ថិភាព​របស់​ពួកគេ។ ដោយសារ​តែ​កសិ​កម្ម គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​ច្រើន​​លើស​ពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ ប្រជាកសិករ​អាច​យកភោគផល​មួយផ្នែក​​ដែល​សល់​ពី​តម្រូវការនេះ ម្នាក់បន្តិចៗ រួមបញ្ចូល​គ្នា ដើម្បី​យក​​ទៅ​ផ្គត់​សកម្មភាព​របស់​រដ្ឋ ចិញ្ចឹម​ស្តេច និង​កងទ័ព។ ការអនុវត្ត​បែបនេះ​ហើយ ដែល​គេហៅថា ការ​បង់ពន្ធ​ជូនរដ្ឋ។ រដ្ឋ​យកពន្ធ​ពី​ប្រជាជន ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋ​មាន​កាតព្វកិច្ច​រក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាជន ព្រមទាំង​មាន​ភារៈ​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធាន​​ឲ្យ​ប្រជាជន​អាច​ប្រើប្រាស់​ដោយ​ស្មើភាព​គ្នា៕

ការបង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨[កែប្រែ]

ការ​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​នៃ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺ​ជា​គន្លឹះ​មួយ ដើម្បី​យល់​អំពី​ជម្លោះ​ដ៏រ៉ាំរ៉ៃ​នៅ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​មុន​ឆ្នាំ​១៩៤៨ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា មិនមាន​ទេ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល គឺ​មានតែ​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​មនុស្ស​ជាច្រើន ជាពិសេស អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​យល់ថា វត្តមាន​របស់​អ៊ីស្រាអែល នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នេះ​ គឺ​ជា​រឿង​ខុសច្បាប់ ដោយសារ​តែ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នេះ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅលើ​ទឹកដី​​របស់​ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​​វាមាន​លក្ខណៈ​ស្មុគស្មាញ​ជាងនេះ។

តាមពិត នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​​មុនឆ្នាំ​១៩៤៨ ក៏​គ្មាន​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន​ដែរ​ គឺ​មាន​តែ​ទឹកដី​​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយ​​ដែល​ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដូរដៃ​គ្នា​កាន់កាប់​ពីមួយ​ទៅមួយ អស់រយៈពេល​រាប់​ពាន់​ឆ្នាំ។ ​ទឹកដី ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏​មាន​បន្ទាត់​ព្រំដែន​មិន​ស្ថិតស្ថេរ​ច្បាស់លាស់​ដែរ ដោយ​ពេល​ខ្លះ​ត្រូវ​គេ​រាប់​បញ្ចូល​ទាំង​ប្រទេស​មួយចំនួន ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ ដូចជា​​ លីបង់ ស៊ីរី និង​ហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​សម័យកាល និង​អាស្រ័យ​ទៅតាម​​ការ​ចាត់ចែង​របស់​ប្រទេស​មហាអំណាច ដែល​កាន់កាប់​តំបន់​នេះ។

កាលពី​ជាង​៣ពាន់​ឆ្នាំមុន តំបន់​ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មាន​ប្រជាជន​ជាច្រើន​អម្បូរ​រស់​នៅ ក្នុងនោះ​ក៏​មាន​ដែរ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​បាន​សាងសង់​បុរី​ជា​ទីសក្ការៈ​មួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយកម្ទេច​ចោល ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​រ៉ូម ត្រូ​វ​បាន​គេ​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​ឲ្យ​បែក​ខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅ​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល​ក៏​​លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​ប្រទេស​មហាអំណាច​ប្តូរ​ដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយទៅមួយ ដោយ​ភាគច្រើន ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម រួមមាន​ដូចជា ចក្រភព​អារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និង​តួកគី​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភព​អូតូម៉ង់។ នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី១ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម​ត្រូវ​ដួលរលំ។ តំបន់​​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ និង​ទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​​បច្ចុប្បន្ន ​ក៏​ត្រូវធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។


នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៩ និង​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០ ចលនា​មួយ​បាន​រីកដុះដាល​ឡើង នៅ​ក្នុង​ចំណោម​សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​នៅ​អឺរ៉ុប ដែល​មាន​គំនិត​ចង់​​ឲ្យ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​បង្កើត​រដ្ឋ​នៅ​ទឹកដី​កំណត់​របស់​ខ្លួនវិញ។ ចលនា​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​ប្រើ​នៅក្នុង​គម្ពីរប៊ីប ដោយ​សម្តៅ​ទៅលើ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។

ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​របស់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ចូលទៅ​តាំងទីលំនៅ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមានឡើង ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ចំនួន​ជនជាតិជ្វីហ្វ​មាន​ការ​កើនឡើង ភាពតានតឹង​ជាមួយ​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមាន​ឡើង​​ដែរ ដែល​បង្ក​ជា​បញ្ហា​ស្មុគស្មាញ​ដល់​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ ដែល​ជា​អាណា​ព្យាបាល។ អង់គ្លេស​ធ្លាប់​បាន​សន្យា​ជាមួយ​នឹង​ពួក​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​ អង់គ្លេស​ក៏​បាន​សន្យា​​ដល់​ចលនា​ស៊ីយ៉ូនិស្ត​​ផងដែរ​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​​មាន​ទឹកដី​ជា​មាតុភូមិ​មួយ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។

នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ ហេតុការណ៍​នៃ​ការ​សម្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ដោយ​អាល្លឺម៉ង់​ណាហ្ស៊ី​​បាន​ធ្វើឲ្យ​ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​បាន​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​​ឲ្យ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​កាន់​តែ​ច្រើន​ពី​សំណាក់​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​គិត​ថា​ខ្លួន​មាន​ចំណែក​ទទួលខុសត្រូវ នៅ​ក្នុង​សោកនាដកម្ម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧ ដោយ​មើល​ឃើញ​អំពី​ស្ថានភាព​ស្មុគស្មាញ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ អង់គ្លេស​ក៏​​បាន​ប្រកាស​​បញ្ចប់​​​អាណត្តិ​ជាអ្នក​គ្រប់គ្រង​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិន​​ព្រម​​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់​ថា តើ​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នឹង​ត្រូវចាត់ចែង​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​យ៉ាង​ដូចម្តេច​នោះទេ​​ ដោយ​​បាន​រុញ​​សំណុំរឿង​​នេះ​ទៅ​ឲ្យ​អង្គការ​សហប្រជាជាតិ​ជា​អ្នក​ដោះស្រាយ។

អ.ស.ប​ក៏​បាន​សម្រេច​បង្កើត​គណៈកម្មាធិការ​ពិសេស​មួយ ដែល​មាន​​សមាជិក​មក​ពី​ប្រទេស​ចំនួន ១១ ឲ្យ​ធ្វើការ​សិក្សា​អំពី​ដំណោះស្រាយ​​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។ នៅ​ក្នុង​គណៈកម្មាធិការ​នេះ មាន​ប្រទេស​ខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និង​យូហ្គោស្លាវី បាន​ស្នើ​នូវ​គំនិត​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ប៉ាឡេស្ទីន​មួយ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ពីរ​ជា​សមាជិក គឺ​រដ្ឋមួយ​សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់ និង​រដ្ឋ​មួយ​ទៀត សម្រាប់​ពួក​ជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ចំនួន ៧​ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើ​ឲ្យ​​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ បង្កើត​រដ្ឋ​ពីរ​ឯករាជ្យ​ដាច់ពី​គ្នា​ទាំងស្រុង។

នៅទីបំផុត គឺ​ដំណោះស្រាយ​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ពីរ​​ដាច់ពី​គ្នា​ ដែល​ត្រូវ​បាន​​មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​​អនុម័ត នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៩ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១)។ នៅ​ក្នុង​សេចក្តីសម្រេច​​នេះ មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​ក៏​បាន​កំណត់​ផងដែរ​ថា ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម ដែល​ជា​ចំណុច​ប្រទាញប្រទង់​ខ្លាំង​រវាង​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ ​នឹង​មិន​ត្រូវ​បញ្ចូល​ទៅ​​ក្នុងរដ្ឋ​ណាមួយ​នោះទេ ​តែ​ត្រូវ​ដាក់​ជា​តំបន់​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​​អន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១​ ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​ជា​សមាជិក​អ.ស.ប​​ អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​គាំទ្រ​លើស​ពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់​​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ និង​ប្រទេស​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទាំងអស់​​​​បាន​នាំគ្នា​​​​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង។

បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​បាន​​ប្រឆាំង​ដាច់ខាត​នឹង​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដោយ​ទាមទារ​ឲ្យ​យក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ទាំងអស់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​តែមួយ សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញ​​​បាន​ទទួល​ស្វាគមន៍​ចំពោះ​​​ដំណោះស្រាយ​របស់​​​អ.ស.ប. ហើយ​មេដឹកនាំ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​លោក David Ben-Gourion ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​​អ៊ីស្រាអែល​ជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃ​ទី១៤ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៤៨។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​ការ​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់ ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ គឺ​រួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏​បាន​នាំគ្នា​​លើកទ័ព​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​អ៊ីស្រាអែល។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​អារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែល​លើកទី១ ហើយ​មាន​រយៈពេល​ជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺ​អ៊ីស្រាអែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជោគជ័យ។ រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​ត្រូវ​បាន​បណ្តា​ប្រទេស​ជាច្រើន​ទទួល​ស្គាល់​ជាផ្លូវការ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ​នៅតែ​មិន​អាច​បង្កើត​បាន រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

ការបង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨[កែប្រែ]

ការ​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​នៃ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺ​ជា​គន្លឹះ​មួយ ដើម្បី​យល់​អំពី​ជម្លោះ​ដ៏រ៉ាំរ៉ៃ​នៅ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​មុន​ឆ្នាំ​១៩៤៨ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា មិនមាន​ទេ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល គឺ​មានតែ​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​មនុស្ស​ជាច្រើន ជាពិសេស អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​យល់ថា វត្តមាន​របស់​អ៊ីស្រាអែល នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នេះ​ គឺ​ជា​រឿង​ខុសច្បាប់ ដោយសារ​តែ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នេះ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅលើ​ទឹកដី​​របស់​ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​​វាមាន​លក្ខណៈ​ស្មុគស្មាញ​ជាងនេះ។

តាមពិត នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​​មុនឆ្នាំ​១៩៤៨ ក៏​គ្មាន​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន​ដែរ​ គឺ​មាន​តែ​ទឹកដី​​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយ​​ដែល​ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដូរដៃ​គ្នា​កាន់កាប់​ពីមួយ​ទៅមួយ អស់រយៈពេល​រាប់​ពាន់​ឆ្នាំ។ ​ទឹកដី ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏​មាន​បន្ទាត់​ព្រំដែន​មិន​ស្ថិតស្ថេរ​ច្បាស់លាស់​ដែរ ដោយ​ពេល​ខ្លះ​ត្រូវ​គេ​រាប់​បញ្ចូល​ទាំង​ប្រទេស​មួយចំនួន ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ ដូចជា​​ លីបង់ ស៊ីរី និង​ហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​សម័យកាល និង​អាស្រ័យ​ទៅតាម​​ការ​ចាត់ចែង​របស់​ប្រទេស​មហាអំណាច ដែល​កាន់កាប់​តំបន់​នេះ។

កាលពី​ជាង​៣ពាន់​ឆ្នាំមុន តំបន់​ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មាន​ប្រជាជន​ជាច្រើន​អម្បូរ​រស់​នៅ ក្នុងនោះ​ក៏​មាន​ដែរ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​បាន​សាងសង់​បុរី​ជា​ទីសក្ការៈ​មួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយកម្ទេច​ចោល ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​រ៉ូម ត្រូ​វ​បាន​គេ​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​ឲ្យ​បែក​ខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅ​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល​ក៏​​លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​ប្រទេស​មហាអំណាច​ប្តូរ​ដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយទៅមួយ ដោយ​ភាគច្រើន ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម រួមមាន​ដូចជា ចក្រភព​អារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និង​តួកគី​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភព​អូតូម៉ង់។ នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី១ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម​ត្រូវ​ដួលរលំ។ តំបន់​​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ និង​ទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​​បច្ចុប្បន្ន ​ក៏​ត្រូវធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។


នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៩ និង​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០ ចលនា​មួយ​បាន​រីកដុះដាល​ឡើង នៅ​ក្នុង​ចំណោម​សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​នៅ​អឺរ៉ុប ដែល​មាន​គំនិត​ចង់​​ឲ្យ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​បង្កើត​រដ្ឋ​នៅ​ទឹកដី​កំណត់​របស់​ខ្លួនវិញ។ ចលនា​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​ប្រើ​នៅក្នុង​គម្ពីរប៊ីប ដោយ​សម្តៅ​ទៅលើ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។

ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​របស់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ចូលទៅ​តាំងទីលំនៅ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមានឡើង ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ចំនួន​ជនជាតិជ្វីហ្វ​មាន​ការ​កើនឡើង ភាពតានតឹង​ជាមួយ​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមាន​ឡើង​​ដែរ ដែល​បង្ក​ជា​បញ្ហា​ស្មុគស្មាញ​ដល់​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ ដែល​ជា​អាណា​ព្យាបាល។ អង់គ្លេស​ធ្លាប់​បាន​សន្យា​ជាមួយ​នឹង​ពួក​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​ អង់គ្លេស​ក៏​បាន​សន្យា​​ដល់​ចលនា​ស៊ីយ៉ូនិស្ត​​ផងដែរ​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​​មាន​ទឹកដី​ជា​មាតុភូមិ​មួយ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។

នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ ហេតុការណ៍​នៃ​ការ​សម្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ដោយ​អាល្លឺម៉ង់​ណាហ្ស៊ី​​បាន​ធ្វើឲ្យ​ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​បាន​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​​ឲ្យ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​កាន់​តែ​ច្រើន​ពី​សំណាក់​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​គិត​ថា​ខ្លួន​មាន​ចំណែក​ទទួលខុសត្រូវ នៅ​ក្នុង​សោកនាដកម្ម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧ ដោយ​មើល​ឃើញ​អំពី​ស្ថានភាព​ស្មុគស្មាញ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ អង់គ្លេស​ក៏​​បាន​ប្រកាស​​បញ្ចប់​​​អាណត្តិ​ជាអ្នក​គ្រប់គ្រង​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិន​​ព្រម​​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់​ថា តើ​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នឹង​ត្រូវចាត់ចែង​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​យ៉ាង​ដូចម្តេច​នោះទេ​​ ដោយ​​បាន​រុញ​​សំណុំរឿង​​នេះ​ទៅ​ឲ្យ​អង្គការ​សហប្រជាជាតិ​ជា​អ្នក​ដោះស្រាយ។

អ.ស.ប​ក៏​បាន​សម្រេច​បង្កើត​គណៈកម្មាធិការ​ពិសេស​មួយ ដែល​មាន​​សមាជិក​មក​ពី​ប្រទេស​ចំនួន ១១ ឲ្យ​ធ្វើការ​សិក្សា​អំពី​ដំណោះស្រាយ​​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។ នៅ​ក្នុង​គណៈកម្មាធិការ​នេះ មាន​ប្រទេស​ខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និង​យូហ្គោស្លាវី បាន​ស្នើ​នូវ​គំនិត​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ប៉ាឡេស្ទីន​មួយ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ពីរ​ជា​សមាជិក គឺ​រដ្ឋមួយ​សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់ និង​រដ្ឋ​មួយ​ទៀត សម្រាប់​ពួក​ជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ចំនួន ៧​ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើ​ឲ្យ​​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ បង្កើត​រដ្ឋ​ពីរ​ឯករាជ្យ​ដាច់ពី​គ្នា​ទាំងស្រុង។

នៅទីបំផុត គឺ​ដំណោះស្រាយ​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ពីរ​​ដាច់ពី​គ្នា​ ដែល​ត្រូវ​បាន​​មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​​អនុម័ត នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៩ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១)។ នៅ​ក្នុង​សេចក្តីសម្រេច​​នេះ មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​ក៏​បាន​កំណត់​ផងដែរ​ថា ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម ដែល​ជា​ចំណុច​ប្រទាញប្រទង់​ខ្លាំង​រវាង​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ ​នឹង​មិន​ត្រូវ​បញ្ចូល​ទៅ​​ក្នុងរដ្ឋ​ណាមួយ​នោះទេ ​តែ​ត្រូវ​ដាក់​ជា​តំបន់​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​​អន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១​ ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​ជា​សមាជិក​អ.ស.ប​​ អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​គាំទ្រ​លើស​ពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់​​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ និង​ប្រទេស​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទាំងអស់​​​​បាន​នាំគ្នា​​​​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង។

បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​បាន​​ប្រឆាំង​ដាច់ខាត​នឹង​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដោយ​ទាមទារ​ឲ្យ​យក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ទាំងអស់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​តែមួយ សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញ​​​បាន​ទទួល​ស្វាគមន៍​ចំពោះ​​​ដំណោះស្រាយ​របស់​​​អ.ស.ប. ហើយ​មេដឹកនាំ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​លោក David Ben-Gourion ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​​អ៊ីស្រាអែល​ជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃ​ទី១៤ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៤៨។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​ការ​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់ ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ គឺ​រួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏​បាន​នាំគ្នា​​លើកទ័ព​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​អ៊ីស្រាអែល។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​អារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែល​លើកទី១ ហើយ​មាន​រយៈពេល​ជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺ​អ៊ីស្រាអែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជោគជ័យ។ រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​ត្រូវ​បាន​បណ្តា​ប្រទេស​ជាច្រើន​ទទួល​ស្គាល់​ជាផ្លូវការ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ​នៅតែ​មិន​អាច​បង្កើត​បាន រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

សង្រ្គាម​រវាង​អ៊ីស្រាអែល​និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់[កែប្រែ]

នៅ​ក្រោយ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ សង្រ្គាម​បាន​កើតមាន​ឡើង​ជាច្រើន​លើក​​ ​រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ ដែល​ប្រឆាំង​នឹង​​ការ​បែងចែក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ជា​ពីរ​រដ្ឋ គឺ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល សម្រាប់​ពួកជ្វីហ្វ និង​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់ ទៅតាម​សេចក្តីសម្រេច​របស់​អ.ស.ប។

សង្រ្គាម​លើកទី១ ដែល​អ៊ីស្រាអែល​ហៅថា​ “សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ” បាន​កើតមាន​ឡើង​នៅ​​ឆ្នាំ​១៩៤៨ មួយថ្ងៃ​ក្រោយពី​អ៊ីស្រាអែល​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ដោយ​នៅ​ពេលនោះ កងទ័ព​អារ៉ាប់​មក​ពី​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប ហ្សកដានី លីបង់ ស៊ីរី និង​អ៊ីរ៉ាក់ ព្រមទាំង​កងកម្លាំង​ប្រដាប់អាវុធ​របស់​ប៉ាឡេស្ទីន បាន​រួមដៃគ្នា​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​អ៊ីស្រាអែល។ នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ អ៊ីស្រាអែល​ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​តែ​ម្នាក់ឯង ក៏ប៉ុន្តែ មាន​កម្លាំង​ទ័ព​ខ្លាំង​ជាង​ប្រទេស​អារ៉ាប់ ហើយ​ក្រោយ​ពី​បាន​វាយប្រយុទ្ធគ្នា​អស់រយៈពេល​ជាង ៩ខែ បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ក៏​សុខចិត្ត​ចុះចាញ់ ហើយ​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​បញ្ចប់​សង្រ្គាម នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៩។ កិច្ចព្រមព្រៀង​នេះ​បាន​កំណត់​នូវ​ព្រំដែន​បណ្តោះអាសន្ន​មួយ ដែល​ក្រោយ​មក​ត្រូវ​បាន​អ.ស.ប​ទទួលស្គាល់​​ជា​ព្រំដែន​ស្របច្បាប់​របស់​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល។ ខ្សែបន្ទាត់​ព្រំដែន​នេះ ដែល​គេ​តែងតែ​ហៅ​ថា “បន្ទាត់​បៃតង” (Green Line/Ligne verte) បាន​កាត់​យក​ទឹកដី​ជាច្រើន ដែល​កាល​ពីមុន​ត្រូវ​បាន​អ.ស.ប​បែងចែក​ទុក​ធ្វើ​ជា​ទឹកដី​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន។

ជាលទ្ធផល បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​មិន​ត្រឹមតែ​មិន​អាច​​កម្ចាត់​អ៊ីស្រាអែល​ចេញ​ពី​តំបន់​ដើមបូព៌ា​ដូច​ក្តីបំណង​នោះទេ តែ​ថែមទាំង​ត្រូវ​អ៊ីស្រាអែល​វាយបំបាក់​ឲ្យ​បរាជ័យ ហើយ​ពង្រីក​ទឹកដី​បាន​កាន់តែ​ធំ​លើស​ពី​អ្វី​ដែល​បាន​កំណត់​នៅ​ក្នុង​សេចក្តីសម្រេច​របស់​អ.ស.ប កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៩៤៧​ទៅទៀត។ សម្រាប់​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ក៏​មិន​អាច​បង្កើត​ឡើងបាន ដោយ​ទឹកដី​មួយ​ផ្នែក​ត្រូវ​​អ៊ីស្រាអែល​កាត់យក​ ចំណែក​ឯ​ទឹកដី​ដែល​នៅ​សេសសល់​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ប្រទេស​អារ៉ាប់​គ្នាឯង គឺ​តំបន់​ហ្កាហ្សា​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អេហ្ស៊ីប ចំណែក​តំបន់ West Bank ឬ Cisjordanie ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ហ្សកដានី។ ប្រជាជន​ប៉ាឡេស្ទីន​​ជាង ៧០ម៉ឺននាក់ ដែល​រត់ភៀសខ្លួន​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម ក៏​មិន​អាច​វិលត្រឡប់​ទៅ​ផ្ទះសម្បែងវិញ​បាន ដោយស្រុកភូមិ​របស់​ពួកគេ​ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល។ សិទ្ធិវិលត្រឡប់​របស់​ជនភៀសខ្លួន​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ​ហើយ​ ដែល​ជា​​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ដ៏​ចម្បងមួយ​ នៅ​ក្នុង​ការចរចា​សន្តិភាព រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៦ (៧ឆ្នាំ​ក្រោយ​ពី​សង្រ្គាម​ទី១​ត្រូវ​បញ្ចប់) សង្រ្គាម រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់​បាន​ផ្ទុះឡើង​សាជាថ្មី​ម្តងទៀត គឺ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​​អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ លើកនេះ គឺ​អ៊ីស្រាអែល ដែល​បាន​ចូល​ដៃ​​ជាមួយ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​ ​ចូល​ឈ្លានពាន​​ទឹកដី​​អេហ្ស៊ីប នៅ​ក្នុង​វិបត្តិ​ព្រែកជីក​ស៊ុយអេ (Suez)។

នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ បើ​និយាយ​ខាង​ផ្នែក​យោធា អ៊ីស្រាអែល អង់គ្លេស និង​បារាំង គឺ​ជា​អ្នក​ទទួល​ជោគជ័យ ដោយ​អាច​វាយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទីតាំង​សំខាន់ៗ​របស់​អេហ្ស៊ីប ជាពិសេស អ៊ីស្រាអែល​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​តំបន់​ស៊ីណៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ ខាង​ផ្នែក​នយោបាយ និង​ការទូតវិញ ប្រទេស​ទាំង ៣នេះ​ត្រូវ​ទទួលរង​នូវ​ការ​រិះគន់​​ពី​គ្រប់​ទិសទី។ សូម្បី​តែ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ក៏​រិះគន់​សកម្មភាព​ឈ្លានពាន​ទៅលើ​អេហ្ស៊ីប​នេះ​ដែរ។ ចំណែក​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់ ដែល​កំពុងតែ​មិនចូល​ចិត្ត​អ៊ីស្រាអែល​ស្រាប់ ក៏​កាន់តែ​ស្អប់​អ៊ីស្រាអែល​ខ្លាំងឡើង​ថែម​ទៀត។


    ការបង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨
    អាដុលហ្វ៍ ​ហ៊ីត្លែរ ​និង​ការ​បង្កើត​គណបក្ស​ណាស៊ី​នៅ​អាល្លឺម៉ង់
    អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិ​នៃ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)
    ការងើបឡើង​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប និង​ចក្រភព​រ៉ូម
    ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់​ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម
   1
   2
   3
   4
   5

នៅ​​ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៦៧ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​ទំនាក់ទំនង រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ជិតខាង​កំពុង​តែ​ស្ថិត​ក្នុង​សភាព​តានតឹង​ខ្លាំង​ស្រាប់ អេហ្ស៊ីប​បាន​ទទួល​ព័ត៌មាន​ខុស​ពី​ទីភ្នាក់ងារ​ចារកិច្ច​សូវៀត​ថា អ៊ីស្រាអែល​កំពុង​ប្រមូល​កម្លាំង​ទ័ព​យ៉ាង​ច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ នៅ​ក្បែរ​ព្រំដែន​ស៊ីរី។ អេហ្ស៊ីប ដែល​បាន​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​ការពារជាតិ​ជាមួយ​ស៊ីរី ក៏​បាន​ប្រមូល​កម្លាំង​ទ័ព​​ឲ្យ​ចូល​មក​ក្បែរ​ព្រំដែន​អ៊ីស្រាអែល​ ព្រមទាំង​បាន​បណ្តេញ​កងកម្លាំង​មួកខៀវ​របស់​អ.ស.ប​ឲ្យ​ចេញ​ពី​តំបន់​ស៊ីណៃ និង​ហ្កាហ្សា។

នៅថ្ងៃ​ទី៥ ខែ​មិថុនា សង្រ្គាម​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង រវាង​ម្ខាង​​អ៊ីស្រាអែល និង​ម្ខាងទៀត អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី និង​ហ្សកដានី។ សង្រ្គាម​អ៊ីស្រាអែល-អារ៉ាប់ លើកទី៣​​នេះ​មាន​រយៈពេល​តែ ៦ថ្ងៃ​ប៉ុណ្ណោះ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​គេ​ច្រើន​ហៅ​ថា “សង្រ្គាម៦ថ្ងៃ”។ ជាថ្មីម្តងទៀត គឺ​អ៊ីស្រាអែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជោគជ័យ ដោយ​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​ហ្កាហ្សា និង West Bank/Cisjordanie របស់​​​ប៉ាឡេស្ទីន តំបន់​ស៊ីណៃ​របស់​អេហ្ស៊ីប និង​តំបន់​ខ្ពង់រាប​ Golan របស់​ស៊ីរី។ និយាយ​ជារួម អ៊ីស្រាអែល​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​មួយ​ជាបី។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី​ដែល​អ៊ីស្រាអែល​ទើប​នឹង​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ថ្មី​នេះ មិន​ត្រូវ​បាន​ទទួល​ស្គាល់​ដោយ​សហគមន៍​អន្តរជាតិ​នោះទេ។

នៅថ្ងៃ​ទី២២ វិច្ឆិកា ១៩៦៧ ក្រុមប្រឹក្សា​សន្តិសុខ​អ.ស.ប​បាន​ចេញ​សេចក្តីសម្រេច​មួយ (សេចក្តីសម្រេច​លេខ ២៤២) ​ទាមទារ​ឲ្យ​អ៊ីស្រាអែល​ដក​ថយ​ចេញ​​ពី​ដែនដី​ ដែល​ខ្លួន​ទើប​នឹង​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ ក្នុង​សង្រ្គាម ៦ថ្ងៃ ដោយ​វិល​ត្រឡប់​ទៅ​រក​បន្ទាត់​ព្រំដែន​ចាស់ (បន្ទាត់​បៃតង) ដែល​កំណត់​ដោយ​កិច្ចព្រមព្រៀង​កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៩៤៩។ ជាថ្នូរមកវិញ ប្រទេស​អារ៉ាប់​ដែល​ជាប់​ជម្លោះ​​ត្រូវ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព​ជាមួយ​នឹង​អ៊ីស្រាអែល។

លើកលែង​តែ​ប្រទេស​ស៊ីរី​មួយ​ចេញ ប្រទេស​ជាប់ជម្លោះ​ទាំងអស់ ដោយ​រួម​ទាំង​អ៊ីស្រាអែល​ផង សុទ្ធតែ​សុខចិត្ត​ទទួល​យក​សេចក្តីសម្រេច​របស់​ក្រុម​ប្រឹក្សា​សន្តិសុខ​អ.ស.ប។ ក៏ប៉ុន្តែ ការ​បកស្រាយ​ផ្សេងគ្នា​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ការ​អនុវត្ត​សេចក្តីសម្រេច​នេះ​ត្រូវ​ជាប់គាំង ដោយ​​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទាមទារ​ឲ្យ​អ៊ីស្រាអែល​ដកទ័ព​ចេញ​ពី​ទឹកដី​របស់​គេ​ជាមុន ទើប​សុខចិត្ត​បើក​ការចរចា​លើ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព ចំណែក​​អ៊ីស្រាអែល​វិញ​​ទាមទារ​ឲ្យ​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទទួលស្គាល់រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល និង​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព​ជាមួយគ្នា​ជាមុន ទើប​សុខចិត្ត​ដក​ទ័ព។

នៅថ្ងៃ​ទី៦ ខែ​តុលា ឆ្នាំ​១៩៧៣ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​​ការ​ចរចា​ត្រូវ​ជាប់គាំង អេហ្ស៊ីប និង​ស៊ីរី ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​​ទៅលើ​អ៊ីស្រាអែល ក្នុងគោលដៅ​ដណ្តើម​តំបន់​ស៊ីណៃ និង​ខ្ពង់រាប Golan ពី​អ៊ីស្រាអែល​មកវិញ។ សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​យ៉ុមគីពួរ” (Yom Kippour) ដោយសារ​តែ​វា​កើត​ឡើង នៅ​ចំថ្ងៃ​​យ៉ុមគីពួរ ដែល​ជា​ថ្ងៃ​បុណ្យ​សាសនា​ដ៏ធំ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។ សង្រ្គាម​យ៉ុមគីពួរ​នេះ ក៏​បាន​បង្ក​ឲ្យ​មាន​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់​គ្នា​យ៉ាង​ខ្លាំង​ដែរ រវាង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គាំទ្រ​អ៊ីស្រាអែល និង​សហភាព​សូវៀត ដែល​គាំទ្រ​អេហ្ស៊ីប។

ក្រោយ​ពី​មាន​ការ​ចរចា​សម្រុះសម្រូល​គ្នា ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​សហភាព​សូវៀត ក៏​បាន​ព្រមព្រៀង​ឲ្យ​ក្រុមប្រឹក្សា​សន្តិសុខ​អ.ស.ប​ ចេញ​សេចក្តីសម្រេច​មួយ​បង្គាប់​ឲ្យ​អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប និង​ស៊ីរី ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​ឈប់បាញ់​ ដើម្បី​បញ្ចប់​សង្រ្គាម។ បទឈប់បាញ់ ដែល​ត្រូវ​ភាគី​ជម្លោះ​ទទួល​យក នៅថ្ងៃ​ទី២៥ ខែ​តុលា។

សង្រ្គាម​យ៉ុមគីពួរ ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​សង្រ្គាម​ទ្រង់ទ្រាយ​ធំ​លើក​ចុងក្រោយ រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយៗមក​ទៀត សង្រ្គាម​​ក្នុង​ទ្រង់ទ្រាយ​តូចៗ​​ផ្សេង​ទៀត​បាន​កើតមាន​ឡើង​ជា​ញឹកញាប់ រវាង​អ៊ីស្រាអែល និងលីបង់ ឬ​អ៊ីស្រាអែល និង​ក្រុម​ប្រដាប់អាវុធ​ប៉ាឡេស្ទីន។ ការងើបឡើង​បះបោរ​​របស់​ប្រជាជន​ប៉ាឡេស្ទីន ដែល​គេ​ហៅ​តាមភាសា​អារ៉ាប់​ថា “អ៊ីនទីហ្វាដា” ដើម្បី​ប្រឆាំង​នឹង​​អ៊ីស្រាអែល​ក៏​បាន​កើតឡើង​ចំនួន​ពីរលើក​ផងដែរ គឺ​លើកទី១ ពី​ឆ្នាំ​១៩៨៧ ដល់​ឆ្នាំ​១៩៩៣​ និង​លើក​ទី២ នៅ​ឆ្នាំ​២០០០ ដោយ​​អ៊ីនទីហ្វាដា​មួយលើកៗ​បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស​រាប់ពាន់​នាក់​ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត ភាគច្រើន គឺ​ជនស៊ីវិល​ប៉ាឡេស្ទីន។

ជនរងគ្រោះ​ប៉ាឡេស្ទីន នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​នៅ​ហ្កាហ្សា កាល​ពី​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​២០១៤REUTERS/Mohammed Salem

ជម្លោះ​​រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន មិនមែន​ដូចកុនល្ខោន ដែល​មាន​ម្ខាង​ជា​តួ​ចិត្ត​ល្អ ហើយ​ម្ខាងទៀត​ជា​តួចិត្ត​អាក្រក់​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ វា​ជា​សោកនាដកម្ម​មួយ ដែល​ភាគី​ម្ខាងៗ​សុទ្ធតែ​មាន​ហេតុផល​សមរម្យ​រៀងៗ​ខ្លួន។ ម្ខាងៗ​សុទ្ធតែ​ជា​ជនរងគ្រោះ​ផង និង​ជា​អ្នក​បង្ក​រឿងផង។ កាលពីដំបូង អ៊ីស្រាអែល​ទទួល​យក​នូវ​ដំណោះស្រាយ​របស់​អ.ស.ប ដែល​បែងចែក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ពីរ គឺ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល និង​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​ភាគី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ដែល​មិន​ព្រម ដោយ​ចង់បាន​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ទាំងមូល​សម្រាប់​តែ​ខ្លួនឯង ហើយ​នាំគ្នា​លើកទ័ព​មក​វាយប្រហារ​លើ​អ៊ីស្រាអែល។ បច្ចុប្បន្ន​នេះ ប៉ាឡេស្ទីន​​ចង់​បាន​ត្រឹមតែ​សុខសន្តិភាព និង​អាច​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​មួយ​ផ្ទាល់​ខ្លួន​នឹង​គេ ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​អ៊ីស្រាអែល​វិញ​ម្តងដែល​ចេះតែ​យក​ជើងរាទឹក​​មិន​ឲ្យ​​រដ្ឋប៉ាឡេស្ទីន​នេះ​បង្កើត​ឡើងបាន។ ​អ៊ីស្រាអែល​​ចេះតែ​​បន្ត និង​ពង្រីក​អាណានិគម​ទៅលើ​ទឹកដី​របស់​ប៉ាឡេស្ទីន ដោយ​រំលោភ​ទៅលើ​ច្បាប់​អន្តរជាតិ និង​ផ្គើន​នឹង​ការ​ទាមទារ​របស់​សហគមន៍​អន្តរជាតិ ធ្វើ​ឲ្យ​ជម្លោះ​ដ៏រ៉ាំរ៉ៃមួយ​នេះ​មិន​អាច​រក​ដំណោះស្រាយ​ចេញរួច។ នៅ​ទីចុង​បំផុត អ្នក​ដែល​រងទុក្ខ​វេទនា​ខ្លាំង​ជាងគេ គឺ​ប្រជាជន​ស៊ីវិល​ប៉ាឡេស្ទីន​ ដែល​រងគ្រោះ​ដោយ​អំពើ​ជិះជាន់​របស់​អ៊ីស្រាអែល ​រងគ្រោះ​ដោយ​​កត្តា​ភូមិសាស្រ្ត​នយោបាយ​និង​ការ​ប្រជែងគ្នា​ រវាង​មហាអំណាច​អ៊ីស្លាម​ស៊ុននីត និង​ស្ហ៊ីអ៊ីត​នៅ​ក្នុង​តំបន់ រងគ្រោះ​ដោយ​សារ​​នយោបាយ​របស់​មេដឹកនាំ​ប៉ាឡេស្ទីន​ខ្លួនឯងផ្ទាល់៕ ==ការបង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ ការ​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​នៃ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល គឺ​ជា​គន្លឹះ​មួយ ដើម្បី​យល់​អំពី​ជម្លោះ​ដ៏រ៉ាំរ៉ៃ​នៅ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​មុន​ឆ្នាំ​១៩៤៨ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា មិនមាន​ទេ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល គឺ​មានតែ​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​មនុស្ស​ជាច្រើន ជាពិសេស អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​យល់ថា វត្តមាន​របស់​អ៊ីស្រាអែល នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​នេះ​ គឺ​ជា​រឿង​ខុសច្បាប់ ដោយសារ​តែ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​នេះ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅលើ​ទឹកដី​​របស់​ប៉ាឡេស្ទីន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​​វាមាន​លក្ខណៈ​ស្មុគស្មាញ​ជាងនេះ។

តាមពិត នៅ​ក្នុង​តំបន់​ដើមបូព៌ា​​មុនឆ្នាំ​១៩៤៨ ក៏​គ្មាន​រដ្ឋ​ប៉ាឡេស្ទីន​ដែរ​ គឺ​មាន​តែ​ទឹកដី​​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា "ប៉ាឡេស្ទីន" ហើយ​​ដែល​ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដូរដៃ​គ្នា​កាន់កាប់​ពីមួយ​ទៅមួយ អស់រយៈពេល​រាប់​ពាន់​ឆ្នាំ។ ​ទឹកដី ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ ក៏​មាន​បន្ទាត់​ព្រំដែន​មិន​ស្ថិតស្ថេរ​ច្បាស់លាស់​ដែរ ដោយ​ពេល​ខ្លះ​ត្រូវ​គេ​រាប់​បញ្ចូល​ទាំង​ប្រទេស​មួយចំនួន ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ ដូចជា​​ លីបង់ ស៊ីរី និង​ហ្សកដានី ជាដើម អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​សម័យកាល និង​អាស្រ័យ​ទៅតាម​​ការ​ចាត់ចែង​របស់​ប្រទេស​មហាអំណាច ដែល​កាន់កាប់​តំបន់​នេះ។

កាលពី​ជាង​៣ពាន់​ឆ្នាំមុន តំបន់​ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ប៉ាឡេស្ទីន” នេះ មាន​ប្រជាជន​ជាច្រើន​អម្បូរ​រស់​នៅ ក្នុងនោះ​ក៏​មាន​ដែរ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​បាន​សាងសង់​បុរី​ជា​ទីសក្ការៈ​មួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភពរ៉ូម ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយកម្ទេច​ចោល ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​រ៉ូម ត្រូ​វ​បាន​គេ​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​ឲ្យ​បែក​ខ្ចាត់ខ្ចាយ ទៅ​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល​ក៏​​លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​ប្រទេស​មហាអំណាច​ប្តូរ​ដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយទៅមួយ ដោយ​ភាគច្រើន ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម រួមមាន​ដូចជា ចក្រភព​អារ៉ាប់ អេហ្ស៊ីប និង​តួកគី​ក្នុង​សម័យកាល​ចក្រភព​អូតូម៉ង់។ នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី១ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម​ត្រូវ​ដួលរលំ។ តំបន់​​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ និង​ទន្លេយ័រដាន់ (Jordan) ពោលគឺ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​​បច្ចុប្បន្ន ​ក៏​ត្រូវធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។


នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៩ និង​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០ ចលនា​មួយ​បាន​រីកដុះដាល​ឡើង នៅ​ក្នុង​ចំណោម​សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​នៅ​អឺរ៉ុប ដែល​មាន​គំនិត​ចង់​​ឲ្យ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​បង្កើត​រដ្ឋ​នៅ​ទឹកដី​កំណត់​របស់​ខ្លួនវិញ។ ចលនា​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ស៊ីយ៉ូនិស្ត” (Sioniste)។ “ស៊ីយ៉ូន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​ប្រើ​នៅក្នុង​គម្ពីរប៊ីប ដោយ​សម្តៅ​ទៅលើ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។

ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​របស់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ចូលទៅ​តាំងទីលំនៅ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមានឡើង ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ចំនួន​ជនជាតិជ្វីហ្វ​មាន​ការ​កើនឡើង ភាពតានតឹង​ជាមួយ​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើតមាន​ឡើង​​ដែរ ដែល​បង្ក​ជា​បញ្ហា​ស្មុគស្មាញ​ដល់​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ ដែល​ជា​អាណា​ព្យាបាល។ អង់គ្លេស​ធ្លាប់​បាន​សន្យា​ជាមួយ​នឹង​ពួក​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​ អង់គ្លេស​ក៏​បាន​សន្យា​​ដល់​ចលនា​ស៊ីយ៉ូនិស្ត​​ផងដែរ​ថា​នឹង​ឲ្យ​ពួកគេ​​មាន​ទឹកដី​ជា​មាតុភូមិ​មួយ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។

នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ ហេតុការណ៍​នៃ​ការ​សម្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ដោយ​អាល្លឺម៉ង់​ណាហ្ស៊ី​​បាន​ធ្វើឲ្យ​ចលនា​អន្តោប្រវេសន៍​​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​បាន​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​​ឲ្យ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​កាន់​តែ​ច្រើន​ពី​សំណាក់​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក ជាពិសេស បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​គិត​ថា​ខ្លួន​មាន​ចំណែក​ទទួលខុសត្រូវ នៅ​ក្នុង​សោកនាដកម្ម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧ ដោយ​មើល​ឃើញ​អំពី​ស្ថានភាព​ស្មុគស្មាញ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ អង់គ្លេស​ក៏​​បាន​ប្រកាស​​បញ្ចប់​​​អាណត្តិ​ជាអ្នក​គ្រប់គ្រង​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ប៉ុន្តែ មិន​​ព្រម​​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់​ថា តើ​​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នឹង​ត្រូវចាត់ចែង​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​យ៉ាង​ដូចម្តេច​នោះទេ​​ ដោយ​​បាន​រុញ​​សំណុំរឿង​​នេះ​ទៅ​ឲ្យ​អង្គការ​សហប្រជាជាតិ​ជា​អ្នក​ដោះស្រាយ។

អ.ស.ប​ក៏​បាន​សម្រេច​បង្កើត​គណៈកម្មាធិការ​ពិសេស​មួយ ដែល​មាន​​សមាជិក​មក​ពី​ប្រទេស​ចំនួន ១១ ឲ្យ​ធ្វើការ​សិក្សា​អំពី​ដំណោះស្រាយ​​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន។ នៅ​ក្នុង​គណៈកម្មាធិការ​នេះ មាន​ប្រទេស​ខ្លះ រួមមាន អ៊ីរ៉ង់ ឥណ្ឌា និង​យូហ្គោស្លាវី បាន​ស្នើ​នូវ​គំនិត​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ប៉ាឡេស្ទីន​មួយ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ពីរ​ជា​សមាជិក គឺ​រដ្ឋមួយ​សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់ និង​រដ្ឋ​មួយ​ទៀត សម្រាប់​ពួក​ជ្វីហ្វ។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ចំនួន ៧​ផ្សេងទៀត (កាណាដា ឆេកូស្លូវ៉ាគី ហូឡង់ ស៊ុយអែត ក្វាតេម៉ាឡា ប៉េរូ អ៊ុយរូហ្កាយ) ស្នើ​ឲ្យ​​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ បង្កើត​រដ្ឋ​ពីរ​ឯករាជ្យ​ដាច់ពី​គ្នា​ទាំងស្រុង។

នៅទីបំផុត គឺ​ដំណោះស្រាយ​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ពីរ​​ដាច់ពី​គ្នា​ ដែល​ត្រូវ​បាន​​មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​​អនុម័ត នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៩ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩៤៧ (សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១)។ នៅ​ក្នុង​សេចក្តីសម្រេច​​នេះ មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​ក៏​បាន​កំណត់​ផងដែរ​ថា ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម ដែល​ជា​ចំណុច​ប្រទាញប្រទង់​ខ្លាំង​រវាង​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ ​នឹង​មិន​ត្រូវ​បញ្ចូល​ទៅ​​ក្នុងរដ្ឋ​ណាមួយ​នោះទេ ​តែ​ត្រូវ​ដាក់​ជា​តំបន់​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​​អន្តរជាតិ។ សេចក្តីសម្រេច​លេខ ១៨១​ ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​ជា​សមាជិក​អ.ស.ប​​ អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​គាំទ្រ​លើស​ពី ២ភាគ៣ ក៏ប៉ុន្តែ គ្រប់​​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ និង​ប្រទេស​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទាំងអស់​​​​បាន​នាំគ្នា​​​​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង។

បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​បាន​​ប្រឆាំង​ដាច់ខាត​នឹង​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដោយ​ទាមទារ​ឲ្យ​យក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ទាំងអស់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​តែមួយ សម្រាប់​ពួក​អារ៉ាប់។ អ៊ីស្រាអែលវិញ​​​បាន​ទទួល​ស្វាគមន៍​ចំពោះ​​​ដំណោះស្រាយ​របស់​​​អ.ស.ប. ហើយ​មេដឹកនាំ​ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​លោក David Ben-Gourion ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​​អ៊ីស្រាអែល​ជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃ​ទី១៤ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៤៨។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​ការ​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់ ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ គឺ​រួមមាន អេហ្ស៊ីប ស៊ីរី ហ្សកដានី លីបង់ និងអ៊ីរ៉ាក់ ក៏​បាន​នាំគ្នា​​លើកទ័ព​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​អ៊ីស្រាអែល។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​អារ៉ាប់-អ៊ីស្រាអែល​លើកទី១ ហើយ​មាន​រយៈពេល​ជាង ៩ខែ។ ជាលទ្ធផល គឺ​អ៊ីស្រាអែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជោគជ័យ។ រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល​ត្រូវ​បាន​បណ្តា​ប្រទេស​ជាច្រើន​ទទួល​ស្គាល់​ជាផ្លូវការ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ​នៅតែ​មិន​អាច​បង្កើត​បាន រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕ ==គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​១៩៤៥ មហាអំណាច​អាណានិគម​នៅ​អឺរ៉ុប ជាពិសេស បារាំង និង​អង់គ្លេស កាន់កាប់​ដែនដី​ប្រមាណ​ជា​ពាក់កណ្តាល​ពិភពលោក​ទាំងមូល។ ប្រទេស​ភាគច្រើន នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាហ្វ្រិក និង​អាស៊ី​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​អាណានិគម​អឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ ប្រទេស​ដែល​​ស្ថិតក្រោម​អាណានិគម​​​បាន​ទទួល​ឯករាជ្យ​ម្តងមួយៗ ហើយ​​ដែនដី​អាណានិគម​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក​​​ក៏​ត្រូវ​រួញតូច​បន្តិចម្តងៗ។

ការ​រំសាយ​ដែនដី​អាណានិគម នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២​បាន​កើតមាន​ឡើង ដោយមក​ពី​មូលហេតុ​ច្រើន​យ៉ាង។

មូលហេតុ​សំខាន់​ទីមួយ គឺ​ធ្លាក់​ចុះ​ទន់ខ្សោយ​​នៃ​​ប្រទេស​មហាអំណាច​អាណានិគម គឺ​បារាំង និង​អង់គ្លេស ដែល​​ត្រូវ​ទទួល​រងនូវ​ការ​ខូចខាត​យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ​ដោយសារ​សង្រ្គាម។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មហាអំណាច​ធំៗ​ពីរ​ដែល​ងើបមុខថ្មី គឺ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​សហភាព​សូវៀត ​ដែលជា​​អ្នក​ឈ្នះ​សង្រ្គាម​លោក​ដែរ​នោះ សុទ្ធសឹង​ជា​ប្រទេស​ដែល​មាននិន្នាការ​ប្រឆាំង​នឹង​អាណានិគម។ គេ​មិន​ត្រូវ​ភ្លេច​ទេ​ថា សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់​ក៏​​​មាន​ដើម​កំណើត​ដំបូង​​ចេញ​ពី​ការ​តស៊ូ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ដែរ កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៤។

លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំង និង​អង់គ្លេស​ សុទ្ធតែ​ត្រូវការ​ជំនួយ​ពី​កងកម្លាំង​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម ដើម្បី​ជួយចម្បាំង​ទល់​នឹង​កងទ័ព​អាល្លឺម៉ង់ និង​ជប៉ុន ហើយ​ជាថ្នូរ​នឹង​ជំនួយ​នេះ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​​បាន​នាំគ្នា​សន្យាថា​នឹង​ផ្តល់​សិទ្ធិសេរីភាព ស្វ័យភាព ឬ​ឯករាជ្យ​​​ដល់​បណ្តា​ប្រទេស​ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​អាណា​និគម​របស់​ពួកគេ។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២​នេះ ចលនា​ជាតិនិយម​ក៏​បាន​រីកដុះដាល​យ៉ាង​ខ្លាំង​ដែរ នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម។

នៅ​ឆ្នាំ១៩៤៥ ភ្លាមៗ​ក្រោយ​ពី​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២​ត្រូវ​បញ្ចប់ អង្គការ​សហប្រជាជាតិ​ត្រូវ​បាន​បង្កើតឡើង ហើយ​នៅ​ក្នុង​ធម្មនុញ្ញ ដែល​ជា​ច្បាប់​កំពូល​របស់​អ.ស.ប មាន​ចែង​នូវ​គោលការណ៍​ដ៏​សំខាន់​មួយ គឺ​ការ​ផ្តល់​​សិទ្ធិដល់​គ្រប់ប្រជាជន​ទាំងអស់​នៅលើ​ពិភពលោក ក្នុងការ​កំណត់​ជោគវាសនា​ដោយ​ខ្លួនឯង។ ចំណុច​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​គោលការណ៍​ជា​មូលដ្ឋាន ក្នុង​ដំណើរការ​រំសាយ​អាណានិគម។

    ផលវិបាក​ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​សង្រ្គាមលោក​លើកទី២
    ការ​ដាក់​អាណាព្យាបាល​បារាំង​នៅ​កម្ពុជា​នៅ​ឆ្នាំ១៨៦៣
    ការ​ប្រកួតប្រជែង​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​រវាង​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប
    ចក្រភព​ជប៉ុន៖ ​មហាអំណាច​អាណានិគម​អាស៊ី​តែមួយ​គត់​នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០
    អាមេរិក៖ ​ដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ​ការ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស
   1
   2
   3
   4
   5

ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើរការ​នៃ​ការ​រំសាយ​អាណានិគម​នេះ​មិនមែន​កើតឡើង​ដូចគ្នា​នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​នោះទេ។ ​ប្រទេស​ខ្លះ​បាន​ទទួល​ឯករាជ្យ​​ដោយ​សន្តិវិធី តាមរយៈ​ការ​ចរចា ចំណែក​ឯ​ប្រទេស​ខ្លះ​ទៀត​​បាន​ទទួល​ឯករាជ្យ​តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​បង្ហូរឈាម។ ស្ថានភាព​នៅ​ក្រោយ​ពេល​ទទួល​ឯករាជ្យ​ក៏​​មិនដូចគ្នា​នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​នោះដែរ ដោយ​ប្រទេស​ខ្លះ​​​បង្កើត​បាន​នូវរដ្ឋាភិបាល​ ដែល​មាន​ស្ថិរភាព​ភ្លាមៗ​ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ ចំណែក​ប្រទេស​ខ្លះ​ទៀត ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​រាប់​ទសវត្សរ៍។ ប្រទេស​ខ្លះ​បង្កើត​​បានជា​របបដឹកនាំ​តាមបែប​ប្រជាធិបតេយ្យ ចំណែក​ប្រទេស​ខ្លះ​ទៀត ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​ដោយ​របបសឹក ឬ​របបផ្តាច់ការ​ស៊ីវិល​ អស់រយៈពេល​រាប់សិបឆ្នាំ។

នៅ​ក្រោយ​​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២​ត្រូវ​បញ្ចប់ លោក Clement Attlee ដែល​បាន​ឡើង​មក​កាន់តំណែង​ជា​នាយករដ្ឋមន្រ្តី​អង់គ្លេស​ជំនួស​លោក Winston Churchill កាល​ពី​ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៩៤៥ ប្រកាន់​យក​នូវ​នយោបាយ​មួយ​ថា អង់គ្លេស​គួរតែ​ផ្តោត​អាទិភាព​លើ​ការ​ស្តារ​ប្រទេស​ចេញ​ពី​ផេះផង់​នៃ​សង្រ្គាម ជាជាង​ចំណាយកម្លាំង​​លើ​ការ​ប្រឹងប្រែង​រក្សា​ដែនដី​អាណានិគម។ អង់គ្លេស​ដែល​ដឹងខ្លួន​ថា​ការប្រគល់​ឯករាជ្យ​ទៅ​ឲ្យ​ឥណ្ឌា គឺ​ជា​រឿង​ដែល​ចៀស​មិនរួច ​ក៏​បាន​បើក​កិច្ចចរចា​ជាមួយ​រដ្ឋាភិបាល​ឥណ្ឌា រហូត​ឈាន​ទៅ​ចេញ​ច្បាប់​មួយ នៅ​ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៩៤៧ ដែល​ចែង​ពី​ការ​ផ្តល់​ឯករាជ្យ​ដល់​ឥណ្ឌា។

ក្រោយ​ពី​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អង់គ្លេស​អស់រយៈពេល​ជាង​២០០ឆ្នាំ (១៦១២-១៩៤៧) ឥណ្ឌា​ក៏​ទទួល​បាន​ឯករាជ្យ​យ៉ាង​ពេញលេញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការ​បាក់បែក​គ្នា រវាង​អ្នក​កាន់​សាសនា​ហិណ្ឌូ និង​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ក៏​បាន​ធ្វើឲ្យ​ឥណ្ឌា​ត្រូវពុះចែក​ជា​ប្រទេស​ពីរ​​ដាច់ពី​គ្នា គឺ​​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​បច្ចុប្បន្ន ដែល​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​ជា​អ្នក​កាន់​សាសនា​ហិណ្ឌូ និង​ប៉ាគីស្ថាន​ ដែល​ប្រជាជន​ភាគច្រើន ជា​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ក្រោយ​មក​ទៀត ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន​ក៏​ត្រូវ​បាក់បែក​គ្នា​ជា​ពីរ​ដែរ ដោយ​ប៉ាគីស្ថាន​ខាង​កើត​បាន​ផ្តាច់ខ្លួន​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៧១ បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ថ្មី​មួយ គឺ​បង់ក្លាដែស។

ជារួម គេសង្កេតឃើញ​ថា ឯករាជ្យ​របស់​ឥណ្ឌា​ពី​ក្រោម​នឹម​អាណានិគម​អង់គ្លេស​​បាន​មក​ដោយ​គ្មាន​សង្រ្គាម​បង្ហូរ​ឈាម ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​នៅ​ក្រោយ​ពេល​បាន​ទទួល​ឯករាជ្យ ដែល​សង្រ្គាម​ត្រូវ​ផ្ទុះឡើង គឺ​សង្រ្គាម​​ នៅពេល​បង់ក្លាដែស​ទាមទារ​ផ្តាច់ខ្លួន​ពី​ប៉ាគីស្ថាន និង​​សង្រ្គាម​រហូតដល់​ទៅ ៤លើក រវាង​ឥណ្ឌា និង​ប៉ាគីស្ថាន ដែល​កើតចេញ​ពី​​ជម្លោះ​ដណ្តើម​ទឹកដី​គ្នា នៅ​តំបន់​កាស្មៀរ។ ជម្លោះ ដែល​នៅ​បន្ត​កើតមាន​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

បើ​និយាយ​អំពី​ស្ថានភាព​នយោបាយ​វិញ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា នៅ​ក្រោយ​ពី​ទទួល​បាន​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស ឥណ្ឌា​​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង​ប្រព័ន្ធដឹកនាំ​តាមបែប​ប្រជាធិបតេយ្យ ព្រមទាំង​មាន​ស្ថិរភាព​នយោបាយ​ជាប់​ជា​ប្រចាំ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ាគីស្ថាន​​តែងតែ​ឆ្លងកាត់​នូវ​​ការ​ដឹកនាំ​តាមបែប​របបសឹកផ្តាច់ការ ការ​ធ្វើ​រដ្ឋប្រហារ​ដណ្តើម​អំណាច​គ្នា និង​អស្ថិរភាព​នយោបាយ​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

ការដកខ្លួនថយ​របស់​អង់គ្លេស​ពី​ឥណ្ឌា គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​មួយ ដែល​បើក​ផ្លូវ​នាំ​ទៅ​រក​ការ​រំលាយ​បន្តិចម្តងៗ​នៃ​ដែនដី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅ​លើ​ពិភពលោក។ ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​ក្រោយ​ពី​អង់គ្លេស​បាន​ប្រគល់​ឯករាជ្យ​ឲ្យ​​ឥណ្ឌា និង​ប៉ាគីស្ថាន ប្រទេសផ្សេងទៀត ដែល​នៅ​ក្បែរ​នោះ ក៏​បាន​នាំគ្នា​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​​​ពី​អង់គ្លេស​ជា​បន្តបន្ទាប់​ដែរ គឺ​​ភូមា ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​លោក​អ៊ុងសាន (ឪពុក​របស់​លោកស្រី​អ៊ុងសាន ស៊ូជី) បាន​ចរចា​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ ស្រីលង្កា​ ទទួល​ឯករាជ្យ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ និង​ម៉ាឡេស៊ី ទទួល​ឯករាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៧។

ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពី​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត ដែល​ដំណើរការ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​​ត្រូវ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដោយ​សន្តិវិធី ម៉ាឡេស៊ី​បាន​ឆ្លងកាត់​សង្រ្គាម​បង្ហូរឈាម​ជាច្រើន​ឆ្នាំ​ទម្រាំ​តែ​បាន​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស នេះ​ក៏ដោយសារ​តែ​នៅ​ក្នុង​ចលនា​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ម៉ាឡេស៊ី​មាន​ឡូកឡំ​ជាមួយ​ចលនា​ឧទ្ទាម​កុម្មុយនិស្ត​ស្និទ្ធ​នឹង​ចិន ហើយ​អង់គ្លេស​មិនចង់​ឲ្យ​ម៉ាឡេស៊ី​ឯករាជ្យ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការគ្រប់គ្រង​របស់​ពួក​កុម្មុយនិស្ត។ ទាល់តែ​បាន​វាយ​បំបាក់​កម្លាំង​ឧទ្ទាម​កុម្មុយនិស្ត​បាន​ហើយ ទើប​អង់គ្លេស​សម្រេច​ប្រគល់​ឯករាជ្យ​ទៅ​ឲ្យ​ម៉ាឡេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ៨ឆ្នាំ​ក្រោយ​​ពី​បាន​ទទួល​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស សិង្ហបុរី ដែល​ពីមុន​​ស្ថិត​ក្នុង​រដ្ឋ​សហព័ន្ធម៉ាឡេស៊ី បាន​ផ្តាច់ខ្លួន​ទៅ​​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ដាច់តែឯង ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៦៥ ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​លោក​ លី ក្វានយូ៕

សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​សកម្មភាព​យោធា​ជប៉ុន​នៅក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍[កែប្រែ]

គិតមក​ត្រឹម​សម័យសង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល​​​កំពុង​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​អាណានិគម​របស់​មហាអំណាច​លោកខាងលិច គឺ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ (កម្ពុជា វៀតណាម និង​ឡាវ) ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង ភូមា និង​ម៉ាឡេស៊ី​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​អង់គ្លេស ឥណ្ឌូណេស៊ី​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​ហូឡង់ និង​ហ្វីលីពីន​ស្ថិត​នៅក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់​​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ លើកលែង​តែ​ប្រទេស​ថៃ​មួយចេញ ដែល​បារាំង និង​អង់គ្លេស​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​មិនយក​មក​ដាក់​ជា​ដែន​អាណានិគម ដើម្បី​ទុក​ធ្វើ​ជា​តំបន់​ទ្រនាប់។

ចាប់ពី​ចុងឆ្នាំ​១៩៤០ នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​បារាំង​ចាញ់សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាល្លឺម៉ង់ ហើយ​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​ដឹកនាំ​ដោយ​សេនាប្រមុខ Philippe Pétain ​ត្រូវ​ក្លាយ​ជារដ្ឋាភិបាល​​រណប​ហ៊ីត្លែរ ជប៉ុន ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​អាល្លឺម៉ង់​ ក៏​បាន​បញ្ជូន​កងទ័ព​របស់​ខ្លួន​ឲ្យ​​ចូល​មក​ ក្នុង​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន។ នៅពេលនោះ ថ្វីដ្បិត​តែ​ឥណ្ឌូចិន​​នៅមាន​ឈ្មោះ​ជា​ដែន​អាណានិគម​បារាំង ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​ដែល​ធ្លាក់​ចុះខ្សោយ​​ត្រូវ​​បង្ខំ​ចិត្ត​អនុញ្ញាត​​ឲ្យ​កងទ័ព​ជប៉ុន​បោះមូលដ្ឋាន​ទ័ព​នៅ​ក្នុង​ដែន​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន។

ជប៉ុន​ចូល​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន គឺ​ក្នុងគោលដៅ​សំខាន់​ពីរ៖ ទីមួយ ដើម្បី​​កាត់ផ្តាច់​ផ្លូវ​នាំចូល​គ្រឿងសព្វាវុធ​ទៅ​​​ចិន​ផង និង​ទីពីរ​ ​ដើម្បី​​ទុក​ធ្វើជា​មូលដ្ឋាន​ឈានទៅ​ឈ្លានពាន​​ដែន​អាណានិគម​​របស់​លោក​ខាងលិច​ផ្សេងទៀត​ នៅ​​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។

ក៏ប៉ុន្តែ សកម្មភាព​ឈ្លានពាន​របស់​ជប៉ុន​នៅ​ឥណ្ឌូចិន​ត្រូវ​​ប្រឈមមុខ​នឹង​ឧបសគ្គ​ដ៏​ធំមួយ គឺ​ការ​​ការ​តវ៉ា​ជំទាស់​ពី​សំណាក់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ក្រោយ​ពី​​បាន​ចរចា​ជាមួយ​អាមេរិក​​ស្វែងរក​​ដំណោះស្រាយ​មិនបាន ជប៉ុន​ក៏​បានសម្រេច​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ជើងទឹក​អាមេរិក ប្រចាំ​តំបន់​អាស៊ី​ប៉ាស៊ីហ្វិក គឺ​មូលដ្ឋានទ័ព Pearl Harbor ​នៅ​កោះហាវ៉ៃ។ គោលដៅ​របស់​ជប៉ុន គឺ​ចង់​ត្រួតត្រា​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក ដើម្បី​រារាំង​អាមេរិក​កុំ​ឲ្យ​ចូល​មក​រំខាន​សកម្មភាព​ឈ្លានពាន​របស់​ជប៉ុន នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី ជាពិសេស តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍។

តាមគម្រោងការណ៍របស់​ជប៉ុន ក្រោយ​ពី​វាយប្រហារ​លើ​​ Pearl Harbor បាន​សម្រេច​ហើយ កងទ័ព​ជប៉ុន​នឹង​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ភ្លាមៗ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​ឲ្យ​កងទ័ព​ជប៉ុន​ប្រចាំ​នៅ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ បើក​ការ​វាយប្រហារ​​ទៅលើ​ប្រទេស​ថៃ ដើម្បី​យក​ទឹកដី​​ថៃ​ធ្វើ​ជា​មូលដ្ឋាន​ទ័ពក្នុងការ​ឈ្លានពាន​​បន្ត​ទៅទិស​ខាង​លិច សំដៅ​ទៅ​​ភូមា និង​បន្ទាប់​មក​ទៅឥណ្ឌា និង​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង សំដៅ​ទៅ​ម៉ាឡេស៊ី និង​ឥណ្ឌូណេស៊ី។


    សង្រ្គាម​លោកលើកទី២៖ ជប៉ុន​លប​វាយប្រហារ​ទៅលើ​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ជើងទឹក​អាមេរិក​នៅ ​Pearl​ ​Harbor
    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២​នៅក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​ប៉ាស៊ីហ្វិក
    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​ប្រទេស​បារាំង
    សាធារណរដ្ឋ​ចិន ​រវាង​ចលនា​ឧទ្ទាម​កុម្មុយនិស្ត ​និង​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​ជប៉ុន
    ចក្រភព​ជប៉ុន៖ ​មហាអំណាច​អាណានិគម​អាស៊ី​តែមួយ​គត់​នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០

​នៅ​ថ្ងៃ​ទី៧ ​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៩៤១ កងទ័ព​ជប៉ុន​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ជើងទឹក​អាមេរិក នៅ​​ Pearl Harbor ​នៅ​កោះហាវ៉ៃ ហើយ​មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​មក ជប៉ុន​ក៏​​​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ថៃ ទៅតាម​ការ​គ្រោង​ទុក។ រដ្ឋាភិបាល​ថៃ ដោយ​ដឹង​ថា​ខ្លួន​មិន​មាន​កម្លាំង​អាច​ទប់ទល់​នឹង​កងទ័ព​ជប៉ុន​ ​ក៏​បាន​​សុំចរចា​ឈប់បាញ់​​ភ្លាមៗ ដោយ​សុខចិត្ត​​ដាក់​ខ្លួន​ជា​ប្រទេស​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​ជប៉ុន ហើយ​បើក​ឲ្យ​​កងទ័ព​ជប៉ុន​ប្រើប្រាស់​ទឹកដី​ថៃ ដើម្បី​​ធ្វើការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ដែន​អាណានិគម​លោក​ខាងលិច។

នៅថ្ងៃ​ទី១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ​១៩៤១ ​ជប៉ុន​បាន​ប្រើ​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ថៃ បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ម៉ាឡេស៊ី ហើយ​ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា បញ្ជូន​ទ័ព​ជើងទឹក​​មួយ​ក្រុមផ្សេងទៀត​ឲ្យ​ចូល​ឈ្លានពាន​​ហ្វីលីពីន។

ចក្រភព​អង់គ្លេស ដែល​ជាប់ដៃ​ក្នុងការ​ច្បាំង​ទប់ទល់​នឹង​ហ៊ីត្លែរ​នៅ​អឺរ៉ុប​ផង ហើយ​ខ្ជីខ្ជា និង​មើលស្រាល​កម្លាំង​ទ័ព​ជប៉ុន​ផង បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​តិចតួច​ប៉ុណ្ណោះ ឲ្យ​​មក​ពង្រឹង​កម្លាំង នៅ​តាម​ដែន​អាណានិគម​នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​។ ជាលទ្ធផល នៅ​ក្នុង​សមរភូមិ​នៅ​ម៉ាឡេស៊ី កងទ័ព​អង់គ្លេស​​មាន​ចំនួន​តិច​ជាង​​​​កងទ័ព​ជប៉ុន​ដល់​ទៅ​ពីរដង ហើយ​គ្រឿងសព្វាវុធ​ក៏​ចាញ់​ប្រៀប​ជប៉ុន​យ៉ាង​ឆ្ងាយ​ផងដែរ។ ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន​ជា​ក្នុងរយៈពេល​មិនដល់​មួយសប្តាហ៍​ផង កងទ័ព​ជប៉ុន​បាន​វាយ​បំបាក់​កងទ័ព​អង់គ្លេស​និង​សម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​បាន​ទាំងស្រុង​នូវ​តំបន់​ប៉ែក​ខាងជើង​ប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី ហើយ​ព្រមទាំង​បាន​ចាប់ផ្តើម​​បើក​ការ​ឈ្លានពាន​ក្នុង​មុខព្រួញ​​ថ្មីផ្សេងទៀត គឺ​វាយប្រហារ​លើ​ឥណ្ឌូណេស៊ី និង​ភូមា។

គិត​ត្រឹម​ពាក់កណ្តាល​ខែ​កុម្ភៈ ឆ្នាំ​១៩៤២ ប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី​ទាំងមូល​​ត្រូវ​ធ្លាក់​​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ជប៉ុន ហើយ​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ត្រូវ​បាត់បង់​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ជើងទឹក​ដ៏​សំខាន់​មួយ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ គឺ​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ជើងទឹក​នៅ​សិង្ហបុរី។ ប៉ុន្មាន​ខែ​ក្រោយ​មក ភូមា ដែល​ជា​ដែន​អាណានិគម​មួយ​ទៀត​របស់​​​អង់គ្លេស​ ​ក៏​ត្រូវ​​ធ្លាក់​ក្នុង​ដៃ​ជប៉ុន ហើយ​សូម្បីតែ​ឥណ្ឌា ដែល​ជា​ដែន​អាណានិគម​ដ៏ធំបំផុត​របស់​អង់គ្លេស​នៅ​អាស៊ី ហើយ​ដែល​មាន​ព្រំដែន​ជាប់​នឹង​ភូមា​ ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​ជប៉ុន​ផងដែរ។

នៅ​ឥណ្ឌូណេស៊ី​វិញ កងទ័ព​ហូឡង់​​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ ហើយ​សុខចិត្ត​​​​ប្រគល់​ដែន​អាណានិគម​​ឥណ្ឌូណេស៊ី​ទៅ​ឲ្យ​ជប៉ុន​កាន់កាប់​ នៅ​ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៩៤២។ ចំណែក​កងទ័ព​អាមេរិក​វិញ​ត្រូវ​បាន​កងទ័ព​ជប៉ុន​វាយ​ឲ្យ​ដកថយ​​ចេញ​ពី​ហ្វីលីពីន នៅ​ខែ​ឧសភា។

គិត​មក​ត្រឹម​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៩៤២ តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល​ គឺ​កម្ពុជា វៀតណាម ឡាវ ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី ហ្វីលីពីន និង​ភូមា ត្រូវ​ធ្លាក់​​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​​​កងទ័ព​ជប៉ុន។ ចំណែក​ប្រទេស​ថៃ​វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ឈ្មោះ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏​ត្រូវ​ដាក់​ខ្លួន​ជា​ប្រទេស​រណប​ជប៉ុន​​ផងដែរ។ បូកបន្ថែម​ជាមួយ​នឹង​ប្រទេស​កូរ៉េ និង​មួយ​ផ្នែក​នៃ​ប្រទេស​ចិន គឺ​ជាងពាក់កណ្តាល​តំបន់​អាស៊ី ដែល​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ចក្រភព​ជប៉ុន។

ក៏ប៉ុន្តែ អំណាច​របស់​ជប៉ុន​នៅ​អាស៊ី​នេះ​នឹង​មិន​ស្ថិតស្ថេរ​បាន​យូរ​ប៉ុន្មាន​នោះទេ។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ក្រោយមក កងទ័ព​ជើងទឹក​អាមេរិក​ ដែល​ជប៉ុន​កម្ទេច​មិន​អស់ នៅ​ក្នុង​ប្រតិបត្តិការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ Pearl Harbor ក៏​ត្រូវ​បាន​ពង្រឹង​ឡើងវិញ ហើយ​យក្ស​ដែល​ជប៉ុន​ដាស់​ឲ្យ​ភ្ញាក់​ពីដំណេក​​ក៏​នឹង​ងើប​មក​ជាន់​ជប៉ុនវិញ៕

សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​សហភាព​សូវៀត[កែប្រែ]

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៩៤១ ក្រោយ​ពី​ទទួលបរាជ័យ​មិន​អាច​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​ប្រទេស​អង់គ្លេស​ ហើយ​ក៏​មិន​អាច​បង្ខំ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​​ចូល​មក​ចរចា​ចែកអំណាច​គ្នា​គ្រប់គ្រង​អឺរ៉ុបបាន ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​ផ្អាក​សកម្មភាព​យោធា​នៅ​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច ហើយ​ងាក​ទៅរក​អឺរ៉ុប​ខាង​កើតវិញ​ម្តង។ គោលដៅ​របស់​ហ៊ីត្លែរ គឺ​ចូល​ឈ្លានពាន​សហភាព​សូវៀត។

តាមការពិត​ នៅមុនពេល​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២​ចាប់ផ្តើម​ផ្ទុះឡើង ហ៊ីត្លែរ និង​ស្តាលីន បាន​ព្រមព្រៀង​សហការគ្នា និង​បែងចែក​ដែនឥទ្ធិពលគ្នា តាមរយៈ​ការចុះ​សន្ធិសញ្ញា​មិន​ឈ្លានពាន​គ្នា កាលពី​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៩៣៩ ពោលគឺ​នៅ​តែ​ប៉ុន្មាន​សប្តាហ៍​ប៉ុណ្ណោះ មុនពេល​អាល្លឺម៉ង់​ចូល​ឈ្លានពាន​ប៉ូឡូញ។ នៅ​ខែ​កញ្ញា ​នៅពេល​ហ៊ីត្លែរ​បញ្ជូន​ទ័ព​​ចូល​ឈ្លានពាន​ប៉ូឡូញ​ពី​ទិស​ខាង​លិច កងទ័ព​របស់​ស្តាលីន​ក៏​​វាយលុក​មក​លើ​ប៉ូឡូញ​​ចូល​តាម​ទិស​ខាង​កើត​ដែរ ហើយ​​ប្រទេស​ប៉ូឡូញ​ក៏​ត្រូវ​បាន​ហ៊ីត្លែរ និង​ស្តាលីន​ពុះ​​ជាពីរ​ចែក​គ្នា​កាន់កាប់។

បន្ទាប់​ពី​បាន​កាន់កាប់​ប៉ូឡូញ​ម្នាក់​មួយ​ចំណែក​ហើយ ហ៊ីត្លែរ​បាន​បន្ត​ធ្វើការ​​ឈ្លានពាន​អឺរ៉ុប​ដោយវាតទី​ទៅ​ទិស​ខាងលិច គឺ​ឈ្លានពាន​ប្រទេស​ន័រវែស ដាណឺម៉ាក ហូឡង់ លុចសំបួ ប៊ែលហ្ស៊ិក បារាំង និង​អង់គ្លេស (តែមិនបាន​សម្រេច)។ ចំណែក​ស្តាលីនវិញ វាតទី​នៅ​ទិស​ខាងកើត ដោយ​ឈ្លានពាន​ហ្វាំងឡង់ ប្រទេស​បី​នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​បាល់ទិក គឺ​លីទុយអានី ឡេតូនី និង​អេស្តូនី ព្រមទាំង​ចូល​កាន់កាប់​ទឹកដី​មួយផ្នែក​របស់​ប្រទេស​រូម៉ានី។

បើពិនិត្យ​មើល​ជារួម នៅ​ឆ្នាំ​ដំបូង​នៃ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ អាល្លឺម៉ង់ និង​សហភាព​សូវៀត​មាន​ទំនាក់ទំនង​ល្អ​នឹង​គ្នា ទាំង​ខាង​ផ្នែក​ការទូត និង​សេដ្ឋកិច្ច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរ និង​ស្តាលីន សំឡឹង​មើល​គ្នា​ទៅវិញទៅមក​ប្រកប​ដោយ​ការមិនទុកចិត្តគ្នា ហើយ​ម្ខាងៗ​សុទ្ធតែ​នាំគ្នា​ត្រៀមជើងព្រួល​​​រៀងៗខ្លួន​ ដើម្បី​​ត្រៀមធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹងគ្នា។

តាមការពិត នៅពេលដែល​អាល្លឺម៉ង់ និង​សហភាព​សូវៀត​ចុះសន្ធិសញ្ញា​មិនឈ្លានពាន​គ្នា អ្នកណាៗ​ក៏​មាន​ការ​ភ្ញាក់ផ្អើល​យ៉ាងខ្លាំង​ដែរ ដោយសារតែ​គេមើលឃើញ​ពី​ភាព​ជា​សត្រូវ​នឹង​គ្នា​ រវាង​គណបក្ស​ណាហ្ស៊ី​អាល្លឺម៉ង់ និង​គណបក្ស​កុម្មុយនិស្តសូវៀត។ សម្រាប់​ហ៊ីត្លែរ ក្រុម​បុលឆេវិក​សូវៀត សុទ្ធតែ​ជា​ក្រុម​បម្រើ​ផលប្រយោជន៍​ឲ្យ​ពួក​ជ្វីហ្វ។

ម្យ៉ាងទៀត នៅ​ក្នុង​សៀវភៅ Mein Kampf ដែល​ហ៊ីត្លែរ​​សរសេរ​កាល​ពី​មុនពេល​ឡើងកាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​បង្ហើប​ឲ្យដឹង​ផងដែរ អំពី​គម្រោង​ចង់​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​សហភាព​សូវៀត ដោយ​ហ៊ីត្លែរ​លើកឡើង​ថា អាល្លឺម៉ង់​ត្រូវការ​ពង្រីក​ទឹកដី​ ដើម្បី​ឲ្យ​ប្រជាជន​រស់​នៅ​ផង និង​ដើម្បី​ទាញ​យក​ធនធាន​ធម្មជាតិ​ផង ហើយ​ទឹកដី​នេះ ​អាល្លឺម៉ង់​ត្រូវ​ពង្រីក​ទៅ​ទិសខាងកើត។ ក្រោយៗ​មកទៀត នៅ​ពេល​បាន​ឡើង​កាន់អំណាច ហ៊ីត្លែរ​​បាន​បង្ហាញ​នូវ​ចក្ខុវិស័យ​កាន់តែច្បាស់​ថា ទៅថ្ងៃ​អនាគត អាល្លឺម៉ង់​ប្រាកដ​ជា​ចៀសមិនផុត​នឹង​ចូល​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​សហភាព​សូវៀត​​​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​គិតទុក​ជាមុនផងដែរ​ថា នៅ​ក្នុង​ជំហាន​ដំបូង អាល្លឺម៉ង់​អាច​សហការ​ជាមួយ​សូវៀត​ជា​បណ្តោះអាសន្ន​ ប្រសិនបើ​​វា​អាច​ផ្តល់​ផលប្រយោជន៍​ដល់​អាល្លឺម៉ង់។


    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​បន្ទាប់ពី​យកឈ្នះ​លើ​បារាំង ​ហ៊ីត្លែរ​ងាក​ទៅ​វាយប្រហារ​លើ​អង់គ្លេស
    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​ប្រទេស​បារាំង
    ការ​ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាមលោក​លើកទី២​ខែ​កញ្ញា​ឆ្នាំ​១៩៣៩
    ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​អូទ្រីស​និង​ឆេកូស្លូវ៉ាគី​ឆ្នាំ​១៩៣៨
    បារាំង​និង​អង់គ្លេស​​ឈរ​ឱបដៃ​មើល​ហ៊ីត្លែរ​បង្កើន​កម្លាំង​ទ័ព​រំលោភ​លើ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព​ក្រុង ​Versailles
   1
   2
   3
   4
   5

នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៩៤០ ហ៊ីត្លែរ​បាន​ចេញ​បញ្ជា​ឲ្យ​មេទ័ព​អាល្លឺម៉ង់​​រៀបចំ​គម្រោងការណ៍​ឈ្លានពាន​សហភាព​សូវៀត ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ហ៊ីត្លែរ​បាន​ព្យាយាម​ទាក់ទាញ​ស្តាលីន​ឲ្យ​ចូល​រួម​ក្នុង​បក្សសម្ព័ន្ធត្រី​ភាគី រួមជាមួយ​នឹង​អ៊ីតាលី និង​ជប៉ុន ដើម្បី​បង្កើត​ជា​បក្សសម្ព័ន្ធ​ចតុភាគី​អាល្លឺម៉ង់-អ៊ីតាលី-ជប៉ុន-សូវៀត។

ស្តាលីន​ក៏ដឹង​អំពី​ចេតនា​របស់​ហ៊ីត្លែរ​ដែល​ចង់​លេបយក​ទឹកដី​សហភាព​សូវៀតដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ ស្តាលីន​គិត​ថា ការ​ចូល​ក្នុង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ជាមួយ​ហ៊ីត្លែរ​​យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​អាច​បញ្ចៀស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​អាល្លឺម៉ង់​បាន​មួយរយៈដែរ ដើម្បី​ទុកពេល​ឲ្យ​សូវៀត​អាច​ពង្រឹងកម្លាំង​ទ័ព​ទុក​ទប់ទល់​នឹង​ហ៊ីត្លែរ។ នៅ​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩៤០ ស្តាលីន​ក៏​បាន​បញ្ជូន​រដ្ឋមន្រ្តី​ក្រសួង​ការបរទេស​​ឲ្យ​ទៅ​ចរចា​ជាមួយអាល្លឺម៉ង់ អំពីការចូល​ក្នុង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​​ហ៊ីត្លែរ។

នៅពេល​បើក​កិច្ចចរចា​ រដ្ឋមន្រ្តី​ការបរទេស​អាល្លឺម៉ង់​បាន​ប្រាប់​ទៅ​សមភាគី​សូវៀត​ថា បើមើល​ទៅលើ​ស្ថានភាព​យោធាបច្ចុប្បន្ន បក្សសម្ព័ន្ធត្រីភាគី​​ប្រាកដ​ជា​នឹង​ទទួល​ជោគជ័យ​ក្នុង​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២​នេះ គ្រាន់តែ​មិនដឹង​ថា​តើ​ជោគជ័យ​នេះ​នឹង​មកដល់​ឆាប់​ប៉ុណ្ណាតែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះ វា​ល្មម​ដល់​ពេល​​​ដែល​ប្រទេស​មហាអំណាច​ទាំង ៤ (អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី ជប៉ុន និង​សហភាព​សូវៀត) ត្រូវ​ធ្វើការ​បែងចែក​គ្នា ដើម្បី​ត្រួតត្រា​ពិភពលោក។

នៅ​ក្នុង​សេចក្តីព្រាង​នៃ​កិច្ចព្រមព្រៀង​​ដែល​អាល្លឺម៉ង់​ដាក់​លើ​តុចរចា​ជាមួយ​សហភាព​សូវៀត ប្រទេស​ទាំង ៤ ត្រូវ​បន្ត​កាន់កាប់​ទឹកដី​ដែល​ខ្លួន​កំពុង​កាន់កាប់​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​អាច​ធ្វើការ​ឈ្លានពាន​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​​ទៅតាម​ទិសដៅ​រៀងៗខ្លួន គឺ​អាល្លឺម៉ង់ នៅ​អាហ្វ្រិក​ប៉ែក​កណ្តាល អ៊ីតាលី នៅ​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង និង​ខាង​កើត ជប៉ុន​ នៅ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ចំណែក​សហភាព​សូវៀត​ នៅ​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល​ចាក់ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូងសំដៅ​ទៅ​មហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា។

សំណើនេះ​មិនត្រូវ​បាន​សហភាព​សូវៀត​​ទទួល​យក​ទាំងស្រុង​នោះទេ ដោយ​ស្តាលីន​ទាមទារ​ឲ្យ​ហ៊ីត្លែរ​កំណត់​ឲ្យបាន​ច្បាស់លាស់ អំពី​ការបែងចែក​​ដែន​ឥទ្ធិពល​ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត ជាពិសេស ប្រទេស​ហ្វាំងឡង់ ប៊ុលហ្ការី និង​រូម៉ានី ដែល​​​អាល្លឺម៉ង់ និង​សហភាព​សូវៀត​កំពុងតែ​ប្រជែងគ្នា​កាន់កាប់។ ស្តាលីន​បាន​ផ្ញើ​សេចក្តីព្រាង​កិច្ចព្រមព្រៀង​ថ្មីមួយ​ជា​សំណើតប​ទៅ​ហ៊ីត្លែរ​វិញ ក៏ប៉ុន្តែ ហ៊ីត្លែរ​មិនឆ្លើយតប ហើយ​ការចរចា​បង្កើត​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ចតុភាគី​ក៏​ត្រូវ​ជាប់គាំង។

នៅ​​ថ្ងៃ​ទី២២​ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៩៤១ កងទ័ព​អាល្លឺម៉ង់​ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយលុក​ចូល​ឈ្លានពាន​សហភាព​សូវៀត ក្នុង​ប្រតិបត្តិការ​ដែល​អាល្លឺម៉ង់​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “Barbarossa”។

ការឈ្លានពាន​របស់​អាល្លឺម៉ង់​ទៅលើ​សហភាព​សូវៀត​នៅពេលនោះ ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ប្រតិបត្តិការ​ឈ្លានពាន​ដ៏​ធំបំផុត នៅ​ក្នុងប្រវត្តិ​សឹកសង្រ្គាម​ពិភពលោក។ ទាហាន​អាល្លឺម៉ង់​ជាង ៣លាន​នាក់ ចែកចេញ​ជា ១៥០កងពលធំ អមដោយ​រថក្រោះ​ជាង ៤ពាន់គ្រឿង យន្តហោះ​និង​ឧទ្ធម្ភាគចក្រ​ជិត ៥ពាន់​គ្រឿង ព្រមទាំង​កាំភ្លើង​ធំ​ជាង ៧ពាន់​ដើម បាន​បើក​ការវាយលុក​​​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​សហភាព​សូវៀត នៅ​ក្នុង​សមរភូមិ​ដែល​បើក​មុខ​​រហូតដល់​ទៅ​ជិត​៣ពាន់​គីឡូម៉ែត្រ។

នៅ​មួយខែ​ដំបូង​ កងទ័ព​អាល្លឺម៉ង់​បាន​វាយលុក​ចូល​យ៉ាងជ្រៅ​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​រុស្ស៊ី រហូត​ចូល​ទៅដល់​ទ្វារ​ក្រុង​ម៉ូស្គូ នៅ​​ដើមខែ​តុលា។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន រដូវ​ត្រជាក់​ក៏​ឈានចូល​មកដល់ ហើយ​​​កងទ័ពអាល្លឺម៉ង់​​ដែល​​នៅ​ឆ្ងាយ​ពី​មូលដ្ឋាន ហើយ​មិនមាន​សម្ភារៈ​គ្រប់គ្រាន់ ដើម្បី​ប្រឈមមុខ​នឹង​អាកាសធាតុ​ត្រជាក់​នៃ​រដូវរងារ​រុស្ស៊ី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ​ ហើយ​​​​​ត្រូវ​បាន​កងទ័ពរុស្ស៊ី ដែល​ជា​ម្ចាស់ស្រុក​វាយទប់ជាប់​​​មិន​ឲ្យ​ចូល​កាន់កាប់​​ក្រុងម៉ូស្គូ​បាន។

បន្ទាប់​ពី​បរាជ័យ​នៃ​ប្រតិបត្តិការ “តោសមុទ្រ” (Sealion) នៅ​អង់គ្លេស ប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” បាន​ក្លាយ​ជា​បរាជ័យ​ដ៏​ជូរចត់​មួយ​ទៀត​របស់​ហ៊ីត្លែរ នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២។ ការឈ្លានពាន​លើ​សហភាព​សូវៀត ដែល​ហ៊ីត្លែរ​រំពឹង​ថា​នឹង​អាច​ទទួល​ជោគជ័យ​ឆាប់ៗ បាន​ក្លាយ​ជា​សង្រ្គាម ដែល​អូសបន្លាយពេល​រហូតដល់​ទៅ ៤ឆ្នាំ។ បរាជ័យ​នៃ​ប្រតិបត្តិការ “Barbarrossa” នៅ​សហភាព​សូវៀត​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អាល្លឺម៉ង់​​​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សមរភូមិ​ពីរ​ទិស​ធំៗ​ក្នុងពេល​តែមួយ នៅពេល​ដែល​កងកម្លាំង​នៃ​ចលនាតស៊ូ​បារាំង រួមជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​អង់គ្លេស និង​អាមេរិក ចាប់ផ្តើម​វាយបក​មក​លើ​ហ៊ីត្លែរ​វិញ នៅ​សមរភូមិ​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច៕

សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​បន្ទាប់ពី​យកឈ្នះ​លើ​បារាំង ​ហ៊ីត្លែរ​ងាក​ទៅ​វាយប្រហារ​លើ​អង់គ្លេស[កែប្រែ]

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៩៤០ កងទ័ព​របស់​ហ៊ីត្លែរ​បាន​វាយចូល​កាន់កាប់​ក្រុង​ប៉ារីស ធ្វើ​ឲ្យ​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង ដែល​ដឹកនាំ​ដោយ​សេនាប្រមុខ Philippe Pétain ​ចរចា​សុំចុះចាញ់ ហើយ​សុខចិត្ត​ធ្វើ​ជា​រដ្ឋ​រណប​របស់​អាល្លឺម៉ង់។

បន្ទាប់​ពី​យក​ជ័យជម្នះ​លើ​បារាំងបាន​ហើយ ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​ងាក​ទៅរក​អង់គ្លេស​វិញ​ម្តង ដោយ​ចង់​យក​ទឹកដី​ប៉ែក​ខាង​ជើង​របស់​បារាំង​ធ្វើ​ជា​មូលដ្ឋាន ក្នុងការ​វាយប្រហារ​លើ​អង់គ្លេស។

ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស​ខុសពី​បារាំង​នៅត្រង់​ថា ប្រទេស​អង់គ្លេស​គឺ​ជា​កោះ ដែល​មាន​សមុទ្រ​​ជា​ខែល​ការពារ។ ដូច្នេះ បើសិន​ជា​ហ៊ីត្លែរ​ចង់​ចូល​ឈ្លានពាន​អង់គ្លេស គឺ​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​បញ្ជូន​កងទ័ព​ឆ្លងកាត់​ច្រក​សមុទ្រ English Channel​ (​នៅ​ចន្លោះ​អង់គ្លេស និង​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​ប្រទេស​បារាំង) ដែល​ជា​មិនមែន​ជា​រឿង​ងាយស្រួល​នោះទេ ដោយសារ​តែ​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅពេលនោះ គឺ​ជា​មហាអំណាច​ខាង​ទ័ព​ជើងទឹកដ៏ធំមួយ នៅលើ​ពិភពលោក​ ចំណែក​ឯ​ទ័ព​ជើងទឹក​របស់​អាល្លឺម៉ង់វិញ​កំពុងតែ​មាន​សភាព​ទន់ខ្សោយ​យ៉ាងខ្លាំង ក្រោយ​ពី​ទទួលរង​ការ​ខូចខាត​យ៉ាង​ដំណំ នៅ​ក្នុង​ប្រតិបត្តិការ​ឈ្លានពាន​ប្រទេស​ន័រវែស កាល​ពី​ខែ​មេសា ១៩៤០។

តាមការពិត ហ៊ីត្លែរ​ក៏​មិនចង់​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ដែរ។ បើសិន​ជា​អង់គ្លេស​យល់ព្រម ហ៊ីត្លែរ​សប្បាយចិត្ត​នឹង​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​ជាមួយ​អង់គ្លេស ដើម្បី​ចែក​អំណាច​គ្នា គឺ​អង់គ្លេស​ធ្វើ​ជា​មហាអំណាច​ជើងទឹក ចំណែក​អាល្លឺម៉ង់​ជា​មហាអំណាច​ខាង​ជើងគោក។


    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​កាន់កាប់​ប្រទេស​បារាំង
    ការ​ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាមលោក​លើកទី២​ខែ​កញ្ញា​ឆ្នាំ​១៩៣៩
    ហ៊ីត្លែរ​ចូល​ឈ្លានពាន​អូទ្រីស​និង​ឆេកូស្លូវ៉ាគី​ឆ្នាំ​១៩៣៨
    បារាំង​និង​អង់គ្លេស​​ឈរ​ឱបដៃ​មើល​ហ៊ីត្លែរ​បង្កើន​កម្លាំង​ទ័ព​រំលោភ​លើ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព​ក្រុង ​Versailles
   1
   2
   3
   4

នៅពាក់កណ្តាល​ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៩៤០ ហ៊ីត្លែរ​បាន​ប្រកាស​ជា​សាធារណៈ​ស្នើ​ឲ្យ​មាន​ការ​ចរចា​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​ជាមួយ​អង់គ្លេស។ នៅ​ពេលនោះ មាន​អ្នក​នយោបាយ ព្រមទាំង​សមាជិក​រាជវង្ស​មួយចំនួន​របស់​អង់គ្លេស​ចង់​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ចរចា​ជាមួយ​ហ៊ីត្លែរ ដើម្បី​បញ្ចៀស​សង្រ្គាម។ ក៏ប៉ុន្តែ ​​លោក Winston Churchill ដែល​ទើប​នឹង​ឡើង​មក​កាន់តំណែង​ជា​នាយករដ្ឋមន្រ្តី​​អង់គ្លេស ជំនួស​លោក Neville Chamberlain បានជាង​ពីរ​ខែ​ បាន​ប្រកាន់​ជំហរ​​យ៉ាងតឹងរ៉ឹង​ថា ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​មាន​កិត្តិយស​ និង​សម្តី​ថ្លៃថ្នូរ អង់គ្លេស​មិន​អាច​​យកតែ​រួចខ្លួន ហើយ​សុខចិត្ត​​ឲ្យ​ហ៊ីត្លែរ​កាន់កាប់​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​ដែនគោក ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​អង់គ្លេស ហើយ​ដែល​អង់គ្លេស​​ធ្លាប់បាន​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​សន្យាថា​នឹង​ជួយ​ការពារ​នោះទេ។

ដោយ​មិន​អាច​បញ្ចុះបញ្ចូល​​អង់គ្លេស​ឲ្យ​ចូល​មក​ចរចា​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​បាន ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​ដាក់​បញ្ជា​ឲ្យ​​ទ័ព​អាល្លឺម៉ង់​ចាប់ផ្តើម​អនុវត្ត​ផែនការ​​​ដែល​បាន​រៀបចំ​ទុក​តាំង​ពីមុន គឺ​ការ​បញ្ជូន​ទ័ព​ឆ្លង​សមុទ្រ​ ដើម្បី​ចូល​ឈ្លានពាន​​លើ​អង់គ្លេស។ ​ប្រតិបត្តិការ ដែល​ហ៊ីត្លែរ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “ប្រតិបត្តិការ​តោសមុទ្រ” (Operation Sea Lion)។

ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បី​​​​ឲ្យ​ “តោសមុទ្រ” របស់​ហ៊ីត្លែរ​អាច​ឆ្លង​ទៅ​ឈ្លានពាន​អង់គ្លេស​បាន អាល្លឺម៉ង់​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ធ្វើ​យ៉ាងណា​គ្រប់គ្រង​ច្រក​សមុទ្រ English Channel​ ឲ្យបាន​ជាមុនសិន ហើយ​ ដោយសារ​តែ​​នាវាចម្បាំង​របស់​អាល្លឺម៉ង់​ភាគច្រើន​ត្រូវ​ខូចខាត​ក្នុង​ប្រតិបត្តិការ​ឈ្លានពាន​លើ​ន័រវែស កាលពី​ប៉ុន្មាន​ខែមុន ហ៊ីត្លែរ​មានតែ​​​​រំពឹង​លើ​យន្តហោះ​ចម្បាំង។

នៅ​ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៩៤០ ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​បញ្ជា​ឲ្យកងទ័ព​​អាកាស​អាល្លឺម៉ង់​បើក​ប្រតិបត្តិការ​វាយ​កម្ទេច​ទ័ព​អាកាស ព្រមទាំង​ប្រព័ន្ធ​ការពារ​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​អង់គ្លេស ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​​ច្រក​សមុទ្រ English Channel។ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពី​ការ​រំពឹង​ទុក​របស់​ហ៊ីត្លែរ កងទ័ព​អាកាស​របស់​អង់គ្លេស​មិន​ងាយ​នឹង​ឲ្យ​អាល្លឺម៉ង់​វាយបំបាក់​បាន​ងាយៗ​នោះទេ។ តាមការពិត នៅ​ក្នុង​រយៈពេល ២សប្តាហ៍​ដំបូង គឺ​ពី​ពាក់កណ្តាល​ខែ ដល់​ចុងខែ​កក្កដា គឺ​អាល្លឺម៉ង់​ទៅវិញ​ទេ ដែល​ទទួល​រង​ការ​ខូចខាត​ច្រើន​ជាង​អង់គ្លេស ដោយ​មាន​យន្តហោះ​រហូតដល់​ទៅ ១៨០​គ្រឿង​ត្រូវ​អង់គ្លេស​បាញ់​ទម្លាក់ ក្នុងពេល​ដែល​អង់គ្លេស​ត្រូវ​បាត់បង់​យន្តហោះ​តែ ៧០គ្រឿង។

នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៩៤០ ដោយ​មើល​ឃើញ​ថា ដែន​អាកាស​ក៏​មិន​អាច​គ្រប់គ្រងបាន ហើយ​ដែនទឹក​ក៏​កាន់តែ​​ពិបាក​នឹង​​យក​ប្រៀប​លើ​អង់គ្លេសទៅទៀត ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​សម្រេច​លុបចោល​គម្រោង​បញ្ជូន​កងទ័ព​ឲ្យ​ឆ្លង​សមុទ្រ​ចូល​ទៅ​ឈ្លានពាន​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះ ហ៊ីត្លែរ​មិនបាន​បញ្ឈប់​ការ​វាយប្រហារ​តាម​ផ្លូវអាកាស​ទៅលើ​អង់គ្លេស​នោះទេ។ ចាប់ពីថ្ងៃ​ទី៧ ខែ​កញ្ញា ហ៊ីត្លែរ​បាន​បង្វែរ​ប្រតិបត្តិការ​ទ័ព​អាកាស​ពី​ការ​វាយបើក​ច្រកផ្លូវ​ដើម្បី​​ចូល​ឈ្លានពាន ទៅជា​ប្រតិបត្តិការ​ទម្លាក់​គ្រាប់បែក​កម្ទេច​ទីក្រុង​ធំៗ​របស់​អង់គ្លេស​វិញ ក្នុងគោលដៅ​​ធ្វើ​យ៉ាងណា​បង្ក​ការ​ខូចខាត​​ជា​អតិបរមា ដើម្បី​បង្ខំ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ងាក​មក​ចរចា​បញ្ចប់​សង្រ្គាម។

នៅ​ក្នុង​ចន្លោះ​ពី​ថ្ងៃ​ទី៧ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៩៤០ ដល់ថ្ងៃ​ទី២១ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៤១ គ្រាប់បែក​ប្រមាណ​ជា ១០០តោន ត្រូវ​បាន​យន្តហោះ​អាល្លឺម៉ង់​ទម្លាក់​ទៅលើ​ទីក្រុង​ធំៗ​​ចំនួន ១៦ក្រុង​របស់​អង់គ្លេស ជាពិសេស គឺ​ទីក្រុង​ឡុងដ៍ ដោយ​បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​ជនស៊ីវិល​អង់គ្លេស​ប្រមាណ ៤ម៉ឺននាក់​ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត អគារ​រោងចក្រ ព្រមទាំង​ផ្ទះសម្បែង​រាប់លាន​ខ្នង​ត្រូវ​ទទួលរង​នូវការ​បំផ្លិចបំផ្លាញ។

ក្រុងឡុងដ៍ ដែល​ត្រូវ​ខូចខាត​ដោយ​ការ​ទម្លាក់​គ្រាប់បែក​របស់​អាល្លឺម៉ង់

ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត ប្រតិបត្តិការ​ទម្លាក់​គ្រាប់បែក​នេះ​​ក៏​មិន​បាន​សម្រេច​ទៅតាម​គោលដៅ​ដែល​ហ៊ីត្លែរ​ចង់​បាន​នោះដែរ ពីព្រោះ​ថា វា​មិន​​​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​សេដ្ឋកិច្ច​អង់គ្លេស​ត្រូវ​ទទួលរង​នូវការ​ខូចខាតធ្ងន់ធ្ងរ ឬ​ក៏​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​បាក់ទឹកចិត្ត​​ ហើយ​​ងាក​មក​ចរចា​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​ជាមួយ​អាល្លឺម៉ង់​នោះទេ។​

ផ្ទុយទៅវិញ ការ​ទម្លាក់​គ្រាប់បែក​លើ​ទីក្រុង​ឡុងដ៍ ដែល​បាន​កម្ទេច​ផ្ទះសម្បែង​ ព្រមទាំង​សម្លាប់​ប្រជាជន​ស៊ីវិល​រាប់ម៉ឺននាក់ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រជាជន​អង់គ្លេស​កាន់តែ​មាន​កំហឹង​ចំពោះ​ហ៊ីត្លែរ ហើយ​នាំគ្នា​គាំទ្រ​រដ្ឋាភិបាល និង​កងទ័ព​អង់គ្លេស​​កាន់តែ​ខ្លាំង ក្នុងការ​ប្រយុទ្ធតទល់​នឹង​​អាល្លឺម៉ង់។ បើ​និយាយ​ពី​ខាង​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច​វិញ ប្រតិបត្តិការ​ទម្លាក់​គ្រាប់បែក​ដោយ​ឥតលោះថ្ងៃ នៅ​ក្នុងរយៈពេល ៨ខែ​នេះ ក៏​មិន​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​សកម្មភាពផលិតកម្ម​របស់​អង់គ្លេស​ត្រូវ​ធ្លាក់​ចុះ​នោះដែរ។ ​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម​យោធារបស់​អង់គ្លេស​​ មិនត្រឹមតែ​មិន​ធ្លាក់ចុះ​នោះទេ តែ​ថែមទាំង​កើនឡើង​ទៅវិញ។

លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅ​ដើមឆ្នាំ​១៩៤១ អង់គ្លេស​ចាប់ផ្តើម​ទទួល​បាន​នូវ​ជំនួយ​ផ្នែក​យោធា​ពី​ប្រទេស​ដ៏សំខាន់​មួយ គឺ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ នៅខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៩៤១ សភា​អាមេរិក​បាន​អនុម័ត​ច្បាប់​មួយ (Lend-Lease Act) ដោយ​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ប្រធានាធិបតី​អាមេរិក គឺ​លោក Franklin Roosevelt បញ្ជូន​គ្រឿង​សព្វាវុធ​ទៅជួយ​​អង់គ្លេស ហើយ​ខុស​ពី​កាល​សម័យ​សង្រ្គាម​លោក​​លើកទី១ គ្រឿងសព្វាវុធ​អស់ទាំង​នេះ​ត្រូវ​បាន​ផ្តល់​ទៅ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​​ក្នុង​ទ្រង់ទ្រាយ​ជា​ជំនួយ​ឥតសំណង។ ជំនួយ​យោធា​របស់​អាមេរិក បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​មាន​កម្លាំង​កាន់តែ​ខ្លាំង ក្នុង​ការប្រយុទ្ធ​តទល់​នឹង​អាល្លឺម៉ង់។

នៅ​ទីចុង​បញ្ចប់ ហ៊ីត្លែរ​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​តថភាព​មួយ គឺ​​ទឹកដី​​របស់​អង់គ្លេស​ជា​ដែន​កោះ​ដែល​មិនអាច​ចូល​ឈ្លានពាន​បាន។ ហ៊ីត្លែរ​ក៏​បាន​សម្រេច​ផ្អាក​ប្រតិបត្តិការ​យោធា​នៅ​អង់គ្លេស ហើយ​ងាកទៅ​អឺរ៉ុប​ខាង​កើតវិញ​ម្តង ដោយ​ចាប់ផ្តើម​អនុវត្ត​គម្រោង​ការណ៍​ចូល​ឈ្លានពាន​សហភាព​សូវៀត ដែល​ហ៊ីត្លែរ​ធ្លាប់​បាន​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​មិន​ឈ្លានពាន​គ្នា​រួចទៅហើយ នៅ​មុនពេល​ចូល​ឈ្លានពាន​ប៉ូឡូញ កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៩៣៩៕

​វិបត្តិ​ព្រែកជីកស៊ុយអេ​នៅ​អេហ្ស៊ីប នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៦[កែប្រែ]

សង្រ្គាមត្រជាក់ ដែល​​បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្ទុះឡើង​ជា​ដំបូង​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប បាន​ចាប់ផ្តើម​រាលដាល​ចេញ​ទៅដល់​តំបន់​អាស៊ី ជាមួយ​នឹង​ការ​ឡើង​មក​កាន់អំណាច​របស់​បក្ស​កុម្មុយនិស្ត​ចិន នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៩ និង​សង្រ្គាម​កូរ៉េ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥០ ដល់​ឆ្នាំ​១៩៥៣។

នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​កូរ៉េ មហាអំណាច​ធំៗ​ទាំងពីរ គឺ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​សហភាព​សូវៀត សុទ្ធតែ​បាន​ឆ្លងកាត់​នូវការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដ៏​សំខាន់ គឺ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​មេដឹកនាំ។ នៅ​សហរដ្ឋអាមេរិក លោក Dwight Eisenhower អតីត​មេទ័ព​ឆ្នើម​នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ បាន​ជាប់ឆ្នោត​ឡើង​មក​កាន់តំណែង​ជា​ប្រធានាធិបតី នៅ​ខែ​មករា​ឆ្នាំ​១៩៥៣ ​ជំនួស​លោក Harry Truman ដែល​ផុតអាណត្តិ។ នៅ​សហភាព​សូវៀត លោក Nikita Khrushchev បាន​ឡើង​មក​ធ្វើ​ជា​លេខា​បក្ស​កុម្មុយនិស្ត​ជំនួស​ស្តាលីន​ដែល​ត្រូវ​ទទួលមរណភាព កាល​ពីខែមីនា ឆ្នាំ​១៩៥៣។

ក្រោយ​ពី​បានឡើង​មក​កាន់អំណាច លោក​ Khrushchev បាន​ព្យាយាម​ពង្រឹង​ប្លុក​កុម្មុយនិស្ត​នៅ​អឺរ៉ុប​ខាងកើត តាមរយៈ​ការ​បង្កើត​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​វ៉ាសូវី នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៥ ដើម្បី​ជា​កម្លាំង​ទប់ទល់​នឹង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​អូតង់​របស់​លោកខាងលិច។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ លោក Khrushchev ក៏ហាក់ដូចជា​​បាន​បង្ហាញ​នូវ​ជំហរផ្សះផ្សា​ជាមួយ​ប្លុក​លោកសេរី​ផងដែរ ដោយ​បាន​ដកទ័ព​ចេញ​ពីប្រទេស​អូទ្រីស និង​បាន​ភ្ជាប់​ទំនាក់ទំនង​ការទូត​ជាមួយ​អាល្លឺម៉ង់​ខាងលិច។ លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅ​ក្នុង​កិច្ចប្រជុំ​​ជាមួយ​អាមេរិក អង់គ្លេស និង​បារាំង ដែល​បើក​ធ្វើ​នៅ​ហ្សឺណែវ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៥ លោក Khrushchev បាន​លើកឡើង​អំពី​ការ​ចង់​ឃើញ​ប្លុក​កុម្មុយនិស្ត និង​ប្លុក​សេរី អាច​​រស់​នៅ​ក្នុង​សុខសន្តិភាព​ជាមួយ​គ្នា។ គោលការណ៍នេះ​ត្រូវបាន​​លោក Khrushchev ​បញ្ជាក់​សាជាថ្មី​ម្តងទៀត នៅ​ក្នុង​អំឡុង​មហាសន្និបាត​បក្ស​កុម្មុយនិស្ត​សូវៀត នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៦។ នៅ​ក្នុង​មហាសន្និបាត​នោះ លោក Khrushchev ក៏​បាន​ថ្លែង​រិះគន់​ផងដែរ ចំពោះ​ការ​ដឹកនាំ​តាមបែបផ្តាច់ការ​និង​ឃោរឃៅ​របស់​ស្តាលីន។

កាយវិកា​ទាំងនេះ​​របស់​លោក Khrushchev បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​នឹកគិត​ថា សហភាព​សូវៀត​ប្រហែល​ជា​កំពុងរៀបចំ​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​ទ្រង់ទ្រាយធំ ដើរចេញ​ពី​គន្លង​នយោបាយ​និង​មនោគមន៍​វិជ្ជា​របស់​ស្តាលីន ហើយ​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា រវាង​សហភាព​សូវៀត និង​លោកខាងលិច​​ប្រហែល​ជា​អាច​នឹង​ត្រូវ​ធូរស្រាលមកវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្តីរំពឹង​នេះ​ត្រូវ​រលាយ​បាត់ទៅវិញ នៅពេល​ដែល​វិបត្តិ​ព្រែកជីកស៊ុយអេបាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប។

ព្រែកជីកស៊ុយអេ​គឺ​ច្រកផ្លូវ​ដ៏សំខាន់​មួយ ក្នុងការ​ដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវទឹក ឆ្លងកាត់​ដោយ​ត្រង់​ពី​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់​សមុទ្រ​ក្រហម។ ព្រែកជីកនេះ​ត្រូវ​បាន​សាងសង់​ឡើង កាលពីឆ្នាំ​១៨៦៩ ​ដោយ​ក្រុមហ៊ុន​ឯកជន​បារាំង ក្នុង​កិច្ចសន្យា​សម្បទាន​ផ្តល់​ដោយ​រដ្ឋាភិបាល​អេហ្ស៊ីប។


    សង្រ្គាមកូរ៉េ៖ ​បទឈប់បាញ់​និង​ផលវិបាក​ក្រោយ​សង្រ្គាម
    សង្រ្គាម​កូរ៉េ៖ ​អន្តរាគមន៍​របស់​កងទ័ពចិន​ដើម្បី​ជួយ​កូរ៉េ​ខាងជើង
    សង្រ្គាម​កូរ៉េ៖ ​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​កូរ៉េ​ខាង​ជើង​និង​អន្តរាគមន៍​របស់​អាមេរិក
    សង្រ្គាម​កូរ៉េ ​(១៩៥០-១៩៥៣)៖ ​ដំណើរ​ដើមហេតុ
    សង្រ្គាម​រវាង​អ៊ីស្រាអែល​និង​ប្រទេស​អារ៉ាប់
   
   
   
   

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៥ សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​អង់គ្លេស ដែល​សំឡឹង​ឃើញ​អេហ្ស៊ីប​ថាជា​ចំណុច​យុទ្ធសាស្រ្ត​ក្នុងការ​ប្រឆាំង​នឹង​ឥទ្ធិពល​កុម្មុយនិស្ត​ក្នុង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា ក៏​បាន​ព្យាយាម​ចែចង់​មេដឹកនាំ​អេហ្ស៊ីប ដោយ​បាន​សន្យា​ផ្តល់​ជំនួយ​យ៉ាងច្រើន​ នៅ​ក្នុង​គម្រោង​សាងសង់​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​សំខាន់ៗ។ មេដឹកនាំ​អេហ្ស៊ីប​វិញ​​ចង់​រក្សា​ខ្លួន​ជា​ប្រទេស​អព្យាក្រឹត​​ក៏​បាន​ព្យាយាម​ពង្រឹង​ទំនាក់ទំនង​ទាំង​ជាមួយ​អាមេរិក និង​ទាំង​ជាមួយ​សហភាព​សូវៀត។ អេហ្ស៊ីប​​បាន​ព្រមព្រៀង​ទិញ​គ្រឿង​សព្វាវុធ​ពី​សហភាព​សូវៀត ហើយ​ថែម​ទាំង​បាន​ជជែក​អំពី​លទ្ធភាព​ក្នុង​ការ​ទទួល​ជំនួយ​រាប់ពាន់​លាន​ដុល្លារ​​ពី​ម៉ូស្គូ​ថែម​ទៀតផង​។ មើល​ឃើញ​បែបនេះ អាមេរិក និង​អង់គ្លេស ដែល​សង្ស័យ​ថា អេហ្ស៊ីប​កំពុង​លេងល្បិច​ស៊ី​ទាំងសងខាង ​ក៏​បាន​សម្រេច​បញ្ឈប់​ការ​ផ្តល់​ជំនួយដែល​ធ្លាប់​បាន​សន្យា​ពីមុន។ ឆ្លើយតប​មកវិញ មេដឹកនាំ​អេហ្ស៊ីបបាន​សម្រេច​​បញ្ឈប់​ការ​ធ្វើ​សម្បទាន​​​ព្រែកជីក​ស៊ុយអេ ដោយ​ដកហូត​ការ​គ្រប់គ្រង​​ពី​ក្រុមហ៊ុន​ឯកជន ​យក​​មកដាក់​​ជា​សម្បត្តិរដ្ឋ។ នៅ​ខែតុលា ឆ្នាំ​១៩៥៦ បារាំង និង​អង់គ្លេស ដោយ​សហការ​ជាមួយ​អ៊ីស្រាអែល ​ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​អេហ្ស៊ីប ដើម្បី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​ព្រែកជីក​ស៊ុយអេ​ ​ដែល​ជា​ផ្លូវ​ដឹកជញ្ជូន​ប្រេង​ពី​តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ទៅកាន់​តំបន់​អឺរ៉ុប។

នៅថ្ងៃ​ទី៥ ខែវិច្ឆិកា ១៩៥៦ នៅ​ពេល​ដែល​កងទ័ព​បារាំង អង់គ្លេស និង​អ៊ីស្រាអែល​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​តំបន់​ជុំវិញ​ព្រែកជីកស៊ុយអេ លោក Khrushchev បាន​គំរាម​មេដឹកនាំ​ប្រទេស​ទាំង៣​នេះ​ត្រង់ៗ​ថា ប្រសិនបើ​ពួកគេ​មិន​ដកទ័ព​ថយចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប​ទេ សូវៀត​នឹង​​ប្រើ​អាវុធ​នុយក្លេអ៊ែរ ដើម្បី​បញ្ឈប់​ទង្វើ​ឈ្លានពាន​របស់​ពួកគេ។ ប្រឈមមុខនឹង​ការ​គំរាម​ប្រើ​អាវុធ​នុយក្លេអ៊ែរ​នេះ មេដឹកនាំ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​មិនត្រឹមតែ​មិនចេញ​មុខការពារ​ប្រទេស​ជាសម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​ខ្លួន​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែមទាំង​បាន​ដាក់​សម្ពាធ​​ទៅលើ​​បារាំង អង់គ្លេស និង​អ៊ីស្រាអែល​ឲ្យ​ដកថយចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប ដោយ​ព្រមាន​ថា បើ​ពួកគេ​មិនដកថយ​ទេ ពួកគេ​នឹង​ត្រូវ​ទទួលរងនូវ​ទណ្ឌកម្ម​សេដ្ឋកិច្ច។ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​មិន​ចេញមុខ​ជួយ​បារាំង អង់គ្លេស និង​អ៊ីស្រាអែល ដោយសារ​តែ​ខឹង​នឹង​ប្រទេស​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ទាំងបី​នេះ ដែល​បើក​​ធ្វើ​សកម្មភាព​យោធា​នៅ​អេហ្ស៊ីប ដោយ​មិន​ប្រាប់​អាមេរិក​ឲ្យដឹង​ជាមុន។

ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​គំរាម​ប្រើ​អាវុធ​នុយក្លេអ៊ែរ​ពី​សំណាក់​មេដឹកនាំ​សូវៀតផង និង​ការ​គំរាម​ដាក់ទណ្ឌកម្ម​​សេដ្ឋកិច្ច​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ផង បារាំង អង់គ្លេស និង​អ៊ីស្រាអែល​ក៏​បាន​ដកទ័ព​ចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប ហើយ​វិបត្តិ​ព្រែកជីកស៊ុយអេ​ក៏​ត្រូវ​បិទបញ្ចប់។

វិបត្តិ​ព្រែកជីកស៊ុយអេ គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​ការ​រាលដាល​សង្រ្គាម​ត្រជាក់​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា ដោយ​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​១៩៥៧ លោក Eisenhower បាន​ដាក់ចេញ​នូវ​នយោបាយ​ថ្មីមួយ​គឺ​អាមេរិក​ត្រូវ​តែ​ផ្តល់​ជំនួយ​ទាំងខាង​ហិរញ្ញវត្ថុ និង​ខាង​យោធា ដល់​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទាំងឡាយណា ដែល​ប្រឈមមុខ​នឹង​ឥទ្ធិពល​កុម្មុយនិស្ត។

វិបត្តិ​ព្រែកជីកស៊ុយអេ​​ក៏​ជា​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ​ដែរ នៅ​ក្នុង​នយោបាយការបរទេស​បារាំង​ចំពោះ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ភាពជូរចត់​នៅ​អេហ្ស៊ីប​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ​បារាំង​កំណត់​ក្នុង​ចិត្ត​ថា ពួកគេ​មិន​អាច​រំពឹងតែ​ទៅលើ​អាមេរិក​ ដើម្បី​​ជួយ​ការពារ​សន្តិសុខ​របស់​បារាំង​បាន​នោះទេ​។ បារាំង ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ឧត្តមសេនីយ៍ Charles de Gaulle ក៏​បាន​រៀបចំ​កម្មវិធី​ផលិត​អាវុធ​នុយក្លេអ៊ែរ​ផ្ទាល់​ខ្លួន ហើយ​ព្រមទាំង​បាន​​សហការជាមួយ​អាល្លឺម៉ង់​ខាងលិច ក្នុងការ​​ជំរុញ​ឲ្យ​ពង្រឹង​ការធ្វើ​​សមាហរ័ណកម្ម​អឺរ៉ុប ឈានទៅ​បង្កើត​​សហគមន៍​អឺរ៉ុប ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធភាព​រវាង​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​គ្នាឯង ដើម្បី​កុំ​ឲ្យ​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​តែ​ទៅលើ​អង្គការ​អូតង់​ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

សន្ធិសញ្ញា​បង្កើត​សហគមន៍​សេដ្ឋកិច្ច​អឺរ៉ុប​ត្រូវ​បាន​ចុះ​ហត្ថលេខា នៅ​ទីក្រុង​រ៉ូម នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៥ ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៩៥៧ (ដោយ​មាន​ប្រទេស​ជា​សមាជិក​ស្ថាបនិក​ចំនួន ៦ គឺ​បារាំង អាល្លឺម៉ង់ខាងលិច អ៊ីតាលី ប៊ែលហ្ស៊ិក លុចសំបួ និងហូឡង់) ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៦០ បារាំង​បាន​ធ្វើការ​សាកល្បង​អាវុធ​នុយក្លេអ៊ែរ​របស់​ខ្លួន​​ប្រកប​ដោយ​ជោគជ័យ​ ក្លាយ​ជា​មហាអំណាច​នុយក្លេអ៊ែរ​ទី៤ បន្ទាប់​ពី​សហរដ្ឋអាមេរិក សហភាព​សូវៀត និង​អង់គ្លេស៕

កិច្ចព្រមព្រៀង រវាង​បារាំង និង​អង់គ្លេស ដើម្បី​ពុះចែក​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៩១៦[កែប្រែ]

អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំមកហើយ ដែល​គេ​សង្កេតឃើញ​ថា តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​តែងតែ​ត្រូវ​បាន​ផ្សារភ្ជាប់​ទៅនឹង​បញ្ហា​ចាក់ស្រែះ​មិនចេះចប់​មិនចេះហើយ។ ជម្លោះ​រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន, ជម្លោះ និង​ការ​ប្រជែង​អំណាច រវាង​ស៊ុននីត និង​ស្ហ៊ីអ៊ីត, សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​រាប់មិនអស់ ដូចជា​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​នៅ​ស៊ីរី អ៊ីរ៉ាក់ និង​យេម៉ែន​សព្វថ្ងៃ, ជម្លោះ​ទាមទារ​ផ្តាច់ទឹកដី​របស់​ពួក​គួឌីស្ថាន និង​ចុងក្រោយ គឺ​បញ្ហា​ជីហាត​រដ្ឋអ៊ីស្លាម​​នៅ​ស៊ីរី និង​អ៊ីរ៉ាក់។

នៅពេលដែល​បាន​ប្រកាស​តាំងខ្លួន​ជា​រដ្ឋ​អធិបតេយ្យ កាល​ពីឆ្នាំ២០១៤ ក្រុម​ជីហាត​​បាន​កំណត់​យក​តំបន់​​មួយ​ផ្នែក​របស់​ស៊ីរី និង​មួយផ្នែក​ទៀត​របស់​អ៊ីរ៉ាក់ មក​ធ្វើ​ជា​ដែនដីរបស់​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម ដោយ​ប្រកាស​លុបចោល​ទាំងស្រុង​នូវ​ខ្សែបន្ទាត់​ព្រំដែន​ដែល​មាន​ពីមុន។ ខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែន ដែល​តាមពិតទៅ មិនមែន​កើតចេញ​ពី​ឆន្ទៈ​របស់​ប្រទេស​សាម៉ី​នោះទេ តែ​កើតចេញ​ពី​ការ​គូសវាស​តាមចិត្តឯង ដោយ​មហាអំណាច​អាណានិគម​បារាំង និង​អង់គ្លេស។

អ្វីៗ​កើតឡើង កាល​ពី​១០០ឆ្នាំមុន គឺ​នៅ​ឆ្នាំ១៩១៦។ នៅ​ពេលនោះ គ្មាន​ទេ​ប្រទេស​ស៊ីរី លីបង់ អ៊ីរ៉ាក់ ហើយ​​ក៏​គ្មាន​ដែរ​​អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន។ តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​ទាំងមូល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ដែនដី​នៃ​ចក្រភព​ដ៏ធំមួយ គឺ​ចក្រភព​អូតូម៉ង់ ដែល​កកើតឡើងតាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១៣ ហើយ​ដែល​កាន់កាប់​ដែនដី​លាតសន្ធឹង​តាំង​ពី​ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស​នៅ​ខាងកើត រហូត​ទៅដល់​ប្រទេស​ហុងគ្រី​​នៅ​ខាងលិច និង​ពី​អេហ្ស៊ីប​នៅ​ខាង​ត្បូង រហូត​ទៅដល់​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល​នៅ​ខាងជើង ហើយ​មាន​រាជធានី​នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប គឺ​ទីក្រុង​អ៊ីស្តង់ប៊ុល​ (តួកគី) បច្ចុប្បន្ន។

ចាប់ពី​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់​ចុះទន់ខ្សោយ​បន្តិចម្តងៗ ដោយ​ដែន​ដីខ្លះ​នៅ​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត​ត្រូវ​ត្រូវ​បាន​ចក្រភព​អូទ្រីសហុងគ្រី​ដណ្តើម​យក​ទៅកាន់កាប់ ដែនដី​ខ្លះទៀត​នៅ​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅក្នុងដៃ​អង់គ្លេស។ ចំណែក​ឯ​នៅ​តំបន់​បាល់​កង់វិញ អតីត​ដែនដី​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​​បាន​ចាប់ផ្តើម​នាំគ្នា​ប្រកាស​ផ្តាច់ខ្លួន​ជា​បន្តបន្ទាប់ ដើម្បី​ទៅ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ​រៀងៗខ្លួន។


ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋអ៊ីស្លាម

ការផុងខ្លួន​របស់​អាមេរិក​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់

សង្រ្គាម​អ៊ីរ៉ាក់​ឆ្នាំ២០០៣

ផលវិបាក​ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី១

សង្រ្គាម​លោក​លើកទី១៖ ​អាមេរិក​ឈានជើង​ចូល​ក្នុង​សង្រ្គាម ​រុស្ស៊ី​ដក​ខ្លួនថយ

ការចាប់ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាមលោក​លើកទី១ ​ឆ្នាំ​១៩១៤

ហេតុការណ៍​សំខាន់ៗ​ដែល​នាំ​ទៅរក​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី១

ស្ថានភាព​ពិភពលោក​មុន​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី១




នៅ​ឆ្នាំ​១៩១៤ សង្រ្គាម​លោកលើកទី១​បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្ទុះឡើង។ ចក្រភព​អូតូម៉ង់ ដែល​កំពុងតែ​ធ្លាក់ចុះដុនដាប​ខ្លាំង​ស្រាប់​ទៅហើយ​នោះ បាន​ចូលដៃ​ជាមួយ​នឹង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​អាល្លឺម៉ង់-អូទ្រីសហុងគ្រី-អ៊ីតាលី ដើម្បី​ប្រយុទ្ធតទល់​នឹង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​បារាំង-អង់គ្លេស-រុស្ស៊ី។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ឆ្នាំ១៩១៥ និង​ឆ្នាំ​១៩១៦ នៅ​ក្នុងពេល​ដែល​សង្រ្គាម​លោកលើកទី១​នៅមិនទាន់​បញ្ចប់​នៅឡើយ រុស្ស៊ី បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​លួចចរចា​គ្នា​ដោយ​សម្ងាត់ ដើម្បី​យក​ដែនដី​​នៃ​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​ទៅ​ពុះចែកគ្នា​កាន់កាប់ នៅ​ពេលណា​ដែល​ឈ្នះ​សង្រ្គាម។ តាមការព្រមព្រៀង រុស្ស៊ី​ត្រូវកាន់កាប់​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ព្រមទាំង​ដែនដី​មួយផ្នែក​​នៅ​ជាប់នឹង​សមុទ្រ​ខ្មៅ។ ចំណែក​ឯ​បារាំង និង​អង់គ្លេសវិញ ត្រូវ​កាន់កាប់​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​មួយចំណែក​ម្នាក់។

ការចរចា​ពុះចែក​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​ត្រូវ​បាន​ធ្វើឡើង ដោយ​​មន្រ្តី​ទូត​អង់គ្លេស​ឈ្មោះ ម៉ាក សៃក្ស៍ (Mark Sykes) និង​មន្រ្តី​ការទូត​បារាំង​ឈ្មោះ ហ្វ្រង់ស័រ ហ្សកពីកូ (François Georges-Picot) ហើយ​បាន​ឈាន​ទៅដល់​ការ​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​ដោយសម្ងាត់​នៅ​​​ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ១៩១៦។

យោងតាម​កិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ដែលគេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “កិច្ចព្រមព្រៀង​សៃក្ស៍-ពីកូ” ដែនដី​នៃចក្រភព​អូតូម៉ង់ នៅ​ក្នុង​តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ត្រូវ​ពុះចែក​ជា​ពីរ គឺ​បារាំង​ត្រូវ​កាន់កាប់​ដែនដី​នៅ​ត្រង់​ប្រទេស​លីបង់ និង​ស៊ីរី​បច្ចុប្បន្ន ចំណែក​ឯ​អង់គ្លេស​វិញ​ត្រូវ​កាន់កាប់​ដែនដី​នៅត្រង់​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​ និង​ហ្សកដានី​បច្ចុប្បន្ន។ ដែនដី​នៅ​ត្រង់​អ៊ីស្រាអែល​និង​​ប៉ាឡេស្ទីន​បច្ចុប្បន្ន ពីដំបូង​ត្រូវ​បាន​ព្រមព្រៀង​ដាក់​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​ជា​អន្តរជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោ​យមក​ត្រូវ​ដាក់​បញ្ចូល​ជា​ដែនអាណានិគម​របស់​អង់គ្លេស។

នៅត្រង់​ចំណុច​ប្រសព្វ​នៃ​ដែនឥទ្ធិពល​បារាំង និង​អង់គ្លេស ខ្សែបន្ទាត់​មួយ​ត្រូវ​បាន​គេ​គូស​ស្ទើរតែ​ត្រង់​ដូចបន្ទាត់ ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ង់​ រហូត​ទៅដល់​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។ ខ្សែបន្ទាត់​នេះ​ហើយ​ដែល​បាន​ក្លាយ​ជា​ព្រំដែន រវាង​ស៊ីរី និង​អ៊ីរ៉ាក់ នៅ​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែន រវាង​ស៊ីរី និង​អ៊ីរ៉ាក់ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ហៅ​ជាទូទៅ​ថា ខ្សែបន្ទាត់​សៃក្ស៍-ពីកូ ត្រូវបាន​បារាំង និង​អង់គ្លេស​គូស​តាមតែចិត្តឯង តម្រូវតែ​ទៅតាម​ផលប្រយោជន៍​ផ្ទាល់​ខ្លួនឯង​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ដោយ​មិនបាន​គិតគូរ​ពី​លក្ខខណ្ឌ​ប្រជាសាស្រ្ត ភាសា និកាយ សាសនា ឬ​ជាតិសាសន៍​​​នៅលើ​ដីជាក់ស្តែងនោះទេ។

ជាលទ្ធផល គេសង្កេតឃើញ​ថា បណ្តា​ជន​ដែល​មាន​ភាសាដូចគ្នា និកាយ​សាសនា​ដូចគ្នា ឬ​ជា​ជាតិសាសន៍​ដូចគ្នា ត្រូវ​បាន​ពុះជា​ចំណែកៗ ហើយ​ត្រូវ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ផ្សេងគ្នា ជាពិសេស គឺ​ពួក​គួឌីស្ថាន ដែល​ត្រូវ​ពុះចែក​ដោយខ្សែបន្ទាត់​ព្រំដែន​សៃក្ស៍-ពីកូ ដោយ​មួយផ្នែក​ទៅនៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់ ហើយ​មួយផ្នែក​ទៀត​ស្ថិត​ក្នុង​ទឹកដី​ស៊ីរី។ ដូចគ្នា​ដែរ​ចំពោះ​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​និកាយ​ស៊ុននីត ដែលត្រូវ​ពុះចែក​ជា​ស៊ុននីត​ស៊ីរី និង​ស៊ុននីត​អ៊ីរ៉ាក់។ ស៊ុននីត នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់ ដែល​ជា​ប្រទេស​មាន​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​កាន់​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត។

នៅទីចុងបំផុត​ទៅ ប្រទេស​ ដូចជា ស៊ីរី និង​អ៊ីរ៉ាក់​នេះ មាន​ឈ្មោះ​ជា​ប្រទេស​តែ​នៅលើ​ក្រដាស​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ រីឯនៅលើ​ដីជាក់ស្តែងវិញ គ្មានទេ​ភាព​រួបរួមគ្នា​ជា​លក្ខណៈ​ប្រជាជាតិ។ ប្រជាជន​ម្នាក់ៗ ភ្ជាប់​អត្តសញ្ញាណ​ខ្លួន​ឯង​ទៅនឹង​សហគមន៍ ជាតិសាសន៍ ឬ​និកាយ​សាសនា​របស់​ខ្លួន ជាជាងទៅនឹង​ប្រទេស​ជាតិ។ ម្នាក់ៗ​គិត​ទៅដល់​ផលប្រយោជន៍​ និង​អត្តសញ្ញាណ​ជា​ស៊ុននីត ជា​ស្ហ៊ីអ៊ីត ឬ​ជា​គួឌីស្ថាន មុននឹង​គិតទៅដល់​ភាព​ជាពលរដ្ឋ​អ៊ីរ៉ាក់ ឬ​ស៊ីរី។

ប្រទេស​ទាំងពីរ​នេះ​​​អាច​រក្សា​អត្ថិភាព​ជា​រដ្ឋ​​នៅ​ជាប់លាប់​បាន នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ជាច្រើន​ទសវត្សរ៍​កន្លងទៅនេះ គឺ​ដោយសារ​តែ​មាន​របប​ផ្តាច់ការ និង​មេដឹកនាំ​ជា​បុរស​ខ្លាំង ប្រើ​កណ្តាប់​ដៃដែក​​គាបសង្កត់​ ចាប់​បង្ខំ​ឲ្យ​ប្រជាជន​នៅ​រួបរួមគ្នា​ជា​ប្រជាជាតិតែមួយ។ នៅពេលដែល​របបផ្តាច់ការ​ត្រូវ​ដួលរលំ ឬ​រង្គោះរង្គើ ដូចជា ករណី​សាដាមហ៊ូសេន នៅ​អ៊ីរ៉ាក់ និង​របបដឹកនាំ​របស់​លោក​បាស្ហា អាល់អាសាដ នៅ​ស៊ីរី ក្នុងពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ភាព​រួបរួម​ជា​ប្រជាជាតិ​ដែល​មាន​តែ​សម្បក​ខាងក្រៅ ហើយ​ដែល​កើតមាន​​​ដោយសារតែ​ការ​ចាប់បង្ខំនោះ ក៏​ត្រូវ​រលំរលាយ​ទៅតាម​នោះ​ដែរ គឺ​ពួក​ស៊ុននីត​ទៅដោយ​ស៊ុននីត ស្ហ៊ីអ៊ីត​ទៅដោយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត ហើយ​គួឌីស្ថាន​ទៅដោយ​គួឌីស្ថាន។ និមិត្តរូប​ធំជាងគេ ដែល​បង្ហាញ​ពី​ការ​រលំរលាយ​នៃ​ខ្សែបន្ទាត់​ព្រំដែន​សៃក្ស៍-ពីកូ គឺ​ការ​កកើត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម ដែល​​ជា​ក្រុម​​​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​និកាយ​ស៊ុននីត​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់​និង​នៅ​ស៊ីរី ហើយ​ដែល​បាន​ប្រកាស​លុបចោល​ទាំងស្រុង​នូវ​ខ្សែបន្ទាត់​ព្រំដែន ដែល​គូដោយ​បារាំង និង​អង់គ្លេស កាលពី​១០០ឆ្នាំមុន៕

ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋអ៊ីស្លាម[កែប្រែ]

នៅឆ្នាំ២០០១ ក្រោយ​ការ​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​នៅ​ញូវយ៉ក និង​វ៉ាស៊ីងតោន ពិភពលោក​ទាំងមូល​បាន​ឮ​ពី​ឈ្មោះ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន និង​ក្រុមភេរវជន​អាល់កៃដា។ ក្រុមភេរវជន​ដែល​បាន​ក្លាយ​ជា​ការគំរាមកំហែង​ផ្នែក​សន្តិសុខ​អន្តរជាតិ​ដ៏ធំបំផុត​មួយ ហើយ​ដែល​បាន​នាំមកនូវការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដ៏ធំមិនធ្លាប់មាន នៅ​ក្នុង​ភូមិសាស្រ្ត​នយោបាយ​ពិភពលោក​ ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​សង្រ្គាម​ត្រជាក់។

ប្រមាណ​ជា​១០ឆ្នាំក្រោយ​មក ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ចំនួនពីរ គឺ​ នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន (២០០១) និង​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់ (២០០៣) អាមេរិក​បាន​រកឃើញ និង​សម្លាប់​ប៊ិនឡាដិន នៅថ្ងៃ​ទី២ ខែឧសភា ឆ្នាំ​២០១១ នៅ​ក្នុង​ប្រតិបត្តិការ​កុម្ម៉ង់ដូ នៅ​ទីក្រុង​អាបូតាបាដ ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន។ ក្រុមអាល់កៃដា​បាន​ជ្រើសរើស​អ្នក​ថ្មី គឺ អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ឲ្យ​ឡើង​មក​ធ្វើ​ជា​​អ្នក​ដឹកនាំ​ថ្មី​ តែ​ទោះជាយ៉ាងណា ដូចការ​រំពឹងទុក​របស់​លោក​បារ៉ាក់ អូបាម៉ា ការស្លាប់​របស់​ប៊ិនឡាដិន បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​​អាល់កៃដា​​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ​យ៉ាងខ្លាំង។

ក៏ប៉ុន្តែ មកទល់​នឹងពេលនោះ មិនមែន​មានតែ​ក្រុម​អាល់កៃដា​មួយទេ ដែល​ពិភពលោក​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ។ សន្តិសុខ​អន្តរជាតិ​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ក្រុម​ថ្មីមួយទៀត ដែល​មាន​កម្លាំងខ្លាំងជាង ហើយ​ជាពិសេស មាន​មនោគមន៍​វិជ្ជា​ជ្រុលនិយមជាង និង​មាន​ចរិត​កាចសាហាវជាង​អាល់កៃដា​ទៅទៀត។ នោះគឺ​ក្រុមជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម ហើយ​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋអ៊ីស្លាម​នេះ​មាន​ប្រវត្តិកំណើត​ចេញ​ពី​សង្រ្គាម​អ៊ីរ៉ាក់​។

នៅឆ្នាំ​២០០៣ នៅពេល​ដែល​អាមេរិក​លើកទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​អ៊ីរ៉ាក់ លោក​ចច ដាបិលយូ ប៊ូស បាន​ប្រកាស​ថា អ្វី​ដែល​អាមេរិក​ធ្វើ​នៅពេលនោះ គឺ​ដើម្បី​រំដោះ​ប្រជាជន​អ៊ីរ៉ាក់​ឲ្យ​ចេញ​ផុត​ពី​អំណាច​ផ្តាច់ការ​របស់​សាដាមហ៊ូសេន។ ក៏ប៉ុន្តែ ពិតប្រាកដ​ទៅ អ្វី​ដែល​បាន​កើតឡើង គឺ​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​នៅទូទាំង​ប្រទេស ហើយ​​ស្ថិត​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​នេះ ចលនាបះបោរ​ប្រដាប់អាវុធ​នៃ​ក្រុម​អ្នក​កាន់​និកាយ​ស៊ុននីត ក៏​បាន​ចាប់រីកដុះដាល​ឡើង​យ៉ាងពេញបន្ទុក ដើម្បី​ប្រយុទ្ធប្រឆាំង​នឹង​វត្តមាន​កងទ័ព​អាមេរិក​ និង​ ​រដ្ឋាភិបាល​ថ្មី​នៅ​បាកដាដ ដែល​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្រុម​ស្ហ៊ីអ៊ីត។ នៅ​ក្នុង​ចំណោម​មេដឹកនាំ​ក្រុមបះបោរ​ប្រដាប់អាវុធ​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់​នេះ មាន​មនុស្ស​​ ២រូ​ប គឺ អាប៊ូ​មូហ្សាប់ អាល់ហ្សាកាវី (Abu Musab al-Zarqawi) និង អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាក់ដាឌី (Abu Bakr al-Baghdadi) ដែល​មានតួ​នាទី​យ៉ាងសំខាន់ នៅ​ក្នុងការ​ចាប់កំណើត​នៃ​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម។

អាប៊ូមូហ្សាប់ អាល់ហ្សាកាវី ដែល​មាន​ដើមកំណើត​ពី​ប្រទេស​ហ្សកដានី បាន​បង្កើត​ក្រុម​ប្រដាប់អាវុធ​អ៊ីស្លាមជ្រុលនិយម តាំង​ពី​ឆ្នាំ​២០០០ ដើម្បី​ប្រឆាំង​នឹង​ប្រទេស​លោកខាងលិច ក៏ប៉ុន្តែ ក្រុមនេះ​មិនមានឈ្មោះ​បោះសំឡេង​អ្វីនោះទេ។ រហូតទាល់​តែ​ក្រោយ​ពី​មាន​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​អាមេរិក​នៅ​ឆ្នាំ​២០០៣​ ទើបក្រុមនេះ​ចាប់ផ្តើម​រីកដុះដាល ដោយ​ទទួល​បាន​នូវការ​គាំទ្រ​ពី​សំណាក់​ក្រុ​ម​អ្នក​កាន់​និកាយ​ស៊ុននីត​អ៊ីរ៉ាក់។ នៅពេលនោះ ក្រុម​របស់​អាល់ហ្សាកាវី បាន​ច្របាច់បញ្ចូលគ្នា​ជាមួយ​នឹង​ក្រុម​ប្រដាប់អាវុធ​មួយទៀត ដែល​បង្កើតឡើង​ដោយ អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាកដាឌី បង្កើតទៅជា​សាខា​ក្រុមអាល់កៃដា ប្រចាំប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់។


ប្រតិបត្តិការ​កុម្ម៉ង់ដូ​អាមេរិក​សម្លាប់​ប៊ិនឡាដិន​នៅ​ឆ្នាំ២០១១

១០ឆ្នាំ​នៃ​ប្រតិបត្តិការ​តាមប្រមាញ់​ប៊ិនឡាដិន

ការផុងខ្លួន​របស់​អាមេរិក​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់

សង្រ្គាម​អ៊ីរ៉ាក់​ឆ្នាំ២០០៣

សង្រ្គាម​អាហ្វហ្កានីស្ថាន​ឆ្នាំ២០០១

ដំណើររឿង​នៃ​ភាព​ជា​សត្រូវ​រវាង​អាមេរិក​និង​ប៊ិនឡាដិន

ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ភេរវជន​អន្តរជាតិ​អាល់កៃដា




ពីដំបូង សាខាអាល់កៃដា​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អាល់ហ្សាកាវី ចំណែក​ឯ​អាល់បាក់ដាឌីវិញ គ្រាន់តែ​ជា​មេដឹកនាំថ្នាក់​កណ្តាល​ម្នាក់​ប៉ុណ្ណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីៗ​ត្រូវប្រែប្រួល នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​អាល់​ហ្សាកាវី​ត្រូវ​ស្លាប់​ក្នុងការ​វាយប្រហារ​​ដោយ​មីស៊ីល​អាមេរិក នៅ​ឆ្នាំ​២០០៦។ នៅ​ក្រោយ​ការ​ស្លាប់​របស់​អាល់ហ្សាកាវី ឥទ្ធិពល​របស់​អាល់បាក់ដាឌី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កើនឡើង​បន្តិចម្តងៗ រហូតបាន​ក្លាយ​ជា​មេដឹកនាំ​ក្រុមអាល់កៃដា​ប្រចាំប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់ នៅ​ឆ្នាំ២០១០ ដោយ​នៅពេលនោះ សាខាអាល់កៃដា​ប្រចាំ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់នេះ ​ត្រូវ​បាន​គេដាក់ឈ្មោះ​ថា​ជា “រដ្ឋអ៊ីស្លាម​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់”។

នៅឆ្នាំ២០១១ អាមេរិក​បាន​ដកកងទ័ព​ចេញ​ពី​អ៊ីរ៉ាក់។ ការដកថយ​របស់​អាមេរិក បូករួម​ជាមួយ​នឹង​អសមត្ថភាព​របស់​រដ្ឋាភិបាល​អ៊ីរ៉ាក់ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រុម​រដ្ឋអ៊ីស្លាម​ចាប់ផ្តើម​មានកម្លាំង​កាន់តែខ្លាំង ហើយ​បាន​វាតទី​កាន់កាប់​ទឹកដី​កាន់តែ​ធំឡើង ជាពិសេស នៅ​តំបន់​ប៉ែក​ខាងជើង​អ៊ីរ៉ាក់។

ឆ្លងព្រំដែន​អ៊ីរ៉ាក់​ទៅ​ទិសខាងជើង គឺ ​ស៊ីរី។ ចលនា​បាតុកម្ម​ក្នុងទ្រង់ទ្រាយ​ធំ​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ខែមីនា​ឆ្នាំ​២០១១ ដើម្បី​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​របបដឹកនាំ​របស់​លោក​បាស្ហា អាល់អាសាដ។ ក្រោយ​ពី​ទទួល​រង​ការ​បាញ់​បង្រ្កាប​ពី​សំណាក់​កងកម្លាំង​របស់​លោក​អាសាដ ចលនា​ប្រឆាំង​ដោយ​បាតុកម្ម ក៏​បាន​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ចលនា​បដិវត្តន៍​ប្រដាប់អាវុធ ហើយ​ប្រទេស​ស៊ីរី​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ចូល​ទៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល។ នៅ​ក្នុង​បរិបទ​នោះហើយ ដែល​ក្រុម​អាល់កៃដា​ប្រចាំប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​ចាប់ផ្តើម​​​ពង្រីក​កម្លាំង​របស់ខ្លួន​ឆ្លងព្រំដែន​ចូល​ទៅ​បង្កើត​សាខា​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ស៊ីរី ដោយ​ដាក់ឈ្មោះ​ថា "រណសិរ្សអាល់នូស្រា” (al-Nusra)។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ២០១៣ អាល់បាក់ដាឌី​បាន​បែកបាក់គ្នា​ជាមួយ​នឹង​មេដឹកនាំ​ជាន់ខ្ពស់​អាល់កៃដា ហើយ​ក៏​បាន​ផ្តាច់ខ្លួន​លែង​ធ្វើ​ជា​សាខា​អាល់កៃដា ដោយ​ទៅ​បង្កើត​ក្រុមដាច់ដោយឡែកមួយ ដែល​គ្របដណ្តប់​ទាំង​អ៊ីរ៉ាក់ និង​ស៊ីរី ហើយ​ដាក់ឈ្មោះ​ថា “រដ្ឋអ៊ីស្លាម​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់​និង​ស៊ីរី” (Isalmic State of Iraq and Syria-ISIS)។

មួយឆ្នាំក្រោយ​មក​ទៀត នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៤ អាប៊ូបាគ័រ អាល់បាក់ដាឌី បាន​ប្រកាស​តាំងខ្លួន​ជា​រដ្ឋអ៊ីស្លាម ដែល​មាន​មូលដ្ឋាន​ធំ​នៅ​អ៊ីរ៉ាក់​និង​ស៊ីរី តែ​មាន​វិសាលភាព​គ្របដណ្តប់​លើ​គ្រប់​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទាំងអស់​នៅទូទាំង​ពិភពលោកទាំងមូល។

ជាង១០ឆ្នាំ​ក្រោយ​អាល់កៃដា ពិភពលោក​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ក្រុម​ភេរវជន​ដ៏​គ្រោះថ្នាក់​មួយ​ថ្មី​ទៀត ក៏ប៉ុន្តែ លើស​​ពី​អាល់កៃដា ដែល​គ្រាន់តែ​ជា​ក្រុម​ភេរវជន ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម​​បាន​រៀបចំ​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​ប្រកាស​តាំងខ្លួន​ជា​រដ្ឋ ដែល​មាន​ដែនដី មាន​រដ្ឋាភិបាល មាន​ថវិកា និង​ជាពិសេស មាន​កងកម្លាំង​ប្រដាប់អាវុធ ដែល​រៀបចំ​រចនាសម្ព័ន្ធ​តាមបែប​កងទ័ព​ជាតិ​នៃ​រដ្ឋ​ឯករាជ។

ក្រុមជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម​បាន​ប្រកាស​​យក​ទីក្រុង​រ៉ាខា (ប្រទេស​ស៊ីរី) មក​ធ្វើ​ជា​រដ្ឋធានី​របស់​ខ្លួន មាន​ប្រភពចំណូលផ្ទាល់ខ្លួន​ដែល​បាន​មក​ពី​ការ​លក់​ប្រេង ការ​ប្រមូលពន្ធ ព្រមទាំង​ការ​ចាប់ចំណាប់ខ្មាំង​ទារ​យក​ប្រាក់​ ហើយ​​កងកម្លាំង​ប្រដាប់អាវុធ​របស់​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម​ត្រូវ​បាន​គេ​ប៉ាន់ស្មាន​ថា​មាន​ចំនួន​ក្នុង​ចន្លោះ ពី១០ម៉ឺន ទៅ២០ម៉ឺននាក់។

កម្លាំងប្រដាប់អាវុធ ប្រភពធនធាន បូករួម​ជាមួយ​នឹង​មនោគមន៍​វិជ្ជា​អ៊ីស្លាម​ជ្រុលនិយម​ហួសហេតុ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម​ត្រូវ​ក្លាយ​ទៅជា​ក្រុមភេរវជន​ដ៏​គ្រោះថ្នាក់​បំផុត​របស់​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​មនុស្ស​ជាច្រើន​យល់ថា ​កត្តា​ដ៏ចម្បង​បំផុត ដែល​រួមចំណែក​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រុមជីហាត​រដ្ឋ​កកើត និង​រីកដុះដាល​ដូចជា​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ការឈ្លានពាន​របស់​អាមេរិក​ទៅលើ​អ៊ីរ៉ាក់​នៅ​ឆ្នាំ​២០០៣។

គេនៅចាំបានថា នៅពេល​ដែល​អាមេរិក​លើកទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​អ៊ីរ៉ាក់​នៅ​ឆ្នាំ២០០៣ លោក​ចច ដាបិលយូ ប៊ូស បាន​ប្រកាស​ថា អ្វី​ដែល​អាមេរិក​ធ្វើ​នៅពេលនោះ គឺ​ដើម្បី​រំដោះ​ប្រជាជន​អ៊ីរ៉ាក់​ឲ្យ​ចេញ​ផុត​ពី​អំណាច​ផ្តាច់ការ​របស់​សាដាមហ៊ូសេន។​ ក៏ប៉ុន្តែ មក​ទល់​នឹង​ពេល​​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ១៣ឆ្នាំក្រោយ​ការឈ្លានពាន​របស់​អាមេរិក ១៣ឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​របបផ្តាច់ការ​សាដាមហ៊ូសេន ប្រជាជន​អ៊ីរ៉ាក់​រាប់សិបម៉ឺននាក់​នាំគ្នា​រត់ភៀសខ្លួន ទាំង​ប្រថុយនឹង​ការ​ស្លាប់ ដើម្បី​គេចចេញ​ពី​បញ្ហា​អសន្តិសុខ និង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​ក្នុង​ប្រទេស និង​ជាពិសេស គេចចេញ​ពី​ក្រុម​ជីហាត​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម៕

ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ភេរវជន​អន្តរជាតិ​អាល់កៃដា[កែប្រែ]

នៅថ្ងៃ​ទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ​២០០១ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ដែល​ជា​មហាអំណាច​ផុតលេខ​ត្រួតត្រា​ពិភពលោក​អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ទសវត្សរ៍​មកហើយ​នោះ ត្រូវ​ទទួល​រង​ការ​វាយប្រហារ​ដល់​ក្នុង​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន គឺ​ការ​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​នៅ​ទីក្រុង​ញូវយ៉ក និង​វ៉ាស៊ីងតោន។ ភេរវកម្ម​១១កញ្ញា​នេះ​ត្រូវ​បាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចារទុក​ថា​ជា​ចំណុច​របត់​ដ៏​សំខាន់​មួយ​នៃ​ភូមិសាស្រ្ត​នយោបាយ​ពិភពលោក​​ក្នុងសម័យកាល​ក្រោយ​សង្រ្គាម​ត្រជាក់ ហើយ​តួអង្គ​ថ្មីមួយ​បាន​ចាប់លេចមុខ និង​ល្បីឈ្មោះ ​​នៅ​ក្នុង​យុគសម័យ​ថ្មី​នេះ គឺ​​ក្រុម​ភេរវជន​អាល់កៃដា និង​មេដឹកនាំ​ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។

អាល់កៃដា​បាន​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ឆ្នាំ​១៩៨៨ នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​ប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន ក៏ប៉ុន្តែ ឫសគល់​នៃ​ចលនា​អ៊ីស្លាម​ស៊ុននីត​ជ្រុលនិយម​នេះ​បាន​ចាប់ពន្លក​​ដំបូង​ចេញ​ពី​​ចលនា “ភាតរអ៊ីស្លាម” (Frères musulmans/Muslim Brotherhood) នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប ដោយមាន​មេមនោគន៍វិជ្ជា​ឈ្មោះ​ថា អាប់ដាឡា អាហ្សាំ (Abdallah Azzam)។

អាប់ដាឡា អាហ្សាំ មាន​ដើមកំណើត​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន ​បាន​ចូល​ជា​សមាជិក​អង្គការ​ភាតរអ៊ីស្លាម នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ​៥០ ​ហើយ​ជា​អ្នកប្រាជ្ញ​អ៊ីស្លាម​ដំបូងគេ​នៅ​ក្នុង​សម័យ​ទំនើប ដែល​មាន​គំនិត​ចង់​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ចលនា​ជីហាត​​អ​ន្តរជាតិ​មួយ ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​មហាអំណាច​អាណានិគម​លោកខាងលិច និង​រដ្ឋាភិបាល​​ប្រទេស​អ៊ីស្លាម​​ដែល​រណប​លោកខាងលិច។ តាមគោលគំនិត​របស់​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ​គោលដៅ​ចុងក្រោយនៃ​ចលនា​ជីហាត​នេះ គឺ​​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​រដ្ឋអ៊ីស្លាម​​​​មួយ ដែល​មាន​វិសាលភាព​ជាសកល ហើយ​ និង​គោលដៅ​នេះ​អាច​សម្រេច​បាន​តាមរយៈ​​​​​អំពើ​ហិង្សា ដែលគេ​ហៅថា “សង្រ្គាមជីហាត”។

សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ បាន​ជះឥទ្ធិពល​ដល់​យុវជន​អ៊ីស្លាម​ពីររូប ដែល​ក្រោយ​មកត្រូវ​​ក្លាយ​ជា​មេដឹកនាំ​​អាល់កៃដា គឺ​អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី និង​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។


ផលវិបាក​ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

ការចាប់ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

សង្រ្គាម​ឈូង​សមុទ្រ​ពែក្ស១៩៩១៖ ​ដំណើរ​ដើមហេតុ

ពិភពលោក​ក្រោយ​សង្រ្គាម​ត្រជាក់

សង្រ្គាម​អាហ្វហ្កានីស្ថាន​ឆ្នាំ​១៩៧៩-១៩៨៩ 1 2 3 4 5 អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី កើតនៅ​ឆ្នាំ​១៩៥១ នៅ​ក្នុង​ត្រកូល​អ្នក​មាន​ទ្រព្យស្តុកស្តម្ភ​​មួយ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​គែរ ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប។ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ថា​ជា​ក្មេង​ដែល​រៀន​ពូកែ​នៅ​សាលា, ​បាន​បញ្ចប់​ការ​សិក្សា​ថ្នាក់​វេជ្ជបណ្ឌិត​ពី​សកលវិទ្យាល័យ​ទីក្រុង​គែរ ហើយ​បាន​ចូល​បម្រើ​ការងារ​ជា​ពេទ្យ​ទាហាន​អេហ្ស៊ីបមួយរយៈពេល​ខ្លី មុននឹង​ទៅ​បើក​គ្លីនិក​ឯកជន​ផ្ទាល់​ខ្លួន​មួយ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​គែរ។

ស្របជាមួយនឹងការ​ប្រកបអាជីព​ជាគ្រូពេទ្យ​នេះ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី​ក៏​បាន​ចូលរួម​យ៉ាងសកម្ម​ផងដែរ ក្នុង​ចលនា​អ៊ីស្លាមជ្រុលនិយម គឺ​ចលនា “ភាតរអ៊ីស្លាម” រួមជាមួយ​នឹង​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ។ នៅ​ក្នុង​ចលនា​នេះ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរីបាន​ធ្វើ​​សកម្មភាព​ជាច្រើន​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​​អេហ្ស៊ីប ហើយ​ត្រូវ​បាន​អាជ្ញាធរ​ចាប់​ដាក់ពន្ធនាគារ ក្នុងការ​ពាក់ព័ន្ធ​នឹង​ការ​ធ្វើ​ឃាត​ប្រធានាធិបតី​អេហ្ស៊ីប អានវ៉ា សាដាត នៅ​ឆ្នាំ​១៩៨១។

ចេញ​ពី​ពន្ធនាគារ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី នៅតែ​បន្ត​ធ្វើ​សកម្មភាព​​​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល, រស់នៅ​ដោយ​លួចលាក់ ធ្វើ​ដំណើរ​ពី​កន្លែងមួយ​ទៅកន្លែងមួយ ទាំងនៅក្នុ​ង​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប និង​ទៅក្រៅ​ប្រទេស ដើម្បី​​គេចពី​ការ​តាមប្រមាញ់​របស់​​អាជ្ញាធរ។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ​ហើយដែល​អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី​បាន​ជួប​ជាមួយ​នឹង​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន នៅ​ឯ​ខេត្ត​ប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន។ នៅ​ពេលនោះ អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី គឺ​ជា​មេដឹកនាំ​ក្រុមអ៊ីស្លាម​ជ្រុលនិយម​មួយ ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ថា “ក្រុម​ជីហាត​អ៊ីស្លាម​អេហ្ស៊ីប” (Egyptian Islamic Jihad/Jihad islamique égyptien)។

អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន កើតនៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៧ (ឯកសារខ្លះ​ដាក់​ថា​កើតនៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៨) នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​រីយ៉ាដ ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត។ ប៊ិនឡាដិន គឺ​ជា​កូនទី១៧ ក្នុងចំណោម​កូន​ទាំង ៥២នាក់ របស់​មហាសេដ្ឋី​ដែល​ត្រួតត្រា​មុខជំនួញ​ខាង​វិស័យ​សំណង់ នៅ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត។ ប៊ិនឡាដិន​បាន​រៀនសូត្រ​រហូតដល់​ថ្នាក់​ឧត្តមសិក្សាខាងផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច និង​ខាង​វិស្វករ​សំណង់ ក៏ប៉ុន្តែ ប៊ិនឡាដិន​មិនមាន​ចិត្ត​ចង់​ប្រកប​អាជីព​អ្វីមួយ​នោះទេ ដោយ​ជាប់ចិត្ត​តែ​នឹង​រឿង​សាសនា ជាពិសេស គឺ​មនោគមន៍វិជ្ជា​អ៊ីស្លាម​ជ្រុលនិយម​របស់​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៧៩ ប៊ិនឡាដិន​បាន​បញ្ចប់​ការសិក្សា​នៅ​សកលវិទ្យាល័យ ត្រូវ​ចំពេល​ដែល​ ​សូវៀត​​ចូល​ឈ្លានពាន​​ប្រទេស​អាហ្វហ្កានីស្ថាន។ ប៊ិនឡាដិន​ក៏​បាន​ចាកចេញ​ពី​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ទៅចូលរួម​ជាមួយ​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ បោះទីតាំង​នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​ប៉េស្ហាវ៉ា ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន ហើយ​បង្កើត​បណ្តាញ​មួយ ដើម្បី​​​ជ្រើសរើស​​យុវជន​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ពី​គ្រប់​ទីកន្លែង​ឲ្យ​ទៅ​ចូលរួម​ក្នុង​ចលនា​ឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​កងទ័ព​សូវៀត​នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន។

នៅ​ពេលនោះ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ដើរតួនាទី​ជា​អ្នក​ឃោសនា​ខាង​មនោគមន៍វិជ្ជា ចំណែក​ឯ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែល​ទទួល​មរតក​​ជាលុយរាប់សិបលាន​ដុល្លារ​​ពី​ឪពុក​ដែល​ស្លាប់​កាល​ពីឆ្នាំ​១៩៦៧ ដើរតួនាទី​ជា​អ្នក​ផ្តល់​លុយកាក់។ ​ម្តងម្កាល ប៊ិនឡាដិន ដែល​មាន​វ័យត្រឹមតែ​ជាង​២០ឆ្នាំ ក៏​ចូលរួម​ប្រឡូក​​ក្នុង​សមរភូមិ​ផងដែរ ជាពិសេស គឺ​​​នៅ​សមរភូមិ​​ជីចា (Jija) ក្នុង​អំឡុង​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៩៨៧ ដែល​ក្រុម​ឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន​បាន​វាយបំបាក់​ទាហាន​សូវៀត។ គឺ​ចាប់ពីពេលនោះ​ហើយ ដែល​ប៊ិនឡាដិន​ចាប់ផ្តើម​មាន​ឈ្មោះ​បោះសំឡេង នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ក្រុម​ឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន ក៏ដូចជា ក្នុង​ចំណោម​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ផ្សេងៗ​ទៀត។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៨៨ នៅ​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន​ឈាន​ជិត​ចូល​ដល់​ទី​បញ្ចប់ ប៊ិនឡាដិន​​​បានផ្តាច់ខ្លួន​ចេញ​ពី​ក្រុម​ឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន ហើយ​​​ទៅ​បង្កើត​ជា​ចលនា​​​ថ្មី​មួយ​ទៀត​រួមជាមួយ​នឹង​អៃម៉ាន់ អាល់​ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ក្រុម​ថ្មី​នេះ​ “អាល់កៃដា” ដែល​ជាភាសាអារ៉ាប់​មានន័យថា “មូលដ្ឋាន”។ តាមរយៈ​ការ​បង្កើត​ក្រុមថ្មី​នេះ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន មាន​​គោលដៅ​ពង្រីក​សង្រ្គាម​ជីហាត​ចេញ​ពី​អាហ្វហ្កានីស្ថាន ​ទៅកាន់​កន្លែងផ្សេងៗ​ទៀត នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក។

នៅពេល​ដែល​អាល់កៃដា​​ទើប​នឹង​បង្កើតឡើង​ភ្លាម ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន នៅមិនទាន់​បាន​ក្លាយ​ជា​មេដឹកនាំ​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំងក្លា​នៅឡើយ​ទេ ដោយសារតែពេលនោះ ប៊ិនឡាដិន​ មិន​អាច​ប្រជែង​ឈ្នះ​ឥទ្ធិពល​របស់​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ដែល​ជា​អ្នកប្រាជ្ញ​ជើងចាស់ និង​ដ៏មាន​ឥទ្ធិពល​ខាង​ជីហាត​អ៊ីស្លាម។

អ្វីៗ​ត្រូវ​ប្រែប្រួល​នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ត្រូវ​គេ​លបធ្វើឃាត​ នៅថ្ងៃ​ទី​២៤ ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩៨៩ នៅ​ពេល​កំពុង​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមឡាន នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​ប៉េស្ហាវ៉ា។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេលនេះ គេនៅតែ​មិន​អាច​ដឹង​ពិតប្រាកដ​នៅឡើយទេ​ថា តើ​អ្នកណា​ជា​អ្នក​ធ្វើ​ឃាត អាប់ដាឡា អាហ្សាំ? ក៏ប៉ុន្តែ គេសង្ស័យ​ថា ប៊ិនឡាដិន គឺ​ជា​អ្នករៀបចំ​គម្រោង​ធ្វើ​ឃាត​នេះ ដើម្បី​អាច​ក្តោបក្តាប់​អំណាច​ទាំងស្រុង​ក្នុង​ក្រុម​អាល់កៃដា។

បើទោះបីជា​ការសង្ស័យ​នេះ​ជា​ការពិត ឬ​មិនពិត គេ​អាច​សង្កេតឃើញថា គឺ​ចាប់តាំង​ពី​អាប់ដាឡា អាហ្សាំ ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​ឃាត ដែល​​ប៊ិនឡាដិន​ចាប់ផ្តើម​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ពួក​ជីហាត ហើយ​បន្តិចម្តងៗ ក្រុម​អាល់កៃដា​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​សកម្មភាព​ជា​ក្រុម​ភេរវជន​ខ្នាត​អន្តរជាតិ៕

ដំណើររឿង​នៃ​ភាព​ជា​សត្រូវ​រវាង​អាមេរិក​និង​ប៊ិនឡាដិន[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​អាហ្វហ្កានីស្ថាន (១៩៧៩-១៩៨៩) ក្រុម​របស់​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែល​នៅពេលនោះ​ស្ថិត​នៅ​ជា​ផ្នែក​មួយ នៃ​កងឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន បាន​ទទួល​នូវ​ការ​ជួយជ្រោមជ្រែង​យ៉ាងពេញ​ទំហឹង​ ពី​សំណាក់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក តាមរយៈ​ទីភ្នាក់ងារ​ចារកិច្ច​សេអ៊ីអា។ អាវុធ​ទំនើបៗ​ជាច្រើន ជាពិសេស មីស៊ីល​​លីលើ​ស្មា​បាញ់​យន្តហោះ​ (ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ថា Stinger) ត្រូវ​បាន​អាមេរិក​ផ្តល់​ទៅ​ឲ្យ​ក្រុម​មូចាហ៊ីឌីន ដើម្បីយក​ទៅ​​ប្រយុទ្ធ​តទល់​នឹង​កងទ័ព​សូវៀត។

ដោយសារ​តែ​មាន​ជំនួយ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បែបនេះ​ហើយ ទើប​ក្រុម​ឧទ្ទាម​មូចាហ៊ីឌីន​អាច​តទល់​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​ដ៏ខ្លាំង​របស់​សូវៀត​បាន។ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ដែល​មាន​ឈ្មោះ​បោះសំឡេង​ក្នុងការ​​យក​ឈ្នះ​កងទ័ព​សូវៀត ក៏ដោយសារតែ​បាន​ទទួល​ជំនួយ​ជាគ្រឿងសព្វាវុធ​ពី​សេអ៊ីអា​នេះ​ដែរ។

នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​សូវៀត​ដកកងទ័ព​ចេញ​ពី​អាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅ​ឆ្នាំ​១៩៨៩ ប៊ិនឡាដិន​បាន​វិលត្រឡប់​ទៅ​​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​ដែល​ជា​ប្រទេស​កំណើតវិញ ដើម្បី​ប្រមែរប្រមូល​លុយកាក់ និង​អ្ន​កគាំទ្រ សម្រាប់​បំពេញ​បេសកកម្ម​ថ្មី​ស្របទៅតាម​មនោគមន៍​វិជ្ជា​អ៊ីស្លាម​ជ្រុលនិយម​របស់​ខ្លួន គឺ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ជីហាត​ប្រឆាំង​នឹង​ឥទ្ធិពល​របស់​អ្នក​មិនកាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៩០ សាដាមហ៊ូសេន​បាន​លើកទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​ប្រទេស​កូវ៉ែត ហើយ​គំរាមកំហែង​លើ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដែល​នៅ​ក្បែរខាង។ នៅ​ពេលនោះ ប៊ិនឡាដិន​បាន​​ជួប​មេដឹកនាំ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដើម្បី​ស្នើសុំ​យក​កម្លាំង​ស្ម័គ្រចិត្ត​អារ៉ាប់​​ឲ្យ​ចូល​មក​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដើម្បី​ត្រៀមទុក​ការពារ​​ទល់​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​សាដាមហ៊ូសេន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ រដ្ឋាភិបាល​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​បាន​បដិសេធ​សំណើ​របស់​ប៊ិនឡាដិន ហើយសុខចិត្ត​ទទួល​កិច្ចការពារ​ពី​សំណាក់​កងទ័ព​អាមេរិក​ទៅវិញ។ រដ្ឋាភិបាល​ក្រុង​រីយ៉ាដ​បាន​បើកទ្វារ​ទទួល​ឲ្យ​កងទ័ព​អាមេរិក​ចូល​មក​បោះទីតាំង​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​របស់​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ដែល​ជា​ហេតុធ្វើ​ឲ្យ​ប៊ិនឡាដិន​ផ្ទុះកំហឹង ហើយ​បាន​ចេញមុខ​រិះគន់​ជាសាធារណៈ​ទៅលើ​​ព្រះមហាក្សត្រ និង​ក្រុមគ្រួសារ​រាជវង្ស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​ថា បាន​បើក​ដៃ​ឲ្យ​ពួក​អ្នក​មិនជឿអ៊ីស្លាម​ចូល​មក​កាន់កាប់​ទឹកដី​​ ដែល​មានទីតាំង​ដ៏ជាទីសក្ការៈ​បំផុត​​របស់​អ៊ីស្លាម​រហូត​ដល់​ទៅ​ពីរកន្លែង គឺ​ម៉ិកកា និង​មេឌីណា។


ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ភេរវជន​អន្តរជាតិ​អាល់កៃដា

ផលវិបាក​ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

ការចាប់ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

សង្រ្គាម​ឈូង​សមុទ្រ​ពែក្ស១៩៩១៖ ​ដំណើរ​ដើមហេតុ

ពិភពលោក​ក្រោយ​សង្រ្គាម​ត្រជាក់

សង្រ្គាម​អាហ្វហ្កានីស្ថាន​ឆ្នាំ​១៩៧៩-១៩៨៩



ការធ្វើ​សកម្មភាព​បរិហាររិះគន់​រដ្ឋាភិបាល​បែបនេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​សត្រូវ​របស់​មេដឹកនាំ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៩២ ដោយ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​ធ្វើ​ទុក្ខបុកម្នេញ​ពី​សំណាក់​រដ្ឋាភិបាល អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ក៏​និរទេសខ្លួន​​ទៅ​រស់​នៅ​ក្នុង​ ប្រទេស​ស៊ូដង់ ដោយនាំទៅជាមួយ​នូវ​កំហឹង និង​គំនុំ ទាំង​ចំពោះ​មេដឹកនាំ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត និង​ចំពោះ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

នៅ​ស៊ូដង់ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បាន​ផ្តល់​លុយ​ដល់​មេដឹកនាំ​ផ្តាច់ការ អូម៉ា អាល់បាស្ហៀរ ដើម្បី​សាងសង់​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ធ្វើ​ប្រជាភិថុត​ទាក់ទាញ​ការគាំទ្រ​ពី​ប្រជាជន។ ជាថ្នូរមកវិញ រដ្ឋាភិបាល​ស៊ូដង់​ផ្តល់​ទីជម្រក ការការពារ ព្រមទាំង​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ប៊ិនឡាដិន​បង្កើត​មូលដ្ឋាន​អាល់កៃដា​នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ខាទុំ និងបង្កើត​ជំរំហ្វឹកហ្វឺន​​ក្រុមជីហាត នៅ​ក្នុង​តំបន់​វាលខ្សាច់​របស់​ស៊ូដង់។

ចេញ​ពី​ប្រទេស​ស៊ូដង់​នេះ​ហើយ ដែល​ប៊ិនឡាដិន​បាន​រៀបចំ​ផែនការ​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​ជាច្រើន​ប្រឆាំង​នឹង​ផលប្រយោជន៍​របស់​អាមេរិក និង​លោកខាងលិច។ ការវាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​លើកដំបូងបង្អស់​របស់​អាល់កៃដា​បាន​កើតមានឡើង នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៩៩២ ដោយសំដៅ​ទៅលើ​ទាហាន​អាមេរិក នៅ​ឯ​សណ្ឋាគារ​ពីកន្លែង ក្នុង​ទីក្រុង​អាដែន ប្រទេស​យេម៉ែន។

ការវាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​ជា​បន្តបន្ទាប់មក​ទៀត គឺ​រួមមាន ការ​វាយប្រហារ​ដោយ​បំផ្ទុះគ្រាប់បែក​នៅ​ចំណត​រថយន្តក្រោម​ដី នៅ​ឯ​មជ្ឈមណ្ឌល​ពាណិជ្ជកម្ម​ពិភពលោក (World Trade Center) នៅ​ទីក្រុង​ញូវយ៉ក (​ឆ្នាំ​១៩៩៣), ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ជំរំហ្វឹកហ្វឺន​របស់​កងទ័ព​អាមេរិក​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត (ឆ្នាំ​១៩៩៥), ​ការប៉ុនប៉ង​ធ្វើ​ឃាត​​លោក​ហ៊ូស្នី មូបារ៉ាក់ ប្រធានាធិបតី​អេហ្ស៊ីប​ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​អាមេរិក​ (​ឆ្នាំ​១៩៩៥) និង​ការ​ប៉ុនប៉ង​ធ្វើ​ឃាត​លោក​ប្រធានាធិបតី​ប៊ីលគ្លីនតុន នៅ​ពេលដែល​លោក​កំពុងបំពេញ​ទស្សនកិច្ច នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ហ្វីលីពីន (ឆ្នាំ១៩៩៦)។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៩៦ ដោយទទួលរងសម្ពាធ​កាន់តែ​ខ្លាំង​​ពី​សំណាក់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត និង​អេហ្ស៊ីប, លោក​អូម៉ា អាល់បាស្ហៀរ ក៏​បាន​សម្រេច​ឈប់​ផ្តល់​ជម្រក​ឲ្យ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។ ប៊ិនឡាដិន​បាន​ចាកចេញ​ពី​ស៊ូដង់ នៅខែឧសភា​ឆ្នាំ​១៩៩៦ វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​ប្រទេស​អាហ្វហ្កានីស្ថាន ទីដែល​ធ្លាប់​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ប្រឆាំង​នឹង​កងទ័ព​សូវៀត។

នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បាន​បង្កើត​មូលដ្ឋាន នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ចាឡាឡាបាត ហើយ​បាន​ចាប់ដៃ​ធ្វើការ​ជាមួយ​នឹង​ក្រុម​ឧទ្ទាម​តាលីបង់ ដែល​បាន​វាយលុក​ចូលកាន់កាប់​ក្រុង​កាប៊ុល ហើយ​ឡើង​មក​កាន់​អំណាច​​​​នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៩៩៦។

នៅ​ខែ​កុម្ភៈ ឆ្នាំ​១៩៩៨​ ប៊ិនឡាដិន និង​អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី បាន​ចុះហត្ថលេខា​រួមគ្នា លើ​សេចក្តីប្រកាស​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ជីហាត​ប្រឆាំង​នឹង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​សម្ព័ន្ធមិត្ត ដោយបញ្ជាក់​ក្នុង​សេចក្តីប្រកាស​នេះ​ថា អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​គ្រប់រូប​មាន​ករណីយកិច្ច​ផ្ទាល់​ខ្លួន ក្នុងការ​សម្លាប់​ពលរដ្ឋ​អាមេរិក​និង​សម្ព័ន្ធមិត្ត ដើម្បី​រំដោះ​ទីសក្ការៈ​របស់​​អ៊ីស្លាម​ចេញ​ពី​ក្រញ៉ាំ​ដៃ​របស់​ពួកអ្នក​មិនជឿ។

៨ខែ​ក្រោយ​មក នៅថ្ងៃ​ទី៧ ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៩៩៨ អាល់កៃដា​ក៏​បាន​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ស្ថានទូត​អាមេរិក​ចំនួន​ពីរ​នៅ​អាហ្វ្រិក គឺ​នៅ​តង់សានី និង​នៅ​កេនយ៉ា។ ការ​វាយប្រហារ​ទាំងពីរ​កន្លែង​នេះ​បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស​ចំនួន ២២៤នាក់​ ក្នុងនោះ​រួមមាន​ពលរដ្ឋ​អាមេរិក​ចំនួន ១២នាក់ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត។ ចាប់ពីពេលនោះ​ហើយ ដែល​សាធារណជន​នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន និង​អៃម៉ាន់ អាល់ហ្សាវ៉ាហ៊ីរី ព្រមទាំង​ក្រុម​អាល់កៃដា។ ​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន ត្រូវ​បាន​ទីភ្នាក់ងារ FBI ​ចាត់បញ្ចូល​ក្នុង​បញ្ជី​ខ្មៅ​នៃ​ជន​ដែល​គេ​ត្រូវ​តាមរក​ចាប់ខ្លួន​ជាអាទិភាព​បំផុត។

បន្ថែម​ពីលើ​នេះ​ទៅទៀត នៅថ្ងៃ​ទី២០​សីហា ក្រោម​បញ្ជា​របស់​លោក​ប្រធានាធិបតី​ប៊ីលគ្លីនតុន កងទ័ព​អាមេរិក​បាន​ធ្វើការ​វាយប្រហារ​ដោយ​ប្រើ​មីស៊ីល ទៅលើ​ទីតាំង​ជាច្រើន​កន្លែង ដែល​គេ​សង្ស័យ​ថា​ជា​​ជំរំហ្វឹកហ្វឺន​របស់​អាល់កៃដា នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ស៊ូដង់ និង​អាហ្វហ្កានីស្ថាន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការ​វាយប្រហារ​អស់ទាំង​នេះ​មិន​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រុម​អាល់កៃដា​ធ្លាក់​ចុះទន់ខ្សោយ​នោះទេ។

នៅថ្ងៃ​ទី១២ ខែ​តុលា ឆ្នាំ​២០០០ អាល់កៃដា​បាន​ធ្វើការ​វាយប្រហារ​អត្តឃាត​ទៅលើ​នាវាចម្បាំង​អាមេរិក ឈ្មោះ USS Cole ដែល​កំពុង​ឈរជើង​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​យេម៉ែន ដែល​កាលណោះ បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​ទាហាន​អាមេរិក​ចំនួន ១៧នាក់​ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត។ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គឺ​នៅ​ចំកណ្តាល​ទឹកដី​របស់​អាមេរិក​ដោយ​ផ្ទាល់ ដែល​ត្រូវ​ទទួល​រងការ​វាយប្រហារ​ដោយ​ក្រុម​អាល់កៃដា គឺ​ការវាយប្រហារ​ភេរវកម្ម នៅ​ទីក្រុង​ញូវយ៉ក និង​រដ្ឋធានី​វ៉ាស៊ីងតោន នៅថ្ងៃទី​១១ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​២០០១៕

ភេរវកម្ម​១១កញ្ញា​២០០១៖ ​គម្រោងការណ៍[កែប្រែ]

នៅថ្ងៃ​ទី១១ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​២០០១ សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​ជា​មហាអំណាច​ផុតលេខ​លើ​ពិភពលោក​ត្រូវ​ទទួលរងនូវការ​វាយប្រហារ​ដល់​ក្នុងទឹកដី​របស់ខ្លួន គឺ​ការ​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​ទៅលើ​ទីក្រុង​ញូវយ៉ក និង​រដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីងតោន ដែល​សុទ្ធសឹង​ជា​និមិត្តរូប​សំខាន់ៗ​​របស់​អាមេរិក ទាំង​ខាង​សេដ្ឋកិច្ច យោធា និង​នយោបាយ​។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប៉ុនប៉ង​វាយប្រហារ​ក្នុងទឹកដី​អាមេរិក​នេះ​ត្រូវ​បាន​ក្រុម​អាល់កៃដា​រៀបចំ​ធ្វើឡើង​តាំង​ពី​ជិត១០ឆ្នាំមុន​មកម៉្លេះ ហើយ​មេគំនិត​ធំបំផុត ដែល​ជា​អ្នក​រៀបចំផែនការ និង​សម្របសម្រួល​ប្រតិបត្តិការ​ភេរវកម្ម​នេះ មាន​ឈ្មោះ​ថា ខាលីត មហាម៉េដ។

ខាលីត មហាម៉េដ កើតនៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន តែ​ធំដឹងក្តី និង​រស់នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​កូវ៉ែត ហើយ​បាន​ទៅ​រៀនសូត្រ​នៅ​សហរដ្ឋអាមេរិក​ រហូត​បាន​សញ្ញាប័ត្រ​ផ្នែក​វិស្វករ​ខាងម៉េកានិច នៅ​ឆ្នាំ​១៩៨៦។ បន្ទាប់​ពី​បាន​បញ្ចប់​ការសិក្សា ខាលីត មហាម៉េដ បាន​ចាកចេញ​ពី​អាមេរិក ធ្វើដំណើរ​ទៅកាន់​ខេត្ត​ប៉េស្ហាវ៉ា​ ប្រទេស​ប៉ាគីស្ថាន ដើម្បី​ចូលរួម​ជាមួយ​នឹង​ក្រុម​មូចាហ៊ីឌីន ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​កងទ័ព​សូវៀត​នៅ​អាហ្វហ្កានីស្ថាន។ នៅទីនោះហើយ ដែល​ខាលីត មហាម៉េត បាន​​ធ្វើការ​ជាមួយ​ អាប់ដាឡា អាហ្សាំ និង​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន។

ខាលីត មហាម៉េដ បាន​រៀបចំ​ផែនការ​វាយប្រហារ​លើ​អគារ World Trade Center ក្នុង​​ទីក្រុង​ញូវយ៉ក​ជាលើកដំបូង តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៩៩៣។ នៅពេលនោះ ក្មួយប្រុស​របស់ ខាលីត មហាម៉េដ មានឈ្មោះថា រ៉ាមស៊ី យូស៊ែហ្វ គឺ​ជា​ជនដៃដល់ ដែល​បាន​បើកឡាន​ផ្ទុកពេញ​ទៅ​ដោយ​គ្រឿងផ្ទុះ យក​ទៅចតចោល​នៅ​ក្នុង​ចំណត​រថយន្តក្រោម​ដី នៃ​អគារ​ World Trade Center រួចហើយ​បញ្ជា​ឲ្យ​ផ្ទុះ​ពីចម្ងាយ។

ការវាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​នេះ​បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​​​មនុស្ស ៦នាក់​ត្រូវ​បាត់បង់ជីវិត និង​ជាង​១ពាន់នាក់​ផ្សេងទៀត​ត្រូវ​រងរបួស ក៏ប៉ុន្តែ ត្រូវបរាជ័យ​​ដោយ​មិន​អាច​រំលំ​អគារ​ World Trade Center បាន។ ក្រោយ​ការ​វាយប្រហារ​នេះ ក្រុម​អាល់កៃដា​បាន​ចេញមុខ​ប្រកាស​ទទួលខុសត្រូវ ដោយ​បាន​លើកឡើង​ថា ថ្ងៃនេះ​ពួកគេ​មិន​បាន​ទទួល​ជោគជ័យ ក៏ប៉ុន្តែ គង់តែ​មាន​ថ្ងៃ​ណាមួយ​ ការប៉ុនប៉ង​របស់​ពួកគេ​ប្រាកដជា​​នឹង​បាន​សម្រេច។


ដំណើររឿង​នៃ​ភាព​ជា​សត្រូវ​រវាង​អាមេរិក​និង​ប៊ិនឡាដិន

ប្រវត្តិ​នៃ​ការ​កកើត​ក្រុម​ភេរវជន​អន្តរជាតិ​អាល់កៃដា

ផលវិបាក​ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

ការចាប់ផ្ទុះឡើង​នៃ​សង្រ្គាម​ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស​ឆ្នាំ១៩៩១

សង្រ្គាម​ឈូង​សមុទ្រ​ពែក្ស១៩៩១៖ ​ដំណើរ​ដើមហេតុ

សង្រ្គាម​អាហ្វហ្កានីស្ថាន​ឆ្នាំ​១៩៧៩-១៩៨៩



ខាលីត មហាម៉េដ បាន​រៀបចំគម្រោងការណ៍​ ដើម្បី​វាយប្រហារ​លើ​អាមេរិក​សាជាថ្មី​ម្តងទៀត ដោយ​លើកនេះ ប្តូរ​ពីការ​បំផ្ទុះ​រថយន្ត​ ទៅ​ជា​ការ​ចាប់ពង្រត់យន្តហោះ​ដឹកអ្នកដំណើរ ដើម្បី​​ហោះ​ទៅបុក​ចំណុចស៊ីបវិញ​ម្តង។ ខាលីត មហាម៉េដ បាន​យក​គម្រោងការណ៍​នេះ​ទៅ​បង្ហាញ​ប៊ិនឡាដិន នៅ​ឆ្នាំ​១៩៩៦ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ ប៊ិនឡាដិន​មិន​អើពើ ដោយសារ​តែ​ក្រុមអាល់កៃដា​កំពុងតែ​ឆ្លងកាត់​ដំណាក់កាល​អន្តរកាល​មួយ​​ ដោយ​ត្រូវ​គេ​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ស៊ូដង់ ហើយ​ត្រូវ​មក​បង្កើត​ទីតាំង​ថ្មី នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អាហ្វហ្កានីស្ថាន។

ពីរឆ្នាំក្រោយមក នៅឆ្នាំ​១៩៩៨ អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បាន​ចេញមុខ​ជា​សាធារណៈ​​ប្រកាស​សង្រ្គាម​លើ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ព្រមទាំង​​ចាប់ផ្តើម​បើក​ការ​​វាយប្រហារ​លើ​ស្ថានទូត​អាមេរិក​ចំនួន​ពីរ​កន្លែង នៅ​ក្នុងប្រទេស​កេនយ៉ា និង​តង់សានី។ នៅពេលនោះ​ហើយ ដែល​អូសាម៉ា ប៊ិនឡាដិន បាន​ផ្តល់​ភ្លើងខៀវ​ ឲ្យ​ខាលីត មហាម៉េដ ចាប់ផ្តើម​អនុវត្ត​ផែនការ​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​ក្នុង​ទឹកដី​អាមេរិក។

ទទួល​បាន​ការ​ឯកភាព​ពី​ប៊ិនឡាដិន ខាលីត មហាម៉េដ ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​ជ្រើសរើស​ក្រុម​អ្នក​ស្ម័គ្រចិត្ត​ធ្វើ​ជា​ភេរវជន​អត្តឃាត ដើម្បី​អនុវត្ត​ផែនការ​របស់ខ្លួន។ ក្រុម​ដែល​ត្រូវ​បាន​ជ្រើសរើស​ គឺ​បណ្តាញ​ភេរវជន ដែល​ជា​និស្សិត​កំពុង​សិក្សា​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អាល្លឺម៉ង់ ហើយ​ដែល​មាន​មេខ្លោងឈ្មោះ​ថា មហាម៉េដ អាតា។

មហាម៉េដ អាតា ក្រោយ​ពី​បាន​បញ្ចប់​ការ​សិក្សា​ពី​សាកលវិទ្យាល័យ​ទីក្រុង​គែរ ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប ​​បាន​ទៅ​បន្ត​ការ​សិក្សា​ខាងផ្នែក​នគរូបនីយកម្ម នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ហ៊ែមបឺក ប្រទេស​អាល្លឺម៉ង់ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៩២។ នៅក្នុង​ទីក្រុង​ហ៊ែមបឺក​នោះហើយ ដែល​មហាម៉េដ អាតា បាន​ប្រែក្លាយ​ខ្លួន​ជា​អ្នក​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម​ប្រកាន់តឹង ក្រោយ​ពី​បាន​ទទួល​ការ​បង្រៀន​ពី​វិហារសាសនា​អ៊ីស្លាម​ ដែល​ល្បីឈ្មើ​ខាង​សេចក្តីបង្រៀន​តាមបែបជ្រុលនិយម។

គំនិតជ្រុលនិយម​របស់​មហាម៉េដ អាតា បាន​ចាប់ផ្តើម​រីកដុះដាល់​កាន់តែ​ខ្លាំង នៅ​ក្រោយ​ពី​មាន​សង្រ្គាម​នៅ​ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស និង​ជាពិសេស ក្រោយ​ពីមាន​ការ​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​នៅ​ទីក្រុង​អូស្លូ ប្រទេស​ន័រវែស​ ស្តីពី​ជម្លោះ​អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន។ គំនិតជ្រុលនិយម​នេះ​បាន​ទាញ​មហាម៉េដ អាតា ឲ្យចាកចេញ​ពី​ការសិក្សា​ ហើយ​នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៩៩៩ និង​គូកន ក៏​បាននាំគ្នា​ចាកចេញ​ពី​អាល្លឺម៉ង់ ធ្វើ​ដំណើរទៅអាហ្វហ្កានីស្ថាន ដើម្បី​ទទួល​ការ​ហ្វឹកហ្វឺន​ពី​ក្រុម​អាល់កៃដា។ នៅទីនោះហើយ ដែល​ក្រុម​របស់​មហាម៉េដ អាតា បាន​ទាក់ទាញ​ចំណាប់​អារម្មណ៍​របស់​ប៊ិនឡាដិន និង​ខាលីត មហាម៉េដ នៅ​ក្នុង​គម្រោងការណ៍​វាយប្រហារ​ភេរវកម្ម​នៅ​អាមេរិក។

ប៊ិនឡាដិន​បាន​សម្រេច​ជ្រើសរើស​យក​ក្រុម​របស់​មហាម៉េដ អាតា ដោយសារ​តែ​យល់ឃើញ​ថា ពួកគេ​សុទ្ធតែ​ជា​អ្នក​ដែល​ទទួល​បាន​ការ​អប់រំ ស្គាល់​វប្បធម៌​ និង​របៀបរស់​នៅ​របស់​លោក​ខាងលិច, ​ចេះនិយាយ​ភាសា​អង់គ្លេស​ច្បាស់លាស់ និង​​ជាពិសេស​ជាងនេះ​ទៅទៀត ពួកគេ​ជា​និស្សិត ដែល​កំពុង​សិក្សា​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លោកខាងលិច​ស្រាប់ ដែល​ងាយស្រួល​ក្នុងការ​សុំ​ទិដ្ឋាការ​ទៅ​អាមេរិក។

នៅ​ដើមឆ្នាំ​២០០០ ក្រុម​របស់​មហាម៉េដ អាតា ដែល​មានគ្នា ១៩នាក់ ​ភាគច្រើន​ជា​ពលរដ្ឋ​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​ដំណើរ​​ជាក្រុមតូចៗ ចូល​ទៅ​ដល់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ជា​បន្តបន្ទាប់ ហើយ​ក្នុង​ចំណោម​នោះ មាន ៤នាក់ បាន​ចុះឈ្មោះ​ចូល​​រៀន​បើកបរ​យន្តហោះ​ នៅ​រដ្ឋ​​ Florida និង California។

នៅ​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​២០០០ ក្រុមភេរវជន​ទាំង ៤រូប បាន​បញ្ចប់​វគ្គសិក្សា ហើយ​នៅ​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​២០០១ ប្រមាណ​ជា ៣សប្តាហ៍​មុន​ថ្ងៃ​១១កញ្ញា មហាម៉េដ អាតា ទទួលបាន​បទបញ្ជា​ស្តីពី​គោលដៅ​នៃ​ការ​វាយប្រហារ គឺ​ World Trade Center ដែល​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​អាមេរិក, មន្ទីរប៉ង់តាហ្គោន​ ដែល​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​អំណាច​យោធា និង​​វិមាន​កាពីតូល ដែល​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​អំណាច​នយោបាយ។

ក្រុមភេរវជន​ទាំង ១៩នាក់ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ចេញ​ជា ៤ក្រុម ដោយ​ក្នុងក្រុម​នីមួយៗ មានអ្នក​ចេះបើក​យន្តហោះ​ម្នាក់ ហើយ​មាន​ចំណុចស៊ីបរៀងៗខ្លួន គឺ​ពីរក្រុម​ត្រូវ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​អគារ​ភ្លោះ​នៃ World Trade Center, មួយក្រុម​វាយប្រហារ​លើ​មន្ទីរប៉ង់តាហ្គោន និង​មួយក្រុម​ទៀត​ត្រូវ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​វិមាន​កាពីតូល៕

សីតុណ្ហភាព​ផែនដី ​ក្តៅ​កាន់​តែ​ខ្លាំង គំរាម​កសិផល ​និង​ជីវិត​មនុស្ស​សត្វ[កែប្រែ]

ចាប់ពីខែកក្កដាកន្លងមកនេះ សីតុណ្ហភាពផែនដី បានឡើងក្តៅខ្លាំង ជាងធម្មតា ដែលតាមតំបន់ខ្លះ ដូចជានៅប្រទេសអឺរ៉ុបមួយចំនួន សីតុណ្ហភាពបានឡើងក្តៅខ្លាំងមិនធ្លាប់មាន។ សីតុណ្ហភាពកំពុងបន្តឡើងក្តៅខ្លាំង ដោយនៅអេស្ប៉ាញ ប័រទុយហ្កាល់ ឬក្រិកជាដើម សីតុណ្ហភាពអាចឡើងដល់៤៧អង្សារសេ។ ផែនដីឡើងកំដៅ គ្រោះរាំងស្ងួតកាន់តែមានញឺកញាប់ ទាំងនេះគឺជាផលវិបាកកើតចេញពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ ហើយវានឹងគំរាមដល់ វិស័យកសិកម្មដោយសារទិន្នផលនឹងធ្លាក់ចុះ ហើយធ្វើឲ្យតម្លៃឡើងថ្លៃខ្ពស់។ ជាងនេះទៅទៀត ជីវិតមនុស្សសត្វ គឺជាអ្នករងគ្រោះទីមួយ ដោយសារសីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅ ខ្លាំងបែបនេះ។

៤៧អង្សារសេ នៅព័រទុយហ្កាល់

ធម្មតាខែនេះ ជារដូវក្តៅនៅអឺរ៉ុប ក៏ប៉ុន្តែឆ្នាំនេះ សីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅខ្លាំង ដែលធ្វើឲ្យគេនឹកឃើញទៅដល់គ្រោះក្តៅខ្លាំង កាលពីឆ្នាំ២០០៣ ដែលបានបណ្តាលឲ្យមានមនុស្សស្លាប់ជាច្រើននាក់។ បច្ចុប្បន្ននេះ នៅបារាំងសីតុណ្ហភាព កំពុងតែឡើងក្តៅទៅៗ ដែលតំបន់ខ្លះ នឹងឡើងរហូតដល់ ៣៩អង្សារសេ។​ ព័រទុយហ្កាល់ ដែលកន្លងមកល្បីថាមានសីតុណ្ហភាពសមល្មមនៅរដូវក្តៅនោះ តែលើកនេះ អាចនឹងឡើងដល់៤៧អង្សារឯណោះ។ ដូចគ្នាដែរ នៅក្រិក សីតុណ្ហភាព អាចឡើងដល់៤៨អង្សារសេ។

ជាងនេះទៅទៀត កម្តៅសីតុណ្ហភាពឡើងខ្លាំង និងភាពរាំងស្ងួតក្តៅហួតហែងខ្លាំងនេះ ក៏បានជំរុញ ឲ្យមានភាពងាយស្រួល កើតជាភ្លើងឆេះព្រៃដែរ ដោយគ្រាន់តែចោលកន្ទុយបារី ឬក៏មានរងើកភ្លើងតែបន្តិច។ ​ជាក់ស្តែងភ្លើងឆេះព្រៃ កាលពីសប្តាហ៍កន្លងទៅ នៅ​ស៊ុយអែត នៅក្រិក និងរដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ាជាដើម។ នៅក្រិក ភ្លើងព្រៃ បានផ្តាច់ជីវិតមនុស្សយ៉ាងហោចណាស់ ៩០នាក់។ ភ្លើងឆេះព្រៃនៅរដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ា ចាប់ផ្តើម​ពី​ថ្ងៃ​ទី​២៣ កក្កដា មកទល់ថ្ងៃនេះ នៅមិនទាន់ពន្លត់បានទាំងស្រុងនៅឡើយទេ។​ ព្រៃប្រមាណ​៥១​ពាន់​ហិកតា ត្រូវឆេះខ្ទិកក្លាយជាផេះ។ ចំណែកនៅអេស្ប៉ាញ នៅតំបន់អង់ដាលូហ្ស៊ី ក៏មានភ្លើងឆេះព្រៃដែរ កាលពីថ្ងៃម្សិលមិញ ក៏ប៉ុន្តែ ពេលនេះអាជ្ញាធរកំពុងព័ទ្ធពន្លត់ មិនឲ្យរាលដាលបាន។

កាណាដាស្លាប់៧០នាក់ កូរ៉េខាងត្បូងស្លាប់២៩នាក់

នៅថ្ងៃនេះ នៅអេស្ប៉ាញ មានមនុស្សស្លាប់ យ៉ាងហោច២នាក់ ដោយសារតែសីតុណ្ហភាព​ក្តៅខ្លាំងពេក។ ក្នុងរវាងខែកក្កដា កន្លងទៅនេះ នៅកាណាដា មានស្លាប់មនុស្ស​ប្រមាណ៧០នាក់ ដោយសារតែកំដៅឡើងក្តៅខ្លាំង បង្កឲ្យខូចប្រព័ន្ធដកដង្ហើម។ ចំណែកនៅកូរ៉េខាងត្បូងវិញ បើតាមការចុះផ្សាយរបស់ ទូរទស្សន៍ CNN គឺមានមនុស្សស្លាប់ ប្រមាណ២៩នាក់ហើយ ក្នុងរវាង១៥ថ្ងៃចុងក្រោយនេះ ដោយសារតែសីតុណ្ហភាពផែនដី ឡើងក្តៅហួស មិនអាចទ្រាំបាន។

គេជឿថា នៅតាមប្រទេសតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង មានស្រីលង្ការ បង់ក្លាដែស និងឥណ្ឌាជាដើម ក៏មានអ្នកស្លាប់មិនតិចដែរ ដោយសារកម្តៅឡើងខ្លាំង ក្នុងរវាងមួយខែចុងក្រោយ​នេះ គ្រាន់តែថាគេពុំមានតួលេខផ្លូវការពីចំនួនអ្នកស្លាប់ ពីអាជ្ញាធរនៃប្រទេសទាំងនោះ។ ចំណែក អាជ្ញាធរសុខាភិបាល នៅតាមប្រទេសអឺរ៉ុប កំពុងតែផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន និង​ចាត់​វិធានការ ដើម្បីការពារ និងសង្រ្គោះអ្នកដែលងាយរងគ្រោះដោយសារសីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំងនេះ។

ទិន្នផលស្រូវសាឡីនៅអឺរ៉ុប នឹងថយចុះ

មិនមែនតែមនុស្សទេ ដែលត្រូវប្រឈមគ្រោះថ្នាក់ ដោយសារសីតុណ្ហភាពឡើងក្តៅខ្លាំងបែបនេះ។ វិស័យកសិក​ម្ម ការប្រមូលទិន្នផល ក៏នឹងជួបផលវិបាលដែរ។ វិស័យផលិតកម្ម​ស្រូវ​សាឡី នៅអឺរ៉ុប កំពុងតែនាំគ្នាព្រួយបារម្ភយ៉ាងខ្លាំង ដោយសារ​តែ​សីតុណ្ហភាព​ក្តៅ។ មេឃក្តៅខ្លាំង ធ្វើឲ្យទិន្នផលត្រូវធ្លាក់ចុះ។ ទិន្នផលធ្លាក់ចុះ តម្លៃនឹងឡើងថ្លៃ ហើយអ្នកដែលទទួលផលវិបាក​ចុងក្រោយ គឺមនុស្សយើងនេះតែម្តង ដែលជាអ្នកប្រើប្រាស់​ អ្នកត្រូវការស្រូវសាឡី​ជាគ្រាប់ធុញ្ញជាតិ ជាវត្ថុធាតុដើម។

យោងតាមការវិភាគរបស់លោកស្រី Andrée Defois អ្នកជំនាញនៅ Stratégie Graines លើកឡើងថា ឆ្នាំ២០១៨នេះ​គឺជាឆ្នាំមហន្តរាយបំផុត ដល់វិស័យទិន្នផលស្រូវសាឡី។ ប្រទេសនៅអឺរ៉ុបទាំងអស់​ នឹងឃើញទិន្នផលខ្លួនថយចុះ។ ជាក់ស្តែងទិន្នផលស្រូវសាឡី អាល្លឺម៉ង់ ត្រូវគេរំពឹងថា នឹងថយដល់ទៅ២០% ។ នៅស៊ុយអែតវិញ នឹងថយដល់​ទៅ​៤០%។ បារាំង ប្រទេសផលិត និងនាំចេញស្រូវសាឡី ធំជាងគេបង្អស់នៅអឺរ៉ុប ដែលមានទិន្នផល​ស្រូវ​សាឡី ៣៦,៦លានតោនកាលពីឆ្នាំទៅនោះ នឹងត្រូវធ្លាក់ មកត្រឹមតែ​៣៤​លានតោន​ប៉ុណ្ណោះ។ រូម៉ានី ដែលជាប្រទេសនាំចេញស្រូវសាឡី លំដាប់លេខ៣នៅអឺរ៉ុប ក៏​នឹង​មាន​ទិន្នផល​ថយចុះ ប្រមាណ២០%ដែរ។

តួលេខទិន្នផលធ្លាក់ចុះ ដែលគេរំពឹងទុកទាំងនេះ គឺជាផលវិបាកដោយផ្ទាល់ ពីសីតុណ្ហភាព​ក្តៅខ្លាំង ព្រមទាំងភាពរាំងស្ងួត គ្មានភ្លៀង ហើយបើមានភ្លៀង គឺជាភ្លាំងធ្លាក់គំហុក ក្នុង​រយៈពេល​ខ្លះ ដែលករណីនេះ ក៏គឺជាកត្តាបំផ្លាញដល់ទិន្នផលកសិកម្មដែរ។

ឆ្នាំ២០១៧ ជាឆ្នាំអាក្រក់បំផុត

កាលពីថ្ងៃពុធ ទី១សីហា វិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវសមុទ្រនិងបរិយាកាស របស់សហរដ្ឋ​អាមេរិក (The National Oceanic and Atmospheric Administration) បានចេញរបាយការណ៍​មួយ បង្ហាញតួលេខគួឲ្យព្រួយបារម្ភ ដែលថា ឆ្នាំ២០១៧កន្លងទៅនេះ គឺជាឆ្នាំអាក្រក់​បំផុត សម្រាប់កត្តាអាកាសធាតុ។ឆ្នាំ២០១៧ បើនិយាយជាទូទៅ សម្រាប់ភពផែនដីយើង គឺជាឆ្នាំអាក្រក់ ដែលស្ថានភាពអាក្រក់នេះ បានបន្ត ជាប់៣ឆ្នាំជាប់គ្នា ២០១៥ ២០១៦ និង២០១៧។ គេកំពុងតែព្រួយបារម្ភថា ឆ្នាំ២០១៨ អាចនឹងអាក្រក់លើសឆ្នាំមុនផង។

ឆ្នាំ២០១៧ អាក្រក់ខ្លាំង ជាងឆ្នាំមុនៗ ដោយសារតែឆ្នាំ ២០១៥ ២០១៦ ផែនដីឡើងកំដៅខ្លាំង មានគ្រោះធម្មជាតិធ្ងន់ធ្ងរ ខ្យល់ព្យុះទឹកជំនន់ជាដើម គឺបណ្តាលមកពីបាតុភូត El Niño។ បាតុភូត El Niño កើតមានរវាង ពី ៣ទៅ៧ឆ្នាំម្តង ដែលជាបាតុភូតបណ្តុំខ្យល់ក្តៅ កើតចេញពីសីតុណ្ហភាពចំហាយសមុទ្រ។ ខ្យល់ក្តៅ​នេះ បង្កជាដុំពពកក្រាស បង្កជាសីតុណ្ហភាពក្តៅ ជាខ្យល់ព្យុះ ជាភ្លៀងធ្ងន់ធ្ងរ។ ដោយឡែក ឆ្នាំ២០១៧កន្លងមកនេះ គឺពុំទាន់ដក់វដ្តនៃបាតុភូតនេះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ សីតុណ្ហភាពផែនដៅ បានឡើងក្តៅខ្លាំង ​ដោយ​មូលហេតុ​ផ្សេងទៀត ដូចជាឧស្ម័នពុល ដែលនៅហ៊ុំព័ទ្ធជុំវិញផែនដីយើងនេះតែម្តង។

របាយការណ៍អាមេរិកនេះ គឺជាលទ្ធផលការងាររួមគ្នា ជាមួយអ្នកជំនាញ ៥០០នាក់ នៅតាមបណ្តាប្រទេសប្រមាណ៦០ប្រទេស ដើម្បីឈានដល់ការសន្និដ្ឋានរួម បូកសរុប ស្ថានការណ៍ និងទំនោរនៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុរបស់ផែនដីយើង។ យោងតាមរបាយការណ៍​នេះ វាច្បាស់ណាស់ ថាផែនដីយើងឡើងក្តៅកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ។ កំរិតឧស្ម័ន​ពុល មានដូចជា ឧស្ម័នកាបូនិក មេតាន និងប្រូតុកស៊ិក អាសូដ ជាដើម ដែលនៅក្នុង​ស្រទាប់​បរិយាកាស មានកាន់តែក្រាស់ទៅៗ ដែលធ្វើឲ្យសីតុណ្ហភាពផែនដីឡើងខ្លាំង។

សីតុណ្ហភាពសមុទ្រក៏កាន់តែក្តៅដែរ។ ជំនាញសង្កេតឃើញថា កម្រាស់ស្រទាប់ខាងលើ របស់ស​មុទ្រ ក្នុងជម្រៅរហូតដល់ ៧០០ម៉ែត្រ បានប្រែប្រួលកាន់តែក្តៅ។ ផលវិបាកដោយផ្ទាល់នៃបញ្ហានេះ គឺវានឹងសម្លាប់ស្រទាប់ផ្កាថ្ម សារាយសមុទ្រ ដែលជាជំរកនៃប្រព័ន្ធជីវចម្រុះក្នុងសមុទ្រ។ សីតុណ្ហភាពសមុទ្រឡើងក្តៅ នោះក៏មានន័យថា បាតុភូត El Niño ដែលនឹងកើតឡើង ប៉ុន្មានឆ្នាំខាងមុខនេះ ប្រាដកជាកាន់តែសាហាវធ្ងន់ធ្ងរ។

របាយការណ៍ក៏លើកឡើងដែរថា កម្រិតទឹកភ្លៀងធ្លាក់យ៉ាងគំហុក ក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី បាន​កើនឡើង​ខ្លាំង ក្នុងឆ្នាំ២០១៧កន្លងទៅ។ ផ្ទុយទៅវិញ នៅតាមតំបន់ខ្លះ គ្រោះរាំងស្ងួត​ក្តៅ​ហួតហែង គ្មានភ្លៀង ក៏ធ្ងន់ធ្ងរ ជាក់ស្តែង នៅអាមេរិកខាងត្បូង នៅអាហ្វ្រិក នៅឥណ្ឌា រុស្ស៊ី នៅចិន និងនៅអូស្ត្រាលីជាដើម។ ពោលគឺ គ្មានតំបន់ណាមួយ នៃផែនដីយើង ដែលអាចគេចផុត ពីគ្រោះធម្មជាតិទាំងអស់នេះបានទេ។

២០៧០ តំបន់ខ្លះនៃផែនដីយើង នឹងឡើងក្តៅខ្លាំង មិនអាចឲ្យមនុស្សរស់នៅបាន

បើយោងតាមការចុះផ្សាយ របស់វិទ្យាស្ថាន បច្ចេកទេសម៉ាសាជូសេត (MIT) ដែលបានលើកឡើងថា តំបន់ខ្លះ មនុស្សពុំអាចបន្តរស់នៅបានទេ នៅរវាងឆ្នាំ២០៧០ ដោយសារ​តែ​ផែនដី​ឡើង​កំដៅខ្លាំង។ នៅតំបន់ខ្ពង់រាបភាគខាងជើងប្រទេសចិន ដែលបច្ចុប្បន្នមានមនុស្សរស់នៅប្រមាណ៤០០លាននាក់នោះ ចាប់ពីឆ្នាំ២០៧០ទៅ នឹងក្លាយជាតំបន់ដែលមានសីតុណ្ហភាព ក្តៅបំផុត។

ក្រៅពីតំបន់ខ្ពង់រាបប្រទេសចិន នៅមានតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង ដែលមានដូចជា ប៉ាគីស្ថាន ឥណ្ឌា ស្រីលង្ការ បង់ក្លាដែសជាដើម ដែលនឹងប្រឈមមុខនឹងកំដៅខ្លាំង ព្រមទាំងបញ្ហាធម្មជាតិផ្សេងៗទៀត ចាប់ពីឆ្នាំ២០៧០ទៅ។ ជាក់ស្តែងក្រុងដាកា នៅបង់ក្លាដែស ដែលបច្ចុប្បន្ន មានមនុស្សរស់នៅប្រមាណ១១លាននាក់នោះ អាចនឹងត្រូវលិចបាត់ ដោយសារ​តែ​ទឹកសមុទ្រឡើងកំពស់ខ្លាំង។ របាយការណ៍របស់ OCDE មួយ ចេញឆ្នាំ​២០០៨ ក៏បានសន្និដ្ឋានស្រដៀងគ្នានេះដែរ អំពីគ្រោះមហន្តរាយ នៃការឡើងកំពស់ទឹក​សមុទ្រ។ តំបន់មួយទៀត ដែលប្រឈមខ្លាំងបំផុតទៅថ្ងៃអនាគត គឺតំបន់ឈូងសមុទ្រ​ពែក្ស ឬតំបន់​ឧបទ្វីប​អារ៉ាប់ តែម្តង។

របាយការណ៍នេះ លើកឡើងថា កម្តៅក្តៅខ្លាំង និងសំណើមកំរិតខ្ពស់នៅតំបន់នោះ អាចនឹងបណ្តាលឲ្យមនុស្សស្លាប់ ក្នុងរយៈពេល៦ម៉ោង បើទោះបីជាអ្នកមានសុខភាព​មាំមួន​ធម្មតាក៏ដោយ។ សារពាង្គកាយមនុស្សយើង នឹងមិនអាចទ្រាំទ្រ និងកម្តៅ ព្រមទាំងកម្រិតសំណើមខ្ពស់បែបនេះបានទេ។ ភាពប្រែប្រួលនេះ វារហ័សពេក ដែលធ្វើឲ្យរាងកាយមនុស្ស ធ្វើការបន្សាំមិនទាន់។

យើងមិនដឹងថា កំរិតនៃការសន្និដ្ឋាននេះ វាអាចជាក់ស្តែងពិត កំរិតណាទេ តែទោះបីជាយ៉ាងណា លោក Jean Jouzel អ្នកជំនាញអាកាសធាតុជនជាតិបារាំង បានទទួលស្គាល់​ថា សីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំង ជាមួយនឹងសំណើមខ្ពស់ គឺជាឃាតុករដ៏គ្រោះថ្នាក់បំផុត ដល់អាយុ​ជីវិតមនុស្សនឹងសត្វ។

លោក Jean Jouzel ដដែល លើកឡើងថា បើសិនជាកម្រិតសីតុណ្ហភាព ជុំវិញផែនដី នៅតែបន្តឡើងទៅៗ ដោយគ្មានវិធានការណាមួយ ដើម្បីទប់ ឬកាត់បន្ថយទេ នោះជីវិតមនុស្ស សត្វ រុក្ខជាតិ នៅលើផែនដី នឹងប្រែប្រួលទាំងស្រុង។ ប្រែប្រួលមានន័យថា អាចប្រឈមមុខនឹងការផុតពូជ។ បញ្ហាទាំងអស់នេះ ត្រូវបានអ្នកជំនាញអាកាសធាតុ ទូទាំង​សកលលោក ទាញ​សញ្ញាអាសន្ន៣០ឆ្នាំមកហើយ។ លោក Jean Jouzel អំពាវនាវថា ល្មមដល់ពេលហើយ ដែលគ្រប់គ្នា ត្រូវទទួលស្គាល់ ហើយនាំគ្នាចាប់អារម្មណ៍លើបញ្ហាប្រឈមធ្ងន់ធ្ងរទាំងនេះ៕

អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត៖ ផែនដី​នឹងអាច​ដាក់​មនុស្ស​បាន​តែ​១ពាន់​លាន​នាក់ បើសិន សីតុណ្ហភាព​កើនឡើង ៤អង្សា​បន្ថែមទៀត[កែប្រែ]

ទោះជា​មនុស្ស​ប្រឹងប្រែង​កាត់បន្ថយ​ឧស្ម័ន​កាបូន ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់ ទៅតាម​បរិមាណ​កំណត់ ដែល​មាន​ចែង នៅក្នុង កិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុង​ប៉ារីស ស្តីពី​អាកាសធាតុ ប៉ុន្តែ ផែនដី ដែល​នឹង​អាច​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​ផ្ទះ​កញ្ចក់ ច្រើន​ជាង​មនុស្ស នឹងអាច​ធ្លាក់ខ្លួន ប្រែក្លាយ​ទៅជា​ផែនដី​ឆ្ពុង​មួយ​ដ៏​គ្រោះថ្នាក់ ដែល​គេ​មិនអាច​គ្រប់គ្រង​បាន។ នេះ​បើ​តាម​ការព្រមាន​របស់​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត នៅក្នុង​ការសិក្សា​មួយ ដែល​ចេញផ្សាយ កាលពី​ថ្ងៃ​ចន្ទ​ដើមសប្តាហ៍​នេះ។


នៅក្នុង​កិច្ចព្រមព្រៀង​អន្តរជាតិ​ស្តីពី​អាកាសធាតុ គេ​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​កាត់បន្ថយ​ការបញ្ចេញផ្សែងពុល ឧស្ម័នកាបូន ប្រភព​ឧស្ម័ន​ផ្ទះ​កញ្ចក់ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ផែនដី​ឡើង​កំដៅ។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុង​ការសិក្សា​ថ្មី​មួយ​ដែលចេញផ្សាយ​ដោយ​ទស្សនាវដ្តី​វិទ្យាសាស្រ្ត Proceedings of the National Academy of Sciences PNAS អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត​បែរ​ជា​រកឃើញថា ទោះបី​ជា​មនុស្ស​ខំប្រឹង​កាត់បន្ថយ ឬ​មិន​បញ្ចេញឧស្ម័ន​កាបូន ​ទាល់​តែសោះ ក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្តែ និន្នាកា​វិវឌ្ឍ សព្វថ្ងៃ ដូចជា​ភ្លើងឆេះព្រៃ ការកាប់​បំផ្លាញ​ព្រៃឈើ ហើយ​និង​ការរលាយ​ទឹកកក មិនឈប់ នៅ​តំបន់​ប៉ូលទឹកកក​អាក់ទឹក នឹង​ធ្វើ​ឲ្យ​ផែនដី​ឆ្លងផុត​ខ្សែ​បន្ទាត់​កំណត់​មួយ និង​ធ្លាក់​ចូល​ទៅ​ក្នុង​បរិបទ​ថ្មី ដែល​គ្រោះថ្នាក់។

ទឹកស្ទឹង​នឹង​ជន់លិចភូមិ ខ្យល់ព្យុះ​កំបុតត្បូង​បោកបក់ ជន់លិច តំបន់​ឆ្នេរសមុទ្រ ចំនែក​ផ្កាថ្ម​នឹង​ត្រូវ​វិនាសផុតពូជ លែង​មាន​នៅក្នុង​សមុទ្រ។ ហេតុការណ៍​ទាំងនេះ នឹង​អាច​កើតមាន នៅលើ​ផែនដី នៅមុន​ដាច់សតវត្សរ៍ ទី២១នេះ ឬ​មុននេះ ក៏អាច​ថា​បាន។ នេះ​ជា​ការព្រមាន​របស់​ក្រុម​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត មក​សកលវិទ្យាល័យ Copenhague សកលវិទ្យាល័យ​អូស្ត្រាលី ហើយនិង​វិទ្យាស្ថាន​ស្រាវជ្រាវអាល្លឺម៉ង់។

តាមអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​កំដៅ​ផែនដី កើនឡើង​បន្ថែម​១អង្សា បើប្រៀបធៀប​នឹង​សករាជមុន​ឧស្សាហកម្ម។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត​បាន​វាយតម្លៃ​ថា ការឡើងកំដៅផែនដី ១​អង្សា​បន្ថែមទៀត បាន​បណ្តាល​រួចទៅហើយ ឲ្យ​មាន​ភ្លើងឆេះព្រៃ ការរាំងស្ងួត ​ខ្យល់ព្យុះ​កាន់តែ​ច្រើន ហើយ​និង​អាកាសធាតុ​ក្តៅខ្លាំង នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង មិនថា នៅ​អាស៊ី អឺរ៉ុប ឬ ទ្វីបអាមេរិក នាពេល​សព្វថ្ងៃនេះ។

កំដៅ​នៅលើ​ផែនដី សព្វថ្ងៃ​នៅ​បន្តកើន​ឡើង​រហូត ប្រមាណ​០,១៧​អង្សា ក្នុង​រយៈពេល​១០​ឆ្នាំ។ នៅពេល​ដែល​កំដៅ​នៅលើ​ផែនដី ចេះតែកើនឡើង​មិនឈប់ យ៉ាងដូច្នេះ ទោះ​បី​ជា​មនុស្ស​ឈប់​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់ ប៉ុន្តែ គឺ​ផែនដី​ទៅវិញទេ ដែល​នឹង​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់ ក្នុង​បរិមាណ​ដ៏ច្រើន បើប្រៀបធៀប​នឹង​មនុស្ស។ នេះបើតាម​ការសន្និដ្ឋាន​របស់​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត។ ហេតុអ្វី​បាន​ជា​គេ​និយាយ​ដូច្នេះ?

ឧបមា​ថា មនុស្ស​អាច​មាន​សមត្ថភាព ឈប់​បញ្ចេញផ្សែងពុល ឧស្ម័ន​កាបូនិក ប៉ុន្តែ កំដៅផែនដី​សព្វថ្ងៃ​កំពុង​តែ​ទៅ​រំខាន ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រព័ន្ធ​ធម្មជាតិ​នៅលើ​ផែនដី ប្រែប្រួល​ខុសពីមុន។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត​បាន​រៀបរាប់​ត្រួសពី​ទិដ្ឋភាព​ចំនួនដប់ នៃ​ប្រព័ន្ធ​ផែនដី ដែល​នឹង​អាច​ប៉ះពាល់ ប្រែប្រួល ខុសប្រក្រតី ដោយសារ​តែ​កំដៅ​ផែនដី។

ទី១ ការកាប់បំផ្លាញ​ព្រៃឈើ បាន​ធ្វើ​ទំហំផ្ទៃ​ព្រៃឈើ ដែល​ដើរតួយ៉ាងសំខាន់ ក្នុង​ការបឺត​ស្រូបយក​ឧស្ម័នកាបូនពីក្នុង​បរិយាកាស ធ្លាក់​ចុះ​គួរឲ្យ​កត់សំគាល់ នៅ​ប៉ុន្មាន​ទសវត្សរ៍​ចុងក្រោយនេះ។ មួយវិញទៀត គេសង្កេតឃើញដែរថា មហាសមុទ្រ ដែល​ដើរតួ​ក្នុង​ការស្រូប​យក​ឧស្ម័នកាបូន ដែរនោះ ហាក់​ដូចជា​គាំង​លែង​អាច​មាន​សមត្ថភាព​ស្រូប​យក​បាន​ច្រើន​ដូចមុន។

ទី២ ទឹកកក តំបន់​ប៉ូល ដែល​ធ្លាប់​តែ​ទទួល និង​ចាំងផ្លាត​ប្រមាណ ៨០ភាគរយ នៃ​ពន្លឺព្រះអាទិត្យ បាន​ចាប់​រលាយ ច្រើន​ជាងមុន ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ពន្លឺព្រះអាទិត្យ​ទាំងប៉ុន្មាន​ត្រូវ​ផ្ទេរទៅកំដៅ ទឹកសមុទ្រ ទៅវិញ។

ទី៣ ទៀត ផ្ទាំងទឹកកក​នៅតំបន់​ប៉ូល ដែល​ធ្លាប់​តែ​ទប់ មិន​ឲ្យ​ឧស្ម័នកាបូន និង​មេតាន​ចេញពីក្រោមដី ត្រូវ​បាន​គេរកឃើញថា កំពុង​ចាប់រលាយ បណ្តើរៗ។ គេ​វាយតម្លៃថា នៅពេល​ដែល​ផ្ទាំងដី​កក នៅតំបន់​ប៉ូល​រលាយអស់ នោះ​គឺផែនដី ប៉ុន្តែ មិនមែន​មនុស្ស​ទេ ដែល​នឹង​បញ្ចេញ ឧស្ម័ន​មេតាន ដ៏ក្រាសក្រែល ដែល​នឹង​ទៅបង្កើត ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់ ដើមហេតុ​នៃ​ការឡើង​កំដៅលើ​ភពផែនដី។

សម្រាប់​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត ផែនដី ឆ្លងផុត​ខ្សែបន្ទាត់​កំណត់​មួយ​មានន័យ​ថា សីតុណ្ហភាព​មធ្យម​នៃ​ភពផែនដី​នឹង​កើនឡើង​កំដៅ ពី​៤ ទៅ ៥​អង្សា​បន្ថែម​ទៀត។ ជាលទ្ធផល ទឹកកក​រលាយ​នៅ​តំបន់​ប៉ូល​នឹង​ធ្វើ​ឲ្យ​កំពស់​ទឹកសមុទ្រ កើនឡើង ១៣ម៉ែត្រ បន្ថែម បើប្រៀបធៀប​នឹង​កំពស់​ទឹកសមុទ្រ​សព្វថ្ងៃ ពោល​គឺ​នឹង​អាចលេបត្របាក់​តំបន់​ជាប់សមុទ្រ ដែល​នៅក្នុង​នោះ ២ភាគបី ទៅហើយ ជា​ទីក្រុង ប្រជុំជន​របស់​មនុស្ស នៅលើ​ភពផែនដី។ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត អាល្លឺម៉ង​ម្នាក់ ធ្លាប់​បាន​និយាយ​ហើយថា បើសីតុណ្ហភាព​មធ្យម​នៅលើ​ផែនដី​កើនឡើង​បន្ថែម ពី៤ ទៅ ៥​អង្សា នោះផែនដី នឹង​អាច​ផ្តល់​កន្លែងរស់នៅ​ដល់​មនុស្ស​បាន​តែ​១ពាន់​លាន​នាក់ប៉ុណ្ណោះ ក្នុង​ពេល​ដែល​ផែនដី សព្វថ្ងៃ មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ដល់ទៅ​ជាង ៧ពាន់លាននាក់៕

គុណប្រយោជន៍ និង​គ្រោះថ្នាក់​នៃ​ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ[កែប្រែ]

ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ ឬ​ហៅ​តាមភាសា​បច្ចេកទេស អាឡូវេរ៉ា គឺ​ជា​រុក្ខជាតិ​ម្យ៉ាង​ដែល​មានគុណប្រយោជន៍​ល្បីល្បាញ និង​ពេញ​និយមខ្លាំង​ណាស់​។ ​​អំណាចដ៏​ខ្លាំងក្លា​របស់​ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ គឺសម្រួល​ការ​ឈឺ​ចាប់ កន្ទួល​ ពង ជួយ​​ស្បែក​និង​សីររាង្គ​មិន​ឱ្យ​ស្ងួត បំបាត់​ការ​ឡើង​ខ្លាញ់​នៅ​សក់ ...។ ប៉ុន្តែ​សូម​​ប្រយ័ត្ន ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​អាច​ជា​ភ្នាក់ងារ​បង្ក​ជំងឺ​មហារី​ក។ ស្ថាប័ន​សុខាភិបាល​បារាំង ទើប​បាន​ទាញ​សញ្ញា​អាសន្ន​កាលពី​​សប្តាហ៍​មុន និង​បាន​ស្នើ​ឱ្យ​អ្នក​ស្រាវជ្រាវ​វាយតម្លៃ​ហានិភ័យ​បង្ក​ឡើង​ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ជា​ថ្មី​ឡើងវិញ​។

ពិភពលោក​បានស្គាល់ និង​ប្រើ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​តាំង​ពី ៦០០០​ឆ្នាំ មុន។ ពី​មុន​គេ​គិត​ថា​រុក្ខជាតិ​នេះ មាន​ដើម​កំណើត​នៅ​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប ឬ តំបន់​ដើម​បូព៌ា ប៉ុន្តែប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​មាន​ដាំដុះ​នៅ​ស្ទើរ​គ្រប់​ទិសទី​ទាំង​អស់ នៅ​តំបន់​​​ត្រូពិក តំបន់​មាន​អាកាសធាតុ​ក្តៅ ​ដូច​យ៉ាង​អាហ្វ្រិក​ នៅ​ឥណ្ឌា អាស៊ី ការ៉ាអ៊ីប អាមេរិក​ខាង​ត្បូង នៅទ្វីប​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង និង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ប៉ែក​ខា​ងក្រោម​ ព្រមទាំង​ក្នុង​តំបន់​ផ្សេងៗ​លើ​ពិភពលោក ក្នុង​នាម​ជា​រុក្ខជាតិ​លម្អ​ក្នុង​ផ្ទះ។

អាឡូវេរ៉ា ឬ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ជា​រុក្ខជាតិ ដែល​ដុះ​មាន​បន្សំ​ជាតិ​ទឹក​ដល់ទៅ​៩៩% ព្រមទាំង​សារធាតុ​ចិញ្ចឹម​ជា​ច្រើន​មុខ​ទៀត។ សាច់សៗក្នុង​​​ធាង​របស់​ប្រទាល ជា​បន្តុំ​នៃ​សារធាតុ​​ វីតាមីន រ៉ែ និង​អាស៊ីតអាមីណេ​ដ៏​ចាំបាច់​របស់​ជីវិត។ ដោយ​សារ​តែ​បន្សំធម្មជាតិ​ដ៏​សម្បូរបែប​នេះ​ហើយ​ទើប​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់​ទុក​ជា​រុក្ខជាតិ ​ដ៏​​គួ​រឱ្យ​ចាប់​អារម្មណ៍​ ខាង​ផ្នែក​​វេជ្ជសាស្ត្រ។

ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​មាន​នាម​ជា​រុក្ខជាតិ​ឱសថ ដូច​ពាក្យ​ខ្មែរ​ហៅ​ថា​ប្រទាល។ ​​ជា​ច្រើន​ឆ្នាំ​កន្លង​មក​នេះ ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ បាន​ក្លាយ​ជា​ផលិតផលឆ្នើម​​ក្នុង​ពិភព​​ឧស្សាហកម្ម​ចំណី​អាហារ និង​កែសម្ផស្ស។ ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ មានឈ្មោះ​បោះសំឡេងខ្លាំង​ ចំពោះ​​សមត្ថភាព​ខ្ពស់ខាង​​ថែរក្សា​ស្បែក ​ដោយ​ជួយ​កាត់​បន្ថយ​អាការៈ​កន្ទួល​រមាស់ ពង រលាក ... និង​​​គុណប្រយោជន៍ ជាច្រើន​ផ្សេង​ទៀត ដែល​គេ​មិន​សូវ​លើក​មក​បរិយាយ​​។

ប្រទាល​មិត្ត​របស់​ស្បែក បំបាត់ ​ពង​កន្ទួល មុន

ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ​ជាមិត្ត​របស់​ស្បែក ! រលាក កកិត ​ រោល​នឹង​​កំដៅថ្ងៃ ឬ​ភ្លើង ឡើង​ពង ឡើង​កន្ទួល រមាស់ ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​អាច​ជួយ​បន្ធូរ​បន្ថយ​​ និង​បំបាត់​អាការៈ​សញ្ញា​ទាំង​អស់​នោះ​បាន ដោយ​គ្រាន់​តែ​យក​ជែល​ ឬ​សាច់​សទន់ៗរបស់ក្នុង​ធាង​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​មក​បិទ​ពី​លើ។ បើ​តាម​ការ​ពន្យល់​របស់​លោកស្រី​ឱសថការី Valentine Cabanelឱសថបណ្ឌិតឯកទេស​រុក្ខជាតិ​ ​ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ មាន​សមត្ថភាពផ្តល់​​ភាព​ត្រជាក់ ​ផ្តល់​សំណើម​ជាតិ​ទឹក​ ឱ្យ​ស្បែក និង​ជួសជុល​អេពីដែម ឱ្យ​វិល​មក​រក​ភាព​ធម្មតា​ឡើង​វិញ។ សារធាតុ​សកម្ម​ជា​ធម្មជាតិ​របស់​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ មាន​កំហាប់​ខ្ពស់​ខ្លាំង រហូត​អាច​មាន​សមត្ថភាព​ជួយស្បែក​ដំបៅ​ និង​មាន​ការ​បង្ក​រោគ​ ឱ្យ​ឆាប់​បាន​ជា​សះស្បើយ​បាន។

បើ​តាម​ប្រសាសន៍​របស់​លោក​ស្រី​ឱសថការី អាស៊ីត​សាលីស៊ីលិក ដែល​មាន​បង្កប់​នៅ​ក្នុង​ប្រទាល​ អាច​ជ្រាប​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ស្រទាប់​ស្បែក​​តាម​រន្ធ​ញើស​ទៅ​លាងសម្អាត​​ក្រពេញសេបាសេ (ក្រពេញ​នៅចន្លោះ​ស្រទាប់​ស្បែក​លើ​និង​ស្បែកក្នុង)​​ ដែល​មានខ្លាញ់​ច្រើន​ជ្រុល និង​ដែល​ជា​ដើមហេតុ​បង្ក​ឱ្យ​មាន​ការ​កើត​មុន។ ដូច្នេះ​ដើម្បី​ព្យាបាល​មុខ​កុំ​ឱ្យចេញមុន សូម​យក​សាច់​អាឡូវេរ៉ា​ទៅ​បិទ​ពីលើ​ស្បែក​ពកៗ​រកកើត​មុន​ នៅ​រាល់​ល្ងាច ឬ​ពេញមួយ​យប់​ក៏​បាន។ ក៏​​ប៉ុន្តែ​ត្រូវ​ប្រយ័ត្ន​​ ! កុំ​ភ្លេច​លាង​សម្អាត​និង​ផ្អើម​ស្បែក​មុខ​នៅ​ពេល​ព្រឹក​ឡើង។ បើ​អ្នក​មាន​ស្បែក​ស្ងួត ឬ​ស្ងួត​ខ្លាំង​ និង​ងាយ​មាន​ប្រតិកម្ម​ គួរ​ប្រយ័ត្ន​នឹង​ការ​ប្រើ​អាស៊ីត​សាលីស៊ីលីក ឬ​ប្រទាល​នេះ ព្រោះ​វា​អាច​នឹង​ធ្វើ​ឱ្យ​ស្បែក​រលាក​ និង​អាឡែកហ្ស៊ី​បាន។ ក្នុង​ករណីនេះ សូមប្រើ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​តែ​ម្តង​ឬ​ពីរ​បាន​ហើយ​ក្នុងមួយ​​សប្តាហ៍។

​​ឧស្សាហកម្ម​សម្ផស្ស ត្រូវ​ការ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើណាស់ ! ព្រោះ​ប្រទាល​នេះ​មាន​ផ្ទុកសារធាតុ polysaccharides ​(ជាតិស្ករ) ​​ក្នុង​បរិមាណ​​ដ៏លើសលុប។ សារធាតុ​ polysaccharides មាន​នាទីទៅ​​​ផ្សើម​ និង​ចិញ្ចឹម​ ព្រមទាំង​ផ្តល់​អុកស៊ីសែន ឱ្យ​កោសិកាស្បែក​ ឱ្យ​ចាត់​ចែង​បញ្ចេញ​ជាតិ​កូឡាជែន មាន​ន័យ​ថា​ជាតិ​ស្ករ​របស់​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​នេះ នឹង​ជួយ​ឱ្យ​ស្បែក​មាន​កំរិត​ជាតិ​ទឹក​ខ្ពស់ ធ្វើ​ឱ្យ​រលោង​ យឺតល្អ និង​កាត់​បន្ថយ​ភ្លឺ​ផ្នត់​ជ្រីវជ្រួញ។ សមត្ថភាព​​ជួយ​ស្បែក​មិន​ឱ្យ​ឆាប់​ចាស់ បាន​រឹត​តែ​ធ្វើ​ឱ្យ​ប្រទាល​កន្ទុកក្រពើ​កាន់​តែ​ល្បីល្បាញ​និង​ពេញ​និយម។

ប្រឆាំង​នឹង​សក់​ឡើង​ខ្លាញ់

ជាង​នេះ​ទៅ​ទៀត ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​សិន ជា​​រុក្ខជាតិ​មាន​ផ្ទុក​សារធាតុ​សង្កសី​ច្រើន​ ដែល​អាច​ជួយ​សម្រួល​ការ​ផលិតជាតិ​ខ្លាញ់​​សេប៊ុម ពោល​គឺ​អាច​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​ឡើង​ជាតិខ្លាញ់​នៅសក់​។ ​ ដូច្នេះ​ បើ​សក់អ្នក​ឆាប់​ឡើង​ខ្លាញ់ សូម​កុំ​លាក់​បាំង​វា​ដោយ​ការ​ចង​ញុក ! សូម​សាកល្បង​ប្រើប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ចុះ។ បន្ថែម​ពី​លើ​នេះ​ទៀត ​ អាឡូវេរ៉ា មាន​ផ្ទុក​វីតាមីន អា និង​បេ ព្រមទាំង​អាស៊ីតអាមីណេ ដែល​សុទ្ធ​សឹង ជាសារធាតុ​មាន​តួនាទី​ចិញ្ចឹម​សក់​ ថែទាំ​សក់​ដល់​ឬសគល់​។​ ហេតុ​ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​នៅ​ក្នុង​សាប៊ូកក់សក់​ជា​ច្រើន​គេតែង​បញ្ជាក់​បន្ថែម​ថា​មាន​ជាតិ​អាឡូវេរ៉ា ដើម្បី​អួត​អាង​អំពី​គុណភាព​ល្អ​របស់​សាប៊ូ។ ប៉ុន្តែ​ដើម្បី​ឱ្យ​កាន់​តែ​មាន​ប្រសិទ្ធភាព ​អ្នក​ត្រូវ​ទទួល​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​តែ​ម្តង មិន​មែន​ត្រឹម​តែ​លាបលន​ បិទខាង​ក្រៅ​ឡើយ។

កាត់​បន្ថយ​អាការៈ​រលាក​ក្រពះ

ការទទួល​ទាន​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ អាច​ជួយ​ស្បែក ជួយ​សក់ឱ្យ​នៅ​ភ្លឺ​រលោង​ទន់​ល្អ និង​ជួយ​សរីរាង្គ​ផ្នែក​ខាង​ក្នុង​ទៀត។ ដោយ​សារ​ភាព​សម្បូរ​បែប​​ផ្នែក​សារជាតិ​ ប៉ូលីស្ហារីត polysaccharides ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ អាច​ជួយ​ការពារ​ស្រទាប់​ភ្នាស​ក្រពះ មិន​ឱ្យ​ឈឺ និង​មិន​ឱ្យ​មាន​ច្រាល​ឡើង​មក​លើ​​ ព្រមទាំង​អាច​ជួយ​ព្យាបាល​ដំបៅ​ក្រពះ​បាន​ទៀត។ ព្រោះ​ប៉ូលីស្ហារីត ជា​ស្ករ​ធម្មជាតិ​មាន​សមត្ថភាព​ផ្តល់​សំណើម និង​ជួយ​ចាត់​ចែងឱ្យ​ភ្នាស​មាន​សភាព​សើម​​ជា​និច្ច​ ដែល​ការ​នេះ​អាចធ្វើ​ឱ្យ​​អត្រា​ជាតិ​ស្ករ​ និង​ខ្លាញ់​ក្នុង​ឈាម​ ចុះ​ថយ​បាន។ ជាតិ​ស្ករ​ធម្មជាតិ​របស់​ប្រទាល អាច​ជាមិត្ត​ល្អ​របស់​អ្នកកើត​ជំងឺ​ទឹក​នោម​ផ្អែម និង​អ្នក​មាន​ជំងឺ​ខ្លាញ់​ក្នុង​ឈាម​។ នេះ​បើ​តាម​ការ​ពន្យល់​របស់​លោកស្រី​ឱសថការី​ដដែល។ ដើម្បីការពារ​ស្រទាប់​ស្បែកស្តើងៗ​ឱ្យ​នៅ​សើម បាន​យូរ អ្នក​អាច​ទទួល​ទាន​​ទឹក​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ គាប​​ស្រស់ៗ ជា​កិច្ច​ព្យាបាល​ជំងឺ​រយៈ​ពេល​២១ទៅ​២៥​ថ្ងៃ ក្នុង​បរិមាណ​ ២៥​មីល្លីលីត្រ​ ព្រឹក​ម្តង​ល្ងាច​ម្តង នៅ​អាទិត្យ​ដំបូង និង​បន្ទាប់​មក​ពិសារ​តែ​ម្តង ​នៅ​ពេលព្រឹក​មុន​ទទួល​ទានអាហារ។

ចំពោះ​ភ្នែក សរីរាង្គ​​ដែល​ងាយ​នឹង​រក​ការ​វាយប្រហារ​ពី​សំណាក់​មីក្រុប និង​បាក់តេរីផ្សេង​ៗ ឆាប់​មាន​អាការៈ​រលាក​ ឡើង​ក្រហម​វិញ​ ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​អាច​ជួយ​សម្រួល​និងកាត់​បន្ថយភាព​រកាំបានខ្លះ។


ធាង​ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ សូម​ចិត​សំបក និង​ជ័រ​ចេញ​ឱ្យ​អស់ និង​ទទួល​ទាន​តែ​សាច់​សៗ dr ជ័រ​របស់​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ អាច​បង្ក​ជំងឺ​មហារីក

ប៉ុន្តែ​សូម​ចង​ចាំ​ថា ថ្វី​បើ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​មាន​គុណប្រយោជន៍​ច្រើនយ៉ាង​មែន តែ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​មិនមែន​ជា​ឱសថទិព្វ​ទេ ! សូម​ទទួល​ទាន និង​ប្រើប្រាស់​វា​ដោយ​ប្រុង​ប្រយ័ត្ន និង​ឆ្លង​កាត់​ការ​ពិគ្រោះ​យោបល់​ជាមួយ​នឹង​គ្រោះ​ពេទ្យ​ជានិច្ច។ ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ ក៏​អាច​បង្ក​ផលវិបាក​ ច្រើន​យ៉ាង ប៉ះពាល់​ ដល់​សុខភាព​ដែរ។

​បើ​តាម​ភ្នាក់ងារ​បារាំង ​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ដែល​មាន​ប្រើ​ប្រាស់​យ៉ាង​ទូលំ​ទូលាយ ក្នុង​វេជ្ជសាស្ត្រ ក្នុង​ផលិតផល​សំអាង​កែសម្ផស្ស​ ជា​គ្រឿង​ផ្សំ​ធ្វើម្ហូប​ មិន​អាចយក​​ប្រើប្រាស់តាម​តែ​ចិត្ត​នឹកឃើញ​ឡើយ ជាពិសេស​ចំពោះ​ប្រទាលកន្ទុយក្រពើ​ស្រស់ៗដែល​មាន​​ជាប់​ជ័រ។ ហើយ​គឺ​ជ័រ​លឿងៗ​ដែល​មាន​ជាប់​នឹង​សំបក​ប្រទាល​នេះ​ឯង​ដែល​ជា​ប្រភព​ផ្តល់​គុណវិបត្តិ និង​ផលរំខាន​ជា​ច្រើន ដែលមាន​​បញ្ជាក់​បង្ហាញ​ក្នុង​ឯកសារ​ជា​ច្រើន តែ​គ្មាន​នរណា​បាន​រំលឹក​អំពី​គ្រោះ​ថ្នាក់​របស់​វា​ នៅ​ពេល​លក់​។

ជ័រលឿងៗ​​របស់​ប្រទាល​ ស្អិត​ខ្លាំងណាស់ ដូច្នេះ​ប្រសិនបើ​យើង​ទទួល​ទាន​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​​មាន​ជាប់​ជ័រ​នេះច្រើន និងញយៗ​ដង នោះ​គេ​នឹង​អាច​មាន​គ្រោះ​ជួប​ជំងឺ​មហារីក​ពោះវៀន​ បញ្ហា​តម្រង​នោម​ធ្ងន់ធ្ងរ។ ថ្វីបើ​អាឡូវេរ៉ា ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រើប្រាស់​សម្រាប់​សម្រួល​ការ​ទល់​លាមក​ម្តង​ម្កាល ការ​ទទួល​ទទួល​ប្រទាល​នេះ​ច្រើន​អាច​នឹង​ធ្វើ​ឱ្យ​មាន​បញ្ហាចុក​ពោះ និង​​រាករូស​ទៅ​វិញ។

ភ្នាក់ងារ​គ្រប់គ្រង​សុវត្ថិភាព​ចំណី​អាហារ​បារាំង បាន​ចេញ​បញ្ជា​ឱ្យ​ស្ថាប័ន​ពាក់​ព័ន្ធ ចាប់​ផ្តើម​ធ្វើការ​សិក្សា​និង​វាយ​តម្លៃ​ហានិភ័យ​បង្ក​ឡើង​ដោយ​ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ឡើង​វិញ។ ឯ​ចំណែក​​​​ភ្នាក់ងារ​សុវត្ថិភាព​ចំណី​អាហារ​អឺរ៉ុបវិញ ស្ថាប័ន​បាន​បង្ហើប​ភាព​សង្ស័យ​​របស់​ខ្លួន​ ដោយចំៗ កាលពី​ខែ​មករា ដើមឆ្នាំ​២០១៨ អំពី​គ្រោះ​ថ្នាក់​​ដែល​អាច​បង្ក​ឡើយ​ដោយ​សារធាតុ ​ hydroxyanthracéniques របស់​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ ថា​ជា​ភ្នាក់ងារ​បង្ក​ជំងឺ មហារីក និង​អាច​ធ្វើ​ឱ្យ​អាដេអិន​របស់​មនុស្ស​ខូច​ខាត​។

ក្នុង​ពេល​រង់​ចាំ​លទ្ធផល​នៃកា​រសិក្សា​វាយ​តម្លៃ​អំពី​ហានិភ័យ​របស់​ធាង​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ ភ្នាក់ងារ​សុវត្ថិភាព​ចំណី​អាហារ​បារាំង មិន​ណែនាំ​ឱ្យ​អស់​លោក​អ្នក​ឈប់​ប៉ះពាល់ ឬ​ទទួល​ទាន​​រុក្ខជាតិ​​ដ៏​ពេញនិយម​នេះ​ទេ ប៉ុន្តែ​ភ្នាក់ងារ​សូម​ផ្តល់​អនុសាសន៍​ឱ្យ​លោក​អ្នក​បង្កើន​ការ​ប្រុង​ប្រយ័ត្ន នៅ​ពេល​ប្រើ​ប្រទាល​កន្ទុយ​ក្រពើ​ស្រស់ ដោយ​ត្រូវ​ចិត​សំបក​ចេញ​ឱ្យ​អស់ ​លាង​ជ័រ​ពណ៌​លឿងៗ​ចេញ​ឱ្យ​ស្អាត​ និង​ទទួល​ទាន​តែ​សាច់​ទន់ថ្លាៗ​របស់​ប្រទាល តែប៉ុណ្ណោះ។ ហាម​ស្ត្រី​មាន​ផ្ទៃពោះ ស្ត្រី​បំបៅ​ដោះ​កូន ក្មេង​ ព្រមទាំង​មនុស្សពេញ​វ័យ​ មាន​សុខភាព​មិន​រឹង​មាំ សូម​កុំ​ទទួល​ទាន​ប្រទាល​កន្ទុយក្រពើ​ ជាអាហារ​​​ស្រស់​ឱ្យសោះ​៕

សេដ្ឋកិច្ចសាកល៖ ១០ឆ្នាំក្រោយវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុ[កែប្រែ]

ទី១៥ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​២០១៨ គឺជាខួប​គម្រប់ឆ្នាំ​ទី១០ នៃ​វិបត្តិ​ហិរញ្ញវត្ថុ​សាកល​ កាល​ពី​ឆ្នាំ​២០០៨។ តើ​មាន​អ្វី​ផ្លាស់ប្ដូរ​ខ្លះ​សម្រាប់​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល​ទាំងមូល​ ក្នុង​រយៈពេល​១០ឆ្នាំចុងក្រោយ​នេះ?


ថ្ងៃទី១៥ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨ គឺជា​ខួប​គម្រប់​ឆ្នាំ​ទី​១០ នៃ​ការដួលរលំធនាគារវិនិយោគ​ធំបំផុត​ទី​បួនរបស់សហរដ្ឋ​អាមេរិក “Lehman Brothers”។ វាជា​ព្រឹត្តិការណ៍មួយ​ដែល​អ្នក​សេដ្ឋកិច្ច​ជាទូទៅ​ឱ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ការ​ចាប់​ផ្តើម​នៃ​វិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុ​សាកល”។ ការក្ស័យធន​របស់​​ធនាគារ​មួយ​នេះ​ ភ្លាមៗ យ៉ាង​តក់ក្រហល់ បាន​បង្ក​ឱ្យ​មាន​វិបត្តិដល់​ប្រព័ន្ធធនាគារ និង​ទីផ្សារហិរញ្ញវត្ថុ​សាកល​ទាំងមូល​។ សេដ្ឋកិច្ច​សាកល​បាន​ធ្លាក់​ចូល​ក្នុង​វិបត្តិ​ ដោយអត្រា​កំណើននៃ​ផលិត​ផល​ក្នុង​ស្រុក​សរុប (ផ.ស.ស) ​​បាន​ធ្លាក់​ចុះ​ពី ៥,៦ភាគរយ នៅ​ឆ្នាំ​២០០៧ មក​ត្រឹម ០,១ភាគរយ​ក្នុង​ឆ្នាំ២០០៩។

តើ​មាន​តុល្យការ​ចម្បង​អ្វី​ខ្លះសម្រាប់​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល​ទាំងមូលក្នុង​រយៈពេល​១០ឆ្នាំ​នេះ?

ការ​កើន​ឡើង​បំណុល​សាធារណៈសាកល

បំណុល​សាធារណៈសាកល​ធៀប​នឹង​ផលិត​ផល​ក្នុង​ស្រុក​សរុប​បាន​កើន​ឡើង​ប្រមាណ ២៦ ភាគរយ គិត​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​២០០៧។ ក្នុង​នោះ​ ​បំណុល​របស់​ប្រទេស​អភិវឌ្ឍបាន​កើន​ឡើងយ៉ាង​គំហុកប្រហែល ៤១ភាគរយ ធៀប​នឹង​ ១២ភាគរយ ក្នុង​ប្រទេស​កំពុង​អភិវឌ្ឍ។ ទៅ​ថ្ងៃ​អនាគត​ខាង​មុខ កម្រិត​បំណុលដ៏​ធំធេង​​នេះ ​ទំនង​ជានឹង​​មិន​ងាយ​ធ្លាក់​ចុះ​វិញ​ដោយ​ងាយស្រួល​​​ទេ ព្រោះថា​ឱនភាន​ភាព​ថវិកា​នៃ​ប្រទេស​នីមួយ​ៗក្នុង​ពិភពលោក​ ជាមធ្យម ​នៅ​តែ​បន្តមាន​វត្តមាន។

កំណើន​ថមថយ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល​ធៀប​ពីមុនមាន​វិបត្តិ

ចំពោះ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល យោង​តាម​អ្នក​ជំនាញ បើ​ទោះ​បី​ជា រហូត​មក​ដល​ពេល​បច្ចុប្បន្ន សេដ្ឋកិច្ច​សាកលបាន​ងើប​ឆ្លង​ផុត​ពី​វិបត្តិ​ជាស្ថាពរហើយ​ក៏​ដោយ តែ​អត្រា​កំណើន​ជារួម ​ធៀប​នឹង​មួយ​ទសវត្សរ៍មុន នៅមានកម្រិតទាប​ជាង។ យោង​តាម​របាយការណ៍​របស់ស្ថាប័ន J.P. Morgan កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល​បាន​ធ្លាក់​ចុះ​ក្នុង​អត្រា​ប្រមាណ ០,៣ភាគរយ ជារៀងរាល់​ឆ្នាំ ធៀបពី​មុន​ពេល​មាន​វិបត្តិ។​ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុង​ករណី​ប្រទេស​កំពុង​អភិវឌ្ឍ​នៅ​តំបន់​អាស៊ី កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ក្នុង​ឆ្នាំ​២០១៧ មាន​ប្រមាណតែ៦ភាគរយប៉ុណ្ណោះ ធៀប​នឹង​ ៨,៣ភាគរយនៅ​ឆ្នាំ​២០០៧។

វិបត្តិតំបន់​ចាយ​ប្រាក់​អ៊ឺរ៉ូ និង​សហភាពអឺរ៉ុប

នៅ​បណ្តា​ប្រទេស​អឺរ៉ុបឯណោះ​វិញ វិបត្តិ​ហិរញ្ញវត្ថុ​សាកល​​បាន​រុញច្រាន​តំបន់​មួយ​នេះ​ឱ្យ​ធ្លាក់​ចូល​ក្នុង​វិបត្តិ​​ប្រាក់​អ៊ឺរ៉ូ បំណុល​សាធារណៈ និងការកើន​ឡើង​អត្រានិកម្ម​ភាព។ ប្រទេស​ដែល​រង​គ្រោះ​ធ្ងន់ធ្ងរជាង​គេមាន​ ក្រិក និងអៀរឡង់ និង​ក្រោយមក ព័រទុយហ្គាល់ អ៊ីតាលី និងអេស្ប៉ាញ។

អត្រានិកម្មភាពបច្ចុប្បន្នរបស់យុវជនមានលើសពី៤០ភាគរយ ក្នុងបណ្តាប្រទេស អ៊ីតាលី ក្រូអាស៊ី ក្រិក និងអេស្ប៉ាញ។ រីឯ ក្នុងប្រទេសអឺរ៉ុបទាំង ២៨ វិញ យ៉ាង​ហោច​​ណាស់ ក៏យុវជនគ្មានការងារធ្វើ មានប្រមាណច្រើនជាង ២០ភាគរយដែរ។ ទោះ​ជាស្ថានភាព​ជារួមហាក់​មាន​ភាព​ល្អ​ប្រសើរ រហូត​មក​ដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​ ក៏​ជា​បញ្ហា​សេដ្ឋកិច្ច​ចម្បងៗ និង​ការ​បែងបាក់ផ្ទៃក្នុង​ នៅ​តែ​បន្ត​តាម​លង​បន្លាច​ប្រទេស​សមាជិក​ទាំងមូល។ បញ្ហា​​ទាំង​នេះបាន​និង​កំពុងធ្វើ​ឱ្យ​មាន​ការកើនឡើងសម្លេង​គាំទ្រ​ នយោបាយជាតិនិយម “Protectionnisme” និង នយោបាយ “Populist” ឬ​ជា​ទំនោរ​នយោបាយ​ប្រឆាំង​នឹង​ក្រុមពលរដ្ឋ​អ្នកមាន ឬស្ថាប័ន​ក្រុមហ៊ុន​ធំ នៅអឺរ៉ុប​ទាំង​មូល។

ទម្ងន់​សេដ្ឋកិច្ច​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​កំពុង​កើន​ឡើងឥតឈប់ឈរ

សម្រាប់​ករណី​ប្រទេស​នៅ​តំបន់អាស៊ី ផល​អវិជ្ជមាន​អាច​មាន​ដោយ​ផ្ទាល់​ ឬ​ប្រយោល ក៏​ប៉ុន្តែ​ទំហំ​នៃ​ផល​ប៉ះពាល់​នៅ​មាន​ទំហំ​តូច​ណាស់​ធៀប​នឹង​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប និង​អាមេរិក។ ក្នុង​រយៈពេល​១០ឆ្នាំ​នេះ ទម្ងន់សេដ្ឋកិច្ច​​អាស៊ី​បាន​កើន​ឡើង​ក្នុង​ទំហំ​ដ៏​ធំធេង ក្នុង​សេដ្ឋកិច្ចសាកល។​ យោងតាមរបាយការណ៍​របស់ The Foreign Policy ផលិត​ផល​ក្នុង​ស្រុក​សរុប​របស់​អាស៊ី​បាន​កើន​ច្រើន​ជាង​ មួយ​ភាគ​បី​ នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​សាកល គឺ​ជាទំហំ​ធំ​ជា​ង​តំបន់​ផ្សេងណាៗទាំង​អស់លើ​ពិភពលោក។

ផ្អែក​តាម Forum Économique Mondial អាស៊ី​រួមចំណែក​ប្រមាណ ៣០​ភាគរយ​ ក្នុង​ពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ ដោយ​ទំហំ​នេះ​កើន​ឡើង ប្រមាណ​ជាង​ប្រាំ​ដង​​ធៀប​នឹង​ឆ្នាំ​២០០២។ កំណើន​ចំនួនពលរដ្ឋមាន​ចំណូល​មធ្យម ​​បាន​កើន​ឡើង​ក្នុងអត្រា​​មួយ​នឹក​ស្មាន​មិន​ដល់។ ​បច្ចុប្បន្ន​ ពលរដ្ឋ​អាស៊ី​​ដែល​អាច​រក​ចំណូល​បាន​ចន្លោះ​ពី ១០ ទៅ១០០ដុល្លារអាមេរិក​ក្នុង​មួយ​ថ្ងៃ មាន​ចំនួន​ ៥០០លាន​នាក់ ហើយ​​តួលេខ​អាច​កើន​ឡើង​រហូត​ដល់​ ១,៧៥ពាន់​លាន​នាក់​នៅ​ឆ្នាំ​២០២០។ នេះ​វា​មាន​ន័យ​ថា ចំនួន​គឺ​ច្រើន​ជាង​ប្រជាជន​អឺរ៉ុប​សរុបទាំង​មូលទៅទៀត​៕

ក្រុមហ៊ុន និង​អ្នកប្រើប្រាស់​នៅ​អាស៊ី​កំពុង​ប្រឈម​នឹង​បញ្ហា​តម្លៃ​រូបិយវត្ថុ​ធ្លាក់​ចុះ[កែប្រែ]

ពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុ​នៅក្នុងប្រទេសតួកគី ដល់​ការបង្កើន​អត្រាការប្រាក់​របស់​ធនាគារកណ្តាល​នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ចំពោះប្រទេសឥណ្ឌា ឥណ្ឌូណេស៊ី និង​ហ្វីលីពីនឯណោះវិញ ប្រជាពលរដ្ឋជាទូទៅ និង​ក្រុមហ៊ុន​ធំៗនានាកំពុង​ប្រឈម​នឹង​បញ្ហា​អតិផរណា និង​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​តម្លៃរូបិយវត្ថុជាតិ។

ស្រប​ពេល​តម្លៃ​ប្រាក់​ដុល្លារ​អាមេរិកកំពុង​កើន​ឡើង និង​វិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុកំពុង​ញាំញី​ប្រទេស​តួកគី អ្នក​ប្រើប្រាស់​និង​ក្រុមហ៊ុនយ៉ាង​ច្រើន​ នៅតំបន់អាស៊ី កំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហាតម្លៃរូបិយវត្ថុជាតិ​ធ្លាក់ចុះ និងកម្រិត​អតិផរណា​កើន​ឡើង។​ យោង​តាម​ទិន្នន័យ​ផ្លូវការ​ចុងក្រោយ ចេញផ្សាយ​ដោយការសែតសេដ្ឋកិច្ច​ជប៉ុន Nikkei Asian Review បើប្រៀបធៀបជាមួយ​​លុយដុល្លារអាមេរិក លុយហ្វីលីពីនធ្លាក់​តម្លៃ​ប្រមាណ៧ភាគរយ លុយឥណ្ឌូណេស៊ីប្រហែល៩ភាគរយ លុយឥណ្ឌាប្រហែល១១ភាគរយ ខណៈលុយតួកគីធ្លាក់ដំាក្បាល​ចុះ​ខ្លាំង ​រហូត​ជិត​ដល់៥០ភាគរយ គិត​ចាប់​ពី​ដើម​ឆ្នាំ​២០១៨។ បញ្ហា​ទាំង​នេះ​កំពុង​បង្ក​ជា​ផល​ប៉ះពាល់​មួយ​ចំនួន​ ដល់អ្នក​ប្រើប្រាស់​ជាទូទៅ និងការ​ធ្លាក់​ចុះ​​ប្រាក់​ចំណេញ​របស់​ក្រុមហ៊ុននានា។

ទីមួយ នៅពេល​ដែល​ទីផ្សារ​មាន​ស្ថានភាព​មិនសូវ​ល្អប្រសើរ​ មនុស្ស​បាន​​នាំ​គ្នា​យក​ប្រាក់​ ឬ​ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​ដែល​ខ្លួន​រក្សា​ទុក​ទៅប្តូរ​ជា​មាស​ ដោយ​សារការ​ភ័យ​ខ្លាច​ថា ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​ដែល​​ខ្លួន​កាន់ក្នុងដៃ​នៅថ្ងៃ​នេះ​​នឹង​បន្តធ្លាក់ចុះតម្លៃនៅ​ថ្ងៃខាងមុខទៀត។ ឥរិយាបថ​នេះ​​នឹង​រុញច្រាន​​ឱ្យ​តម្រូវ​ការមាស មាន​ការ​កើន​ឡើងកាន់តែខ្លាំង ឬ​វា​មាន​ន័យ​ថា រូបិយវត្ថុ​ជាតិ​ក្នុង​ប្រទេសមួយបន្ត​​ធ្លាក់​ចុះតែម្ដង។ លោក​ប្រធានា​ធិបតីឥណ្ឌូណេស៊ី បានឆ្លើយតប​ទៅអ្នក​ការសែត ​នៅ​ទីក្រុងហ្សាការតាថា “ឥទ្ធិពល​នៃ​ការ​ធ្លាក់​តម្លៃ​របស់​លុយ​ឥណ្ឌូណេស៊ីគឺ​ដោយសារ​តែមនុស្សនាំគ្នា​ទិញ​មាស​”។

ទីពីរ សម្រាប់​ប្រទេស​ដែល​មាន​ឱនភាព​ជញ្ជីងពាណិជ្ជកម្មស្រាប់ ការធ្លាក់​ចុះ​តម្លៃ​រូបិយវត្ថុជាតិ​នឹង​មាន​ន័យ​ថា រដ្ឋ​មួយ​ត្រូវ​ចំណាយ​លុយ​ច្រើន​ជាង​មុន​ ដើម្បី​នាំចូល​ទំនិញ​ក្នុង​បរិមាណដូចគ្នា។ នេះជាករណី​ប្រទេសហ្វីលីពីន និងឥណ្ឌូណេស៊ី ដែល​កំពុង​ប្រឈម​នឹង​បញ្ហា​ឱនភាព​ជញ្ជីង​ពាណិជ្ជកម្ម និង​អតិផរណា​ស្រាប់។

ទីបី ក្រុមហ៊ុន​ដែល​ប្រើប្រាស់​វត្ថុ​ធាតុដើម​ក្នុង​បរិមាណច្រើន នាំ​ចូល​ពីបរទេស នឹង​ត្រូវ​ចំណាយ​ថ្លៃ​ដើម​ច្រើន​ជាង​មុន​ ដូច​ជា​ការ​ចំណាយ​លើ ថ្លៃប្រេងសាំង ឬ​ឧបករណ៍ជួសជុល​ថែទាំ ជាដើម។ ជាឧទាហរណ៍ នៅ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ក្នុង​ពេល​ថ្មី​ៗនេះ ក្រុម​ហ៊ុន​អាកាសចរណ៍ឯកជន​ធំបំផុត ឈ្មោះ IndiGo​ បាន​ប្រកាស​ពី​ការ​ធ្លាក់​ចុះប្រាក់​ចំណេញ​សុទ្ធរបស់​ខ្លួន គឺបាន​ធ្លាក់​ចុះ​ច្រើនជាង ៩៧ភាគរយ។ ករណី​នេះក៏​ដូចគ្នាផងដែរ​ចំពោះ​ ក្រុមហ៊ុន​អាកាសចរណ៍ឥណ្ឌាមួយ​ផ្សេងទៀត​ឈ្មោះថា SpiceJet។ នៅ​ក្នុង​ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ក្រុម​ហ៊ុន​ផលិត​ថ្នាំធំបំផុត ឈ្មោះ​ថា ​ Kalbe Farma ដែល​បាន​នាំ​ចូល​វត្ថុ​ធាតុដើមប្រមាណ​ ៩០ភាគរយ​នៃ​សង្វាក់​ផលិតកម្ម​របស់​ខ្លួន បាន​បង្ខំចិត្ត​កាត់​បន្ថយ​កម្រិត​គោលដៅ​នៃ​ប្រាក់​ចំណូល។ ប្រាក់​ចំណេញ​សុទ្ធរបស់​ក្រុមហ៊ុន​មួយ​នេះ​បាន​ធ្លាក់​ចុះប្រមាណជិត ៥០ភាគរយ​នៅពាក់​កណ្តាល​ឆ្នាំ​២០១៨នេះ។

នៅចុងបញ្ចប់ អតិផរណាដែល​​បានធ្វើ​ឱ្យ​តម្លៃ​ទំនិញ​ក្នុង​ស្រុក​ជា​ទូទៅ​​កើន​ឡើងនឹងបង្ក​​ឱ្យ​អំណាច​ទិញរបស់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ជាទូទៅ​​ធ្លាក់​ចុះ។ បញ្ហា​ទាំង​នេះ​នឹង​ដាក់​បន្ទុកខ្លាំង​ចំពោះពលរដ្ឋដែល​មាន​ចំណូល​ទាប ឬមធ្យម ព្រោះពួកគេ​​ជា​ក្រុម​មនុស្ស​ងាយ​រងគ្រោះខ្លាំង​ដោយសារ​ថ្ងៃទំនិញ​កើន​ឡើង៕

តើហេតុអ្វី​បានជា​អតិផរណា​នៅ​អឺរ៉ុប​មាន​អត្រា​ទាបខ្លាំង?[កែប្រែ]

នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​ខ្លះ គេ​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​អតិផរណា​ដែល​មាន​អត្រា​ខ្ពស់​ហួសហេតុ។ ចំណែក​ឯ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូវិញ កំពុងតែ​ប្រឈមមុខ​នឹង​អត្រា​អតិផរណា​ទាប​ទៅវិញ។ បើទោះបីជា​មាន​ចំណាត់ការ​យ៉ាងច្រើន​ពីសំណាក់​ធនាគារ​កណ្តាល​អឺរ៉ុប ក៏ប៉ុន្តែ អតិផរណា​នៅ​អឺរ៉ុប​នៅតែ​មិន​ព្រមកើនឡើង ផ្ទុយ​ទៅវិញ គឺ​មាន​តែ​ធ្លាក់ចុះ​រហូតដល់​កម្រិត​អវិជ្ជមាន កាល​ពីខែ​កុម្ភៈ​កន្លងទៅនេះ។ តើ​មាន​កត្តាអ្វីខ្លះ​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​អត្រា​អតិផរណា​នៅ​អឺរ៉ុប​មាន​កម្រិត​ទាប​ខ្លាំង​បែបនេះ?

ធនាគារ​កណ្តាល​អឺរ៉ុប​ធ្លាប់​បាន​វាយតម្លៃ​ថា តម្លៃ​ទំនិញ​ទូទៅក្នុងតំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ​​​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​មាន​កំណើន​ក្នុង​រង្វង់ ២% ក្នុងមួយឆ្នាំ ទើប​សេដ្ឋកិច្ច​​អាច​មាន​កំណើន​ប្រកប​ដោយ​ចីរភាព។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​កន្លងទៅនេះ ធនាគារ​កណ្តាល​អឺរ៉ុប​បាន​ចាត់វិធានការ​ជាច្រើន ដើម្បី​ជំរុញ​អត្រា​អតិផរណា​ឲ្យ​កើនឡើង។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះក៏ដោយ អត្រា​អតិផរណា​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ូ​មិនត្រឹមតែ​មិនកើនឡើង តែបែរ​ជា​ធ្លាក់​ចុះ​ទៅវិញ រហូតដល់​អត្រា​អវិជ្ជមាន គឺ​-០,២% កាល​ពីខែ​កុម្ភៈ​កន្លងទៅនេះ។

ការធ្លាក់ចុះ​នៃ​តម្លៃ​ទំនិញ​ជាទូទៅ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ​នេះ គឺ​បណ្តាល​មក​ពី​កត្តា​ជាច្រើន​យ៉ាង​រួមផ្សំគ្នា។

កត្តា​ទី១ ដែល​ជា​កត្តា​សំខាន់​ជាងគេ គឺ​​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​តម្លៃ​ប្រេងឆៅ​នៅលើ​ទីផ្សារ​អន្តរជាតិ។ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា នៅ​ក្នុងរយៈពេល​២ឆ្នាំ​កន្លងទៅនេះ តម្លៃ​ប្រេងឆៅ​នៅលើ​ទីផ្សារ​អន្តរជាតិ​បានដាំក្បាលចុះ​យ៉ាងខ្លាំង ដោយសារ​តែ​បរិមាណ​ប្រេង​ដែល​គេ​បូមលក់​​មាន​កំណើន​លឿន​ជាង​តម្រូវការ​នៃ​ទីផ្សារ។

ជាការពិត​ថា ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​តម្លៃ​ប្រេង​នេះគឺ​​ជា​ចំណុច​វិជ្ជមាន​មួយ​ដល់​អ្នក​ប្រើប្រាស់ ក៏ដូចជា​ក្រុមហ៊ុន​សហគ្រាស ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា វា​ក៏​​ទាញ​តម្លៃ​ទំនិញ​​ឲ្យ​ធ្លាក់​ចុះ​ទៅតាម​នោះ​ដែរ​ ទាំង​តម្លៃ​ប្រេង តម្លៃ​ថាមពល​អគ្គិសនី ក៏ដូចជា តម្លៃ​ផលិតផល​ផ្សេងទៀត​ដែល​ផលិត​ចេញ​ពី​ប្រេង ឬ​ផលិត​ដោយ​ប្រើ​ប្រេង។

នៅ​ក្នុង​រយៈពេល​ប៉ុន្មាន​ថ្ងៃ​ចុងក្រោយ​នេះ គេ​សង្កេតឃើញថា តម្លៃ​ប្រេង​ហាក់​ដូចជា​នៅ​ទ្រឹង ឬ​ក៏​ពេល​ខ្លះ​ត្រូវ​កើនឡើង​បន្តិចបន្តួច ដោយសារ​តែ​មាន​ការ​បង្ហើប​ឲ្យដឹង​ខ្លះៗ ពី​សំណាក់​ប្រទេស​នាំចេញ​ប្រេង អំពី​លទ្ធភាព​នៃ​ការ​កាត់បន្ថយ​បរិមាណ​បូមប្រេង។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា បណ្តា​ប្រទេស​អស់ទាំងនេះ​នៅតែ​មាន​ការ​ខ្វែងគំនិតគ្នា​ច្រើន​នៅឡើយ ដែល​ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​គិត​ថា តម្លៃ​ប្រេងឆៅ​ទំនង​ជា​នឹង​មិនកើនឡើង​មកវិញនោះទេ នៅ​ក្នុង​ពេល​ឆាប់ៗ​ខាងមុខនេះ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​អ្នកជំនាញ​ជាច្រើន​នាំគ្នា​ព្យាករ​ថា អត្រា​អតិផរណា​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ ក៏​ទំនង​ជា​នឹង​មិន​កើនឡើង​នោះដែរ ដរាបណា​តម្លៃប្រេងឆៅ នៅតែ​មាន​កម្រិត​ទាបបែបនេះ។

កត្តា​ទី២ គឺ​អត្រា​ប្តូរប្រាក់អឺរ៉ូ​។ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា កាលពីខែ​មីនា​ឆ្នាំ​ទៅមិញ​នេះ នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​ធនាគារ​កណ្តាល​អឺរ៉ុប​ប្រកាស​បញ្ចេញ​សាច់ប្រាក់​យ៉ាងច្រើន​ទៅក្នុង​ទីផ្សារ លុយ​អឺរ៉ូ​បាន​ធ្លាក់​ចុះ​យ៉ាងខ្លាំង​ធៀប​ទៅនឹង​លុយ​បរទេស​ផ្សេងទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​រយៈពេល​ប៉ុន្មាន​ខែ​ចុងក្រោយ​នេះ លុយ​អឺរ៉ូ​ក៏​ស្រាប់តែ​ឡើង​ថ្លៃ​មកវិញ ជាពិសេស ធៀប​នឹង​លុយ​ដុល្លារ​អាមេរិក។ នៅ​ពេល​ដែល​លុយ​អឺរ៉ូ​ឡើងថ្លៃ​ធៀបនឹង​លុយ​បរទេស គឺ​មានន័យ​ថា តម្លៃ​ទំនិញ​ដែល​នាំចូល​ពីបរទេស​មក​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយអឺរ៉ូ​​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ថ្លៃ​ទៅតាម​នោះដែរ។

កត្តា​ទី៣ គឺ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​កម្រិត​​ប្រាក់ឈ្នួលរបស់​និយោជិត។ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ប្រទេស​ជាច្រើន ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ រួមមាន​ដូចជា ក្រិក អេស្ប៉ាញ អ៊ីតាលី និង​ព័រទុយហ្កាល់​ ជាដើម ដែល​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​វិបត្តិ​ប្រាក់​បំណុល បាន​នាំគ្នា​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​ទីផ្សារ​ការងារ ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​កាត់បន្ថយ​កម្រិត​ប្រាក់​ឈ្នួល​របស់​និយោជិត។ នៅ​ពេល​ដែល​ប្រាក់​ខែ​ធ្លាក់​ចុះ ប្រាក់ចំណូល​របស់​ប្រជាជន​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ ហើយ​ការចំណាយ​ទូទៅ​របស់ប្រជាជន​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​តម្លៃ​ទំនិញ​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ចុះ។

លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅ​ពេលដែល​តម្លៃ​ទំនិញ​ទូទៅ​ធ្លាក់ចុះ ដែល​នាំ​ឲ្យ​អត្រា​អតិផរណា​មាន​កម្រិត​ទាប កម្រិត​ប្រាក់​ឈ្នួល​​ដែល​ជាទូទៅ​ត្រូវ​បាន​គេ​យក​សន្ទស្សន៍​ទៅតាម​អត្រា​អតិផរណា​​ក៏​ត្រូវ​នៅ​ទ្រឹង​ដោយ​មិន​កើនឡើង ចំណែក​ឯ​និយោជិត​ដែល​មាន​ប្រាក់​ខែ​ទាប ប៉ុន្តែ មាន​អំណាច​ទិញ​កើនឡើង ដោយសារ​តែ​ទំនិញ​ធ្លាក់ថ្លៃ ក៏​មិនសូវ​ជា​ស្ទុះស្ទា​ទាមទារ​ដំឡើង​ប្រាក់​ខែ។

កត្តា​អស់ទាំងនេះ​ហើយ​ដែល​ជំរុញ​ឲ្យ​អត្រា​អតិផរណា​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ​នៅតែ​បន្ត​មាន​កម្រិត​ទាប​ដោយ​មិន​កើនឡើង។ នៅ​ពេល​ដែល​អត្រា​អតិផរណា​មាន​កម្រិត​ទាប​ខ្លាំង​បែបនេះ វា​ធ្វើ​ឲ្យ​​សេដ្ឋកិច្ច​ក្នុង​តំបន់​ចាយលុយ​អឺរ៉ូ​មិនសូវ​មាន​កំណើន ហើយ​ចក្ខុវិស័យ​ក្នុងរយៈពេល​ខ្លី​ក៏​មិនល្អ ដែល​ជា​ហេតុធ្វើ​ឲ្យ​ក្រុមហ៊ុន សហគ្រាស​ជាទូទៅ​គ្មាន​​ជំនឿចិត្ត​ ក្នុង​ការ​បោះទុន​វិនិយោគ​លើ​មុខជំនួញ​របស់​ពួកគេ។ នៅ​ពេល​ដែល​ការ​វិនិយោគ​ធ្លាក់ចុះ តម្រូវការ​ទីផ្សារ​ក្នុងស្រុក​ដែល​មាន​កម្រិត​ទាបស្រាប់​ក៏​កាន់តែ​ធ្លាក់​ចុះ​ខ្លាំងឡើង​ថែម​ទៀត ហើយ​នេះ​គឺ​ជា​កត្តា​មួយ​បន្ថែម​ទៀត ជំរុញ​ឲ្យ​អត្រា​អតិផរណា​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ចាយ​លុយ​អឺរ៉ូ​កាន់តែ​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទាប​ដូចជា​នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

អត្រា​អតិផរណា​ថយចុះ ​ផលិតផល​ឧស្សាហកម្ម​ក៏ស្រុតចុះ​ដូចគ្នា​ដែរ​[កែប្រែ]

ប្រទេសចិន​បាន​ប្រកាស​នៅថ្ងៃសុក្រ​ទី១១​ឧសភា​នេះ​ឲ្យដឹងថា​ ​ អត្រា​អតិផរណា​បាន​ធ្លាក់​ស្រុត​ចុះ​ ​ ហើយ​កំណើន​ផលិតផល​ឧស្សាហកម្ម​ក៏​បាន​ថយ​ចុះ​ដូចគ្នា​អ៊ីចឹង​ដែរ។​ នេះ​ជា​កំណើន​ដ៏​តិចទាប​បំផុត​សម្រាប់​រយៈកាល​បីឆ្នាំ​ចុងក្រោយនេះ។

អត្រា​អតិផរណា​ឬ​អត្រា​នៃ​ទំនិញ​ឡើងថ្លៃ​នៅ​ប្រទេស​ចិន​សម្រាប់​ខែមេសា​ឆ្នាំ២០១២​បាន​កើនឡើង​៣,៤%​សម្រាប់​រយៈពេល​​មួយឆ្នាំ​ ​ ទល់នឹង​៣,៦%​នៅ​ខែមីនា​កន្លងទៅ។​ នេះ​បើយោងតាម​តួលេខ​របស់​ការិយាល័យ​ជាតិ​ខាង​ស្ថិតិ។


ចំណែកឯ​កំណើន​ផលិតផល​ឧស្សាហកម្មវិញ​បាន​កើនឡើង​តែ​៩,៣%​ប៉ុណ្ណោះ​ក្នុង១ឆ្នាំ​សម្រាប់​ខែមេសា​ឆ្នាំ២០១២​ ​ ទល់នឹង​១១,៩%​ក្នុង១ឆ្នាំ​សម្រាប់​ខែមីនា​កន្លងទៅ។ ដូច្នេះ​ឃើញថា​ ​ អត្រា​កំណើន​ផលិផល​ឧស្សាហកម្ម​ចិន​នៅខែ​មេសា​ឆ្នាំ២០១២​គឺជា​អត្រា​ទាបបំផុត​ពុំដែល​កើតមាន​តាំងពី​ខែឧសភា​ឆ្នាំ២០០៩មក។​ ទាំងនេះ​មានកម្រិត​ទាបជាង​ការប្រមាណ​របស់​ទីភ្នាក់ងារ​ Dow Jones ​ដែលបាន​គ្រោងថា​ មាន​ប្រមាណ​១២,២%​ឯណោះ។

រីឯ​អត្រា​អតិផរណា​ឬ​អត្រា​នៃ​ទំនិញ​ឡើងថ្លៃ​នៅ​ប្រទេស​ចិន​សម្រាប់​ខែមេសា​ឆ្នាំ២០១២​វិញ​ ​ មាន​កម្រិត​សមស្រប​នឹង​ការ​វិភាគ​របស់​ ទីភ្នាក់ងារ​ Dow Jones ​ឬ​របស់​សារព័ត៌មាន​សេដ្ឋកិច្ច​ចិន​ឈ្មោះ​ Diyi Caijing Ribao ( China Business News)​ ដែល​គ្រោងថា​ ​ អាចថយចុះ​ប្រមាណ​០,១%​នៅខែ​មេសា​ឆ្នាំ២០១២។​ ទាំងនេះ​ក៏​ដោយសារតែ​តម្លៃ​ចំណី​អាហារ​បាន​ស្រុតចុះ​អស់​០,៩%។

ដូច្នេះ​ឃើញថា​ ​ តម្លៃ​ចំណី​អាហារ​នៅ​ប្រទេសចិន​បាន​កើនឡើង​តែ​៧%​ប៉ុណ្ណោះ​ក្នុង១ឆ្នាំ។​ អត្រា​កើនឡើង​នៃ​ចំណី​អាហារ​គឺជា​កត្តា​មួយ​ដ៏​សំខាន់​ ​ ដោយហេតុថា​សម្រាប់​គ្រួសារ​ក្រីក្រ​ ​ ការចំណាយ​ទៅលើ​ចំណី​អាហារ​គឺជា​ការចំណាយ​មួយ​ដ៏​សំខាន់​សម្រាប់​ពួកគេ។

សញ្ញា​មួយទៀត​បង្ហាញ​ឲ្យឃើញ​នូវ​ភាព​ទន់ខ្សោយ​របស់​សេដ្ឋកិច្ច​ចិន​គឺ ​ការទិញ​ដូរ​ហូបចុក​ផ្ទៃក្នុង​នៅ​ខែមេសា​បាន​កើន​ឡើងតែ​១៤,១%​ប៉ុណ្ណោះ​ក្នុង១ឆ្នាំ​ទល់នឹង​១៤,៨%​សម្រាប់​ត្រីមាស​ទីមួយ​កន្លងទៅ។

សូមបញ្ជាក់ថា​ ​ ជាងមួយឆ្នាំ​មកហើយ​សន្ទុះ​កំណើន​ផលិតផល​ដុល​សរុប​របស់​ប្រទេសចិន​បាន​ថយស្រុតចុះ​ ​ ធ្លាក់មកនៅ​ប្រមាណ​៨,១%​សម្រាប់​ត្រីមាស​ទី១​ឆ្នាំនេះ​ ​ ទល់នឹង​៩,៧%​ក្នុង១ឆ្នាំ​សម្រាប់​ត្រីមាស​ទី១​ឆ្នាំ២០១១។​ ហើយ​បញ្ហា​ទំនិញ​ឡើងថ្លៃ​ក៏​ជា​ប្រភព​នៃ​ “អស្ថិរភាព​សង្គម”​ មួយ​ដ៏​គ្រោះថ្នាក់។​ ម្យ៉ាងទៀត​នារយៈកាល​នេះ​ ជា​រយៈកាល​មួយ​ដ៏​រសើប​សម្រាប់​ប្រទេសចិន​ ​ ដោយហេតុថា​អ្នកដឹកនាំចិន​ជំនាន់ថ្មី​នឹង​ឡើងមក​កាន់កាប់​អំណាច​ដឹកនាំប្រទេស​នៅ​សរទរដូវ​ខាងមុខនេះ៕

ចិន​ត្រៀម​ទប់ទល់​នឹង​វិបត្តិ​សង្គម​ដែល​បណ្តាល​មកពី​ការ​ធ្លាក់ចុះ​នៃ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច[កែប្រែ]

មន្រ្តីកំពូល​នៃ​គណបក្ស​កុម្មុយនិស្ត​ចិន​បាន​ប្រាប់​ទៅ​អាជ្ញាធរ​តាម​បណ្តា​ខេត្ត​ឲ្យ​ប្រុងប្រៀប​ខ្លួន ដើម្បី​ទប់ទល់​នឹង​ភាពចលាចល​សង្គម​ ដែល​អាច​នឹង​កើតឡើង​ដោយសារ​តែ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ចិន​កំពុង​ធ្លាក់ចុះ។ នេះ​បើ​យោងតាម​ទីភ្នាក់ងារ​សារព័ត៌មាន​ចិន ស៊ីនហួ ដែល​បាន​ចុះផ្សាយ កាលពី​ចុងសប្តាហ៍​កន្លង​ទៅនេះ។

នៅក្នុង​ត្រីមាស​ទី៣ (កក្កដា-កញ្ញា) ឆ្នាំ​២០១១​នេះ អត្រា​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ចិន​​បាន​ធ្លាក់ចុះ​មក​នៅត្រឹម​តែ ៩,១% ប៉ុណ្ណោះ ពោល​គឺ ០,៤%​ ទាបជាង កាលពី​ត្រីមាស​ទី២ ដែល​មាន​រហូតដល់​ទៅ ៩,៥%។

វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម​ ដែល​ជា​កម្លាំង​ចលករ​ដ៏​ធំបំផុត​នៃ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ចិន​ បាន​ធ្លាក់ចុះ​ដល់​កម្រិត​មួយ​ទាបបំផុត មិនធ្លាប់មាន ក្នុងរយៈពេល​ជិត ៣ឆ្នាំ​កន្លងទៅនេះ។ មូលហេតុ គឺ​មក​ពី​​ការធ្លាក់ចុះ​នៃ​តម្រូវការ​ទីផ្សារ​នៅ​អាមេរិក និង​អឺរ៉ុប ដែល​កំពុង​ជាប់ផុង​ក្នុង​វិបត្តិ។

នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប៉ុន្មាន​សប្តាហ៍​ចុងក្រោយ​នេះ កូដកម្ម​ទ្រង់ទ្រាយធំ​ជាច្រើន​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ចិន ដោយសារ​តែ​កម្មករ​រោងចក្រ​បាន​នាំគ្នា​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​ផ្តល់​ប្រាក់ខែ​ទាប និង​ការ​កាត់បន្ថយ​បុគ្គលិក។ កូដកម្ម​នៅតែ​បន្ត​កើតមាន នៅថ្ងៃ​ចន្ទ​នេះ នៅ​រោងចក្រ​ផលិត​គ្រឿង​អេឡិចត្រូនិក​មួយ នៅ​សៀងហៃ។ ទាំង​នេះ​ហើយ​ជាសញ្ញា​អវិជ្ជមាន ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ​បក្ស​កុម្មុយនិស្ត​ចិន​​ព្រួយបារម្ភ​ខ្លាច​មាន​វិបត្តិ​សង្គម​ផ្ទុះឡើង។

គួររំឭកឡើងវិញ​ថា ក្រោយ​ពី​មាន​ផ្ទុះវិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច​ឆ្នាំ​២០០៨ រដ្ឋាភិបាល​ចិន​បាន​ចាត់​វិធានការ​មួយចំនួន ដើម្បី​ជំរុញ​​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ឲ្យ​ចេញ​ពី​វិបត្តិ។ វិធានការ​ទាំងនោះ​ពិត​ជា​បាន​ជួយ​ឲ្យ​ចិន​​ចេញ​ផុត​ពីវិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច​បាន​លឿន​មែន ក៏ប៉ុន្ត វា​ក៏​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អត្រា​អតិផរណា​កើនឡើង​ខ្ពស់​ដែរ។

ដោយ​បារម្ភខ្លាច​ការ​ឡើងថ្លៃ​ទំនិញ​បង្ក​ឲ្យ​មាន​ការ​តវ៉ា​ពី​ប្រជាជន អាជ្ញាធរ​ចិន​ក៏​បាន​​រឹតបន្តឹង​នយោបាយ​រូបិយវត្ថុ និង​រឹតត្បិត​ចរន្តឥណទាន​មកវិញ ដើម្បី​​ទប់ទល់​នឹង​បញ្ហា​អតិផរណា។ អត្រាអតិផរណា​ក៏​បាន​ធ្លាក់ចុះមកវិញ កាលពី​ខែ​តុលា ក៏ប៉ុន្តែ វិធានការ​ទាំងនេះ​ក៏​បាន​ធ្វើឲ្យ​​​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ត្រូវ​​ធ្លាក់ចុះ​មកវិញ​ដែរ។

អាជ្ញាធរ​ចិន​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា “ចុះទឹក​ក្រពើ ឡើងលើ​ខ្លា”។ បើទុក​បណ្តោយ​ឲ្យ​មាន​អត្រា​អតិផរណា​ខ្ពស់ ទំនិញ​ឡើងថ្លៃ ក៏​អាច​បណ្តាល​ឲ្យ​មាន​​វិបត្តិ​សង្គម។ បើ​សិន​ជា​​ទាញ​អត្រា​អតិផរណា​ឲ្យ​ធ្លាក់ចុះ​មកវិញ វា​ធ្វើ​ឲ្យ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​ធ្លាក់ចុះ ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រជាជន​បាត់បង់​ការងារ​ធ្វើ​ ហើយ​វា​ក៏​អាច​នាំ​ទៅ​រក​ចលាចល​សង្គម​ដូចគ្នា។

កាលពី​ថ្ងៃ​ពុធ សប្តាហ៍មុន ធនាគារ​កណ្តាល​ចិន​​បាន​ប្រកាស​ថា​ ខ្លួន​នឹង​បន្ធូរបន្ថយ​ការ​រឹតត្បិត​ឥណទាន​ធនាគារ​ឯកជន​មកវិញ​ ចាប់ពីថ្ងៃ​ចន្ទ ៥ ធ្នូ នេះ​តទៅ ដើម្បី​ជំរុញ​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​។ នេះ​បង្ហាញ​ថា នៅពេលនេះ ការធ្លាក់ចុះ​នៃ​អត្រា​កំណើន​សេដ្ឋកិច្ច​​កំពុងតែ​ធ្វើ​ឲ្យ​ចិន​ព្រួយបារម្ភ​ខ្លាំង​ជាង​បញ្ហា​អតិផរណា៕

ពលរដ្ឋ​ចំណាកស្រុក​​ចិន​​នៅ​​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ៖​ ទិដ្ឋភាព​​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​​និង​​បច្ចុប្បន្នភាព​​[កែប្រែ]

ប្រជាជនចិន​យ៉ាង​ច្រើន​ បានធ្វើ​ចំណាកស្រុុក​ពីមាតុភូមិ​របស់ខ្លួន​ មក​កាន់​​តំបន់​​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ​តាំងពី​ចន្លោះសតវត្សរ៍​ទី​១០ ​និង​ទី១៥​ ហើយ​​បន្ត​រហូត​មកទល់​​នឹង​​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។​ តើ​ចលនា​ចំណាកស្រុក​នេះ ​មាន​ដំណើរ​វិវ​ឌ្ឍ​ន៍​​យ៉ាង​​ដូចម្ដេច​​ តាម​​ទិដ្ឋភាព​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ និង​បច្ចុប្បន្នភាព?​

យោង​​តាម​ទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រ ចលនា​ចំណាកស្រុក​របស់​ប្រជាជន​ចិន មក​កាន់​តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ អាច​បែង​ចែក​ជា បួន​ដំណាក់​កាល​សំខាន់​ៗ។

ដំណាក់​កាល​ដំបូង កើត​ឡើង​នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី​១០ និង​ទី​១៥ ដែល​ប្រជាជន​ចិន នាល​ពេល​នោះ ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ មក​កាន់​ដែន​ដីអាស៊ីអាគ្នេយ៍ នៅ​តំបន់​ដែល​ស្ថិត​នៅ​លើ​ដែន​ដី​បច្ចុប្បន្ន ដូចជា កម្ពុជា ថៃ ឥណ្ឌូ​នេស៊ី និង​ម៉ាឡេ​ស៊ី។ ជនជាតិ​ចិន​ជំនាន់​នោះ បាន​រៀប​អាពាហ៍ពិពាហ៍​ជាមួយ​ជនជាតិ​ដើម​ និងបាន​សម្រប​ខ្លួន​ក្លាយ​ជា​ប្រជាជន​ម្ចាស់​ស្រុក​ក្នុង​​តំបន់​នីមួយៗ។

ដំណាក់​កាល​ទីពីរ ចាប់​ផ្តើមនៅ​កំឡុង​ពេល​នៃ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​របស់​រាជរង្ស​ម៉េង នៅ​កំឡុង​សតវត្សរ៍ទី​១៧ ហើយ​ភាគ​ច្រើន​នៃ​ប្រជាជនចិន​​នៅ​ជំនាន់នោះ បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​​មក​តាំងទី​លំនៅ ​លើ​​ដែនដី​ដែល​បច្ចុប្បន្ន ​ស្ថិត​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា និង​ឧបទ្វីបម៉ាឡេ។

ដំណាក់​កាល​ទី​បី ជា​ពេល​ដែល​​ប្រជាជន​ចិន​បាន​ធ្វើ​ចំណាក​ស្រុក​ ក្នុង​ចំនួនមួយ​​ដ៏​ច្រើន​ នៅ​​សម័យ​អាណានិគម​នៃ​ចក្រភព​អង់គ្លេស លើ​ប្រទេស​ផ្សេង​ៗ​លើ​ពិភពលោក រួម​ទាំង​ប្រទេស​នៅ​អាស៊ី ដូចជា​ចិន ឬ​ឥណ្ឌា។ ភាគច្រើននៃប្រជាជនចិន​​ជំនាន់​នោះ ធ្វើ​ចំណាក​ស្រុក​ ក៏​ព្រោះ​មូល​ហេតុ​នៃ​ កង្វះខាតស្បៀងអាហារ និង​សង្គ្រាមមិន​ឈប់​ឈរ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។

រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ពោល​គឺ​ស្ថិត​ក្នុង​យុគសម័យ​នៃ​សាកល​ភាវូបនីយកម្ម​ទំនើប ប្រជាជន​ចិន​ បាន​និង​កំពុង​បន្ត​​ធ្វើ​ដំណើរមក​តាំងទីលំនៅ ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី ​ក៏ព្រោះ​ ដើម្បី​ស្វែងរក ​ឱកាស​ការងារ និង​ការ​វិនិយោគ នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ចម្បងៗ​ដូច​ជា ការ​សាង​សង់​​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ បច្ចេកវិទ្យា ថាមពល ឧស្សាហកម្ម ហិរញ្ញវត្ថុ និងទេសចរណ៍។ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុង​ពេល​ថ្មី​ៗ​នេះ ក្រុមហ៊ុន​បច្ចេកវិទ្យា​ចិន Alibaba និង Tencent បាន​ព្យាករណ៍​ថា អាស៊ីអាគ្នេយ៍នឹងក្លាយជាដែន​ដី​នៃការអភិវឌ្ឍ និង​ការ​វិនិយោគ​ សម្រាប់​​ក្រុម​ហ៊ុន​យក្ស​ចិន។

យោង​តាម​ការប៉ាន់ស្មាន របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ បង្ហាញថា ចំនួននៃពលរដ្ឋ​ចំណាក​ស្រុក​ជនជាតិ​ចិន​ បាន​កើន​ឡើង​យ៉ាងគំហុក ជា​ពិសេស​ នៅតំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍។ គិត​ត្រឹម​ឆ្នាំ​២០១៥ ចំនួនប្រជាជន​ចិន​ដែល​រស់នៅ​ក្រៅ​ប្រទេស បានកើន​ឡើង​ទ្វេដងពី ៤,២ លាននាក់​ក្នុង​ឆ្នាំ១៩៩០ មក​ដល់​ប្រមាណ ៩,៥​លាននាក់​ នៅ​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ ក្នុង​នោះ តំបន់​អាស៊ី​តំណាង​ឱ្យ​ ច្រើនជាងពាក់កណ្តាលនៃ​ចំនួន​សរុប។

កត្តា​ចម្បង​មួយផ្សេង​ទៀត ដែលបាន​​ជំរុញ​ឱ្យ​មាន ការធ្វើចំណាកស្រុកថ្មីៗ​របស់​ប្រជាជន​ចិនគឺ គំនិត​ផ្តួចផ្តើមឱ្យ​មាន​ គម្រោង​ផ្លូវ​សូត្រ ដែល​វា​បាន​និង​កំពុង​នាំ​មក​នូវ​គម្រោង​វិនិយោគ​លើហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ក្នុង​ទំហំ​ទឹកប្រាក់​រាប់ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក។ ទោះជាយ៉ាង​ណា មិន​ដូច​​ប្រជាជន​ចិន​ជំនាន់​មុន ដែល​ភាគ​ច្រើន​នៃ​ពលរដ្ឋចំណាក​ស្រុក ជា​អ្នក​ក្រ និង​មាន​ការ​អប់រំ​តិចតួច ប្រជាជន​ចំណាក​ស្រុក​ជនជាតិ​ចិននាល​ពេល​​បច្ចុប្បន្ន ច្រើន​ជា​វិនិយោគិន និង​សហគ្រិន។

ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា ក៏​មាន​ការ​បារម្ភ​ផង​ដែរ​លើ​ ការ​​វិនិយោគរបស់​​ចិន ដែល​បាន​និង​កំពុង​​វិនិយោគលើ​គ្រប់​វិស័យ​ និង​សូម្បី​តែ​ កាស៊ីណូ និងពេស្យាចារ្យ។

ប្រាកដ​ណាស់​ វិនិយោគគិន​ចិន​នៅបរទេស ជាពិសេស​ក្នុង​ប្រទេស​ក្រីក្រ ជារឿយៗ ត្រូវ​បានគេ​រិះគន់​អំពី ​ការវិនិយោគ​ដែលបង្កផលប៉ះពាល់​ដល់ ​ការ​រំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្ស ​បរិស្ថាន និង​ការ​ផ្តល់​សេវាកម្ម ឬ​ទំនិញគ្មាន​ស្ដង់ដារគុណភាព ខណៈ​ការ​វិនិយោគ ​ក្នុង​ការ​សាងសង់​ផ្លូវ និង​ស្ពាន ​ភាគច្រើន​ប្រើប្រាស់​វត្ថុធាតុដើម និង​កម្លាំង​ពលកម្ម​​ជនជាតិ​ចិន​​ផ្ទាល់ ហើយ​វា​មិន​សូវផ្តល់​​ផល​ចំណេញ​ទៅ​ឱ្យ​ ពលរដ្ឋ​ម្ចាស់​ស្រុក​នោះ​ទេ។ លើស​ពី​នេះ ប្រទេស​ខ្លះ​ក៏​កំពុង​ជាប់​ផុងផង​ដែរ ក្នុង​បញ្ហា​កើន​ឡើង​បំណុល​សាធារណៈរបស់​ខ្លួន​ ជាមួយ​ប្រទេស​ចិន៕

មនុស្សជាតិ​ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​ចក្រវាល[កែប្រែ]

ជាទូទៅ កាលណា​និយាយ​អំពី​ “ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក” គេ​ច្រើន​​​និយាយត្រឹម​តែ​អំពី​​ដំណើររឿង​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​យើង។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការ​ពិតទៅ ប្រវត្តិ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​យើង ទាំង​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ និង​​បុរេប្រវត្តិ (ប្រវត្តិ​​មុន​ពេលមាន​​សំណេរ) គឺ​គ្រាន់តែ​ជា​ផ្នែក​ដ៏​តូចល្អិត​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ បើធៀបទៅនឹង​ប្រវត្តិ​របស់​ភពផែនដី​របស់​យើង ហើយ​កាន់តែ​តូចល្អិត​ណាស់​ទៅទៀត​ បើធៀប​ទៅនឹង​ប្រវត្តិ​របស់​ចក្រវាល​ទាំងមូល។

មនុស្ស​ជាតិ​យើង​មាន​វត្តមាន​នៅលើ​ភពផែនដី តាំង​ពី​ប្រមាណ​ជា ២០ម៉ឺន​ឆ្នាំ​​មុន ហើយ​សម្រាប់​មនុស្ស​​​យើង​ម្នាក់ៗ ដែល​គិតជា​មធ្យម​មាន​ជីវិត​រស់នៅ​មិនដល់ ១០០ឆ្នាំផងនោះ ២០ម៉ឺនឆ្នាំ អាច​រាប់ថា​​​ជា​រយៈពេល​ដ៏​យូរ​អង្វែងមួយ ក៏ប៉ុន្តែ តាម​ការពិត​ទៅ វា​គ្រាន់តែ​ជា​ផ្នែក​ដ៏​តូចមួយ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ បើ​ធៀប​ទៅនឹង​អាយុកាល​របស់​ភពផែនដី ដែល​បាន​ចាប់កំណើតឡើង​តាំង​ពី​ ៤ពាន់៥០០លាន​ឆ្នាំមុន ហើយ​វាកាន់តែ​​តិចតួច​ខ្លាំង​ណាស់​ទៅទៀត បើ​ធៀប​ទៅនឹង​អាយុកាល​របស់​ចក្រវាល​ទាំងមូល ដែល​បាន​ចាប់កំណើតឡើង​តាំង​ពី​ជិត ១៤ពាន់លាន​ឆ្នាំមុន។

ដើម្បី​ឲ្យ​ងាយស្រួល​យល់​អំពី​រយៈពេល​ដ៏ខ្លី​នៃ​ប្រវត្តិ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិ​របស់​ចក្រវាល គេ​អាច​ធ្វើ​ការ​ពិចារណា ដោយ​​យក​ប្រវត្តិ​​ចលក្រវាល​​ទាំង ១៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​មក​បង្រួញ​​ឲ្យ​នៅ​ត្រឹម​រយៈពេល​១ឆ្នាំ ហើយ​បង្កើត​ទៅ​​ជា​ប្រតិទិន​១២ខែ គឺ​​ចាប់ផ្តើម​ពីថ្ងៃ​ទី១​​ខែ​មករា ហើយ​បញ្ចប់​ត្រឹម​ថ្ងៃ​ទី៣១​ខែ​ធ្នូ ដែល​ត្រូវ​នឹង​សម័យកាល​បច្ចុប្ប​ន្ន​នេះ។

នៅ​ក្នុង​ប្រតិទិន​នេះ ចក្រវាល​ចាប់កំណើត​នៅថ្ងៃ​ទី១​មករា ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ និង​ភពផែនដី​ចាប់កំណើត​នៅ​ក្នុង​ខែ​កញ្ញា ហើយ​រហូត​ទាល់តែ​ដល់​ថ្ងៃ​ទី៣១​ធ្នូ ពោលគឺ​ថ្ងៃ​ចុងក្រោយ​បង្អស់​​នៃ​ប្រតិទិន នៅម៉ោង១១ និង​៥២នាទី​យប់ ពោលគឺ មិនត្រឹមតែ​នៅ​ម៉ោង​ចុងក្រោយ​បង្អស់​នោះទេ តែ​គឺ​ស្ទើរតែ​ដល់​នាទី​ចុងក្រោយ​បង្អស់ ទើប​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ចាប់​មាន​វត្តមាន​លើ​ភពផែនដី។

បើ​និយាយ​ត្រឹម​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​​វិញ ពោលគឺ ចាប់ពី​សម័យកាល​បដិវត្តន៍​កសិកម្ម ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ទាំងមូល ទើប​នឹង​ចាប់ផ្តើម​ឡើង នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ៣០វិនាទី​ចុងក្រោយ​នេះ​ប៉ុណ្ណោះ (ថ្ងៃ៣១ធ្នូ ម៉ោង១១ ៥៩នាទី និង​៣២វិនាទី) នៅ​ក្នុង​ប្រតិទិន​១២ខែ​ នៃ​ប្រវត្តិ​ចក្រវាល។

នេះ​បើ​និយាយ​អំពី​ពេល។ បើនិយាយ​អំពី​លំហ ឬ​ទំហំ​វិញ ប្រសិនបើ​មនុស្ស​គ្រប់គ្នា​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក​​​​មកឈរ​​ជាប់ៗគ្នា​នៅ​នឹង​កន្លែងតែមួយ​ មនុស្សទាំង ៧ពាន់លាន​នាក់​ នៅលើ​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល​មិនទាំងអាច​ឈរ​ពេញផ្ទៃដី​ស្មើ​នឹង​ខេត្ត​របស់​កម្ពុជា​មួយ​ផង (ខេត្ត​ទំហំមធ្យម) ដែលនេះ​ គឺ​​ជា​ទំហំ​ដ៏តូច​មួយ​បើធៀប​នឹង​ផ្ទៃក្រឡា​របស់​ភពផែនដី​​ទាំងមូល។ ភពផែនដី​យើង​នេះ​ទៀតសោត ក៏​គ្រាន់តែ​ជា​ភព​មួយ​ដែរ ក្នុង​ចំណោម​ភព​ទាំង ៨​ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ហើយ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​នេះ គឺ​គ្រាន់តែ​ជា​ផ្កាយ​មួយ​ដួង​ប៉ុណ្ណោះ ក្នុង​ចំណោម​ផ្កាយ​​ប្រមាណ​ពី ២០០ ទៅ ៤០០​ពាន់លាន នៅ​ក្នុង​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ (Milky Way) ចំណែក​ឯ​មីលគីវេ​នេះ​ក៏​គ្រាន់តែ​ជា​កាឡាក់ស៊ី (បណ្តុំផ្កាយ)​ មួយដែរ ក្នុង​ចំណោម​កាឡាក់ស៊ី​ប្រមាណ​ជា ១០០ពាន់លាន នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល ដែល​គេ​អាច​សង្កេតឃើញ នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

តាំង​ពី​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មក​ហើយ ដែល​មនុស្សជាតិ​យើង តែងតែ​ធ្វើការ​សង្កេត ពិចារណា ចង់ដឹង​ចង់​យល់ អំពី​ចក្រវាល។ មនុស្ស​យើង​បាន​ចាប់ផ្តើម​​ធ្វើការ​សង្កេត សិក្សា និង​តាមដាន​មើល​ដំណើរ​នៃ​ដួងតារា​នៅលើ​មេឃ តាំង​ពី​សម័យ​បុរាណ​មក​ម៉្លេះ ដោយ​ខ្លះ​​ធ្វើការ​សង្កេត​ដើម្បី​​​ទស្សន៍ទាយ​ពី​ជោគជតា​រាសី រីឯខ្លះ​ទៀត ដើម្បី​ធ្វើ​ជា​ការ​សម្គាល់ទិស​ក្នុងការ​ធ្វើ​ដំណើរ ឬ​ជា​ការ​សម្គាល់​ឆ្នាំ ខែ ឬ​រដូវ ដើម្បី​កំណត់​ពេល​ដាំដុះ ឬ​បរបាញ់ ជាដើម។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ​ការយល់ដឹង​របស់​​មនុស្ស​យើង​ទៅលើ​​ចក្រវាល តាំង​ពី​សម័យ​បុរាណ រហូ​ត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ​ក៏តែងតែ​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ជាប់​ជា​ប្រចាំ​ផងដែរ។

ពីដំបូង គេនាំគ្នា​ជឿ​ថា ផែនដី​មាន​រាង​សំប៉ែត ហើយ​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល ពោលគឺ ផែនដី​ស្ថិត​នៅ​នឹងថ្កល់ ហើយ​គ្រប់អ្វីៗ​ទាំងអស់​ ដែល​នៅ​លើ​មេឃ សុទ្ធតែ​ធ្វើ​ដំណើរ​វិល​ជុំវិញ​ផែនដី​ទាំងអស់។

ជំនឿ​ថា​ផែនដី​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាលនេះ​ត្រូវ​បាន​ចាក់​គ្រឹះ​យ៉ាងមាំ នៅ​ក្នុង​ការ​យល់​ដឹង​របស់​មនុស្ស​ទូទៅ ក៏ដូចជា​នៅ​ក្នុង​ទ្រឹស្តី​វិទ្យាសាស្រ្ត ចាប់តាំង​ពី​សម័យកាល​របស់​​អារីស្តូត (ជាង៣០០ឆ្នាំមុនគ.ស.) និង​ផ្តូលេមី (Ptolemy សតវត្សរ៍ទី២​គ.ស.) រហូត​មកទល់​នឹង​សតវត្សរ៍​ទី១៦គ.ស ​ទើប​មាន​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ។

នៅ​ឆ្នាំ១៥១៤ អ្នកប្រាជ្ញ​ប៉ូឡូញ ឈ្មោះ នីកូឡា កូពែរនិក បាន​បង្កើត​នូវ​ទ្រឹស្តី​ថ្មី​មួយ​ទៀត ដោយ​កំណត់​ថា គ្រប់អ្វីៗ​ទាំងអស់​មិនមែន​សុទ្ធតែ​វិល​ជុំវិញ​ផែនដីនោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ ផែនដី​ទៅវិញទេ ដែល​​រួមជាមួយ​នឹង​​ភព​ផ្សេងទៀត សុទ្ធតែ​ធ្វើ​ដំណើរ​វិល​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ។ ទ្រឹស្តី​នេះ ដែល​កាល​ពីដំបូង​មិនទាន់​ជា​សូវមាន​គេ​ស្គាល់​ច្រើន បាន​ចាប់ផ្តើម​ល្បី និង​មាន​ឥទ្ធិពល​រីកសាយភាយ​ខ្លាំង ក្រោយ​ពី​ទទួ​ល​បាន​នូវ​ការគាំទ្រ​ពី​សំណាក់​អ្ន​កប្រាជ្ញ​ដ៏​ល្បី​ឈ្មោះ​ពីរូប នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី១៧ គឺ​អ្នក​​ប្រាជ្ញ​អាល្លឺម៉ង់ ឈ្មោះ យ៉ូហានេស កេព្ល័រ (Johannes Kepler) និង​អ្នក​ប្រាជ្ញ​អ៊ីតាលី ឈ្មោះ កាលីលេ។

ក្រោយៗ​មក​ទៀត នៅ​ពេល​ដែល​ទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត​កាន់តែ​រីកចម្រើន ហើយ​បច្ចេកវិទ្យា​ក៏​កាន់តែ​ជឿនលឿន ដែល​អាច​ឲ្យ​យើង​ផលិត​តេឡេស្កុបកាន់តែ​ល្អ មើល​ឃើញ​កាន់តែ​ច្បាស់ និង​បាន​ឆ្ងាយ​ទៅ​ក្នុង​លំហ​អវកាស ការយល់ដឹង​របស់​យើង​​ទៅលើ​ចក្រវាល ក៏​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​កាន់តែ​លឿន​​ទៅ​តាម​នោះ​ដែរ។ ចុងក្រោយ គេ​អាច​កំណត់​បាន​ថា កុំថាឡើយ​ត្រឹម​ភពផែនដី​មិនមែន​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល សូម្បីតែ​ព្រះអាទិត្យ និង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​ក៏មិនមែន​ជា​ប្រព័ន្ធតែមួយ​នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​នោះដែរ។ ផ្ទុយ​ទៅវិញ​ នេះ​គ្រាន់តែ​ជា​ប្រព័ន្ធ​ផ្កាយ​មួយ ក្នុង​ចំណោម​ផ្កាយដ៏​ច្រើន​​រាប់មិនអស់ នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល ហើយ​ការ​យល់ដឹង​របស់​មនុស្ស ទៅលើ​ព្រំដែន​នៃ​ចក្រវាល ក៏​ត្រូវ​បាន​ពង្រីក​កាន់តែ​ធំផងដែរ ដោយ​ចេញ​ពី​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ទៅ​ដល់​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ រួចហើយ​ពង្រីក​​ចេញ​ពី​មីលគីវេ ទៅកាន់​កាឡាក់ស៊ី​​ដ៏​ច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​ផ្សេងទៀត។

នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេ​កំណត់​ថា ទំហំ​នៃ​ចក្រវាល​ដែល​គេ​អាច​សង្កេតឃើញ​បាន គឺ​មាន​រហូតដល់​ទៅ​ ១៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​ពន្លឺ មើលចេញ​ទៅ​គ្រប់ទិស​ពី​ភពផែនដី។ គេហៅថា​ “ចក្រវាល​ដែល​គេ​អាច​សង្កេតឃើញបាន” (Observable Universe) ពីព្រោះ​គេ​ជឿ​ថា ទំហំ​ពិតប្រាកដ​នៃ​ចក្រវាល គឺ​មាន​ច្រើន​ជាងនេះ គ្រាន់តែគេ​មិន​អាច​មើល​ឃើញ​បាន ដោយ​សារ​តែ​ចក្រវាល​យើងនេះ​មាន​អាយុកាល​ត្រឹមតែ​ជិត ១៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​ ដូច្នេះ ​ពន្លឺ​ដែល​ចេញ​ពី​ផ្កាយ ឬ​កាឡាក់ស៊ី​ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ឆ្ងាយ​ជាង ១៤ពាន់លានឆ្នាំ​ពន្លឺ​​ពី​ភព​ផែនដី មិនមាន​ពេល​គ្រប់គ្រាន់ ដើម្បី​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ភពផែនដី ដែល​អាច​ឲ្យ​យើង​សង្កេត​ឃើញ​បាន។

ភាព​ធំល្វឹងល្វឺយ​មិនអាច​ពិពណ៌នា​បាន​នៃ​ចក្រវាល​ គឺ​ជា​ការ​បញ្ជាក់​ឲ្យ​យើង​ដឹង​ខ្លួន​ថា មនុស្ស​ជាតិ​យើង​គ្រាន់តែ​ជា​ផ្នែក​ដ៏​តូច​ល្អិត​បំផុត​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​ដ៏​ធំធេង​នេះ ហើយ​ជាពិសេស​ជាងនេះ​ទៅទៀត ឲ្យ​យើង​ដឹងខ្លួន​ថា បើទោះបីជា​ទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត និង​បច្ចេកវិទ្យា​របស់​យើង​មាន​ការ​រីកចម្រើន​ជឿនលឿន​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​ដ៏ធំធេង​នេះ នៅមាន​រឿងជាច្រើន​ទៀត ដែល​យើង​មិនទាន់​ដឹង ហើយ​ដែល​យើង​ត្រូវ​ស្វែងយល់។

អ្នក​ប្រាជ្ញ​ដ៏ល្បីល្បាញ​របស់​អង់គ្លេស គឺ​សាស្រ្តាចារ្យ ស្ទីវិន ហកឃីង (Stephen Hawking) ដែល​ទើប​នឹង​ទទួល​មរណភាព កាល​ពីថ្ងៃ​ទី១៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៨​កន្លងទៅ ធ្លាប់​បាន​លើកឡើង កាល​ពី​ពេល​លោក​នៅ​រស់​ថា យើង​​មិនគួរ​​សំឡឹង​ចុះ​ទៅដី​មើល​តែ​ត្រឹមចុងជើង​ខ្លួនឯង​​នោះទេ ប៉ុន្តែ​​​គួរតែ​ងើបក្បាល​សំឡើង​មើល​ទៅ​​​ដួងតារា​ដែល​នៅលើ​មេឃ ហើយ​ធ្វើការ​ពិចារណា​ ចង់ដឹង​ចង់យល់ អំពី​ចក្រវាល​របស់​យើង៕

Big Bang ៖ ការចាប់កំណើត​នៃ​ចក្រវាល[កែប្រែ]

នៅពេល​ដែល​​យើង​ងើបក្បាល សំឡឹង​មើល​ទៅលើ​មេឃ​នៅ​ពេល​យប់ យើង​អាច​សង្កេតឃើញ​ផ្កាយ​រាប់ពាន់​ដួង រះព្រោងព្រាត​ ដោយ​ក្នុង​ចំណោម​នោះ មាន​ផ្កាយ​ខ្លះ​មាន​ពន្លឺ​ចាំងចែង​ខ្លាំង​លើសគេឯង​ទាំងពួង ហើយ​តាមពិតទៅ ផ្កាយ​ដែល​មាន​ពន្លឺ​ចាំងចែង​អស់ទាំងនេះ ភាគច្រើន មិនមែន​ជា​ផ្កាយ​នោះទេ តែ​គឺ​ជា​ភព នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង រួមមាន​ដូចជា ភពសុក្រ ភពព្រហស្បតិ៍ ភព​អង្គារ និង​ភព​ពុធ ដែល​ជាប់ចំណាត់ថ្នាក់​​ក្នុង​ចំណោម​ផ្កាយ​​ទាំង ៥ ដែល​មាន​ពន្លឺ​ខ្លាំង​ជាងគេ​ នៅពេលយប់។

ភព​អស់ទាំងនេះ​មាន​ពន្លឺ​ចាំងចែង​ខ្លាំង​លើសគេឯង មិនមែន​ដោយសារ​តែ​វា​មាន​ទំហំធំ​ជាងគេ​នោះទេ តែ​គឺ​ដោយសារ​តែ​វា​ស្ថិត​នៅ​ជិត​ភពផែនដី​យើង​ជាងគេ។ ផ្កាយ​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀត ថ្វីដ្បិត​តែ​យើង​មើល​ទៅ​ឃើញ​មាន​ទំហំតូច ហើយ​មាន​ពន្លឺ​តិច​ជាង ក៏ប៉ុន្តែ តាម​ការពិត​ទៅ គឺ​សុទ្ធសឹង​ជា​ផ្កាយ ដែល​ស្រដៀង​នឹង​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង ដោយ​ខ្លះ​មាន​ទំហំ​ធំជាង​ព្រះអាទិត្យ​រហូត​ដល់​ទៅ​រាប់រយ ឬ​រាប់ពាន់​ដង ក៏ប៉ុន្តែ ស្ថិត​នៅ​ឆ្ងាយ​ពី​ភពផែនដី​ ដោយ​ខ្លះ​ឆ្ងាយ​រហូត​ដល់​ទៅ​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំ​ពន្លឺ​ឯណោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា គ្រប់ផ្កាយ​ទាំងអស់ ដែល​យើង​អាច​សង្កេត​មើល​ឃើញ​ដោយ​ភ្នែក​ទទេ (មិនប្រើ​តេឡេស្កុប) បើ​ទោះ​ជា​ស្ថិត​នៅ​ឆ្ងាយ​ប៉ុណ្ណា​ក៏ដោយ គឺ​សុទ្ធតែ​ជា​ផ្កាយ​ដែល​​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ​ទាំងអស់។

ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន កាល​ពី​ដំបូងឡើយ នៅពេល​ដែល​យើង​មិន​ទាន់​មាន​បច្ចេកវិទ្យា​ផលិត​តេឡេស្កុប​បាន​ជឿនលឿន មនុស្សភាគច្រើន​លើសលុប​​​គិត​ថា ចក្រវាល​របស់​យើង គឺ​មានត្រឹមតែ​ក្នុង​មីលគីវេ​នេះឯង ដោយ​មិនមាន​អ្វី​ហួស​ពី​នេះ​ទៀត​នោះទេ។ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​ឆ្នាំ​​១៩២៥ ក្រោយ​ពី​តារាវិទូ​អាមេរិក​ម្នាក់ ឈ្មោះ អ៊ែដវីន ហឺបល (Edwin Hubble) បាន​ធ្វើការ​សង្កេត​ដោយ​ប្រើ​តេឡេស្កុប​ប្រភេទ​ថ្មី​ ហើយ​បាន​រកឃើញ​កាឡាក់ស៊ី​ជា​ច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​ក្រៅ​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ ទើប​គេ​អាច​ដឹង​បាន​ថា ព្រំដែន​នៃ​ចក្រវាល​របស់​យើង​នេះ លាតសន្ធឹង​ចេញ​ហួស​ពី​​មីលគីវេ ហើយ​តាមការពិត​ទៅ មីលគីវេ​នេះ​គ្រាន់តែ​ជា​កាឡាក់​ស៊ី​មួយ ក្នុង​ចំណោម​កាឡាក់​ស៊ី​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀត​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អ៊ែដវីន ហឺបល មិនត្រឹមតែ​រកឃើញ​ថា​មាន​​កាឡាក់ស៊ី​ថ្មីៗ​ជាច្រើន នៅ​ក្រៅ​មីលគីវេ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ លើសពីនេះ​ទៅទៀត នៅ​ឆ្នាំ១៩២៩ លោក​បាន​រកឃើញ​ថា កាឡាក់ស៊ី​អស់ទាំងនេះ មិនថា​ស្ថិត​នៅ​ទិស​ខាងណា ​សុទ្ធតែ​មាន​ចលនា​ចេញឆ្ងាយ​ពីភពផែនដី​របស់យើង ហើយ​នេះ គឺ​ជា​ភស្តុតាង​ដែល​បញ្ជាក់ថា ចក្រវាល​របស់​យើង​មិន​នៅ​នឹង​ថ្កល់​ឥតប្រែប្រួល (Static Universe) ​​ដូច​ដែល​អ្វីដែល​យើង​ធ្លាប់​​គិត​​​តាំង​ពី​មុនមក​នោះទេ តែផ្ទុយទៅវិញ វា​រីក​កាន់តែ​ធំឡើង​ពី​មួយថ្ងៃ​ទៅមួយថ្ងៃ (Expanding Universe)។

ចេញពី​ការ​សង្កេតនេះ​ហើយ ដែល​អ្ន​កវិទ្យាសាស្រ្ត​បាន​នាំគ្នា​ទាញ​នូវ​សេចក្តីសន្និដ្ឋាន​ថា បើ​សិន​ជា​ក្នុងពេល​បច្ចុប្ប​ន្ន​​នេះ ​​ចក្រវាល​រីកមាឌ​កាន់តែ​ធំឡើង មានន័យថា កាល​ពី​មុន​ចក្រវាល​មាន​ទំហំតូច​ជាង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​បើ​គេ​សំឡឹង​មើល​ទៅ​អតីតកាល​កាន់តែ​ឆ្ងាយ​​ ចក្រវាល​មាន​ទំហំ​​កាន់តែ​តូចទៅៗ រហូត​ដល់​ចំណុច​មួយ​ដ៏តូចបំផុត ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “Singularity”។ Singularity នេះហើយ ដែល​ជា​ទី​ចាប់កំណើត​ដំបូង​ មុននឹង​មាន​ហេតុការណ៍ Big Bang បង្កើត​ទៅជា​ចក្រវាល​របស់​យើង។

កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ១៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​មុន គ្រប់អ្វីៗ​ទាំងអស់ រាប់ចាប់តាំង​ពី​​អាតូម​នៅ​ក្នុង​ខ្លួន​របស់​យើង​គ្រប់គ្នា រហូត​ទៅដល់​សារធាតុ​គ្រប់សព្វបែបយ៉ាង​នៅ​ទូទាំង​ភពផែនដី ព្រមទាំង​ភព និង​ផ្កាយផ្សេងទៀត នៅ​ក្នុង​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ ក៏ដូចជា នៅ​ក្នុង​កាឡាក់ស៊ី​រាប់រយពាន់​លាន​ផ្សេងទៀត នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​របស់​យើង​ទាំងមូល ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​​ជា​ចំណុច​ដ៏តូច​ល្អិត​បំផុត​មិន​អាច​គណនា​បាន គឺ​តូច​បំផុត​​រហូត​គ្មាន​កម្លាំង​ទំនាញ គ្មាន​កម្លាំង​អេឡិចត្រូម៉ាញេទិច ឬ​កម្លាំង​ផ្សេងទៀត ដែល​យើង​ធ្លាប់​ស្គាល់​នៅ​ក្នុង​ទ្រឹស្តី​វិទ្យាសាស្រ្ត​នាពេល​​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​គ្មាន​សូម្បីតែ​លំហ និង​ពេល។

នៅពេលមួយ នៅ​ក្នុង​យន្តការ និង​ដើមហេតុ ដែល​អ្នក​វិទ្យាសាស្រ្ត​នៅតែ​មិន​ទាន់​អាច​យល់​បាន​នៅឡើយ ចំណុច​ដ៏តូចល្អិត​នេះ​ក៏​ស្រាប់​តែ​ផ្ទុះឡើង នៅ​ក្នុងហេតុការណ៍ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “Big Bang”។ នៅ​ក្នុង​រយៈពេល​ត្រឹមតែ​មួយ​ប៉ព្រិចភ្នែក ចក្រវាល​ដែល​ជា​ចំណុច Singularity ​មាន​ទំហំ​តូចជាង​អាតូម​ទៅទៀតនោះ បាន​រីកមាឌ​រហូត​ទៅ​ដល់​ប្រហាក់ប្រហែល​នឹង​ទំហំ​នៃ​​​​កាឡាក់ស៊ី​មួយ​​ ដែល​មានមុខកាត់​​រហូត​ដល់​ទៅ​ ១០ម៉ឺន​ឆ្នាំ​ពន្លឺ។

អ្នក​ខ្លះ​អាច​នឹង​ចោទ​ជា​សំណួរ​ថា បើ​សិន​ជា​ចក្រវាល​រីកមាឌ​លឿន​បែបនេះ​ពិតមែន (គឺ​ពី​ចំណុច​សូន្យ ទៅ​ដល់ ១០ម៉ឺនឆ្នាំ​ពន្លឺ ដោយ​ប្រើ​រយៈពេល​មិនដល់​មួយ​វិនាទី​ផងបែបនេះ) គឺ​មានន័យ​ថា ព្រំដែន​នៃ​ចក្រវាល​ត្រូវ​រីកសាយភាយ​ក្នុង​ល្បឿន​មួយ​ដែល​លឿន​ជាង​ពន្លឺ​ ហើយ​នេះ​វា​ផ្ទុយ​នឹង​គោលការណ៍​រូបវិទ្យា ដែលកំណត់​ថា នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​យើង​នេះ គ្មាន​អ្វី​ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​បាន​លឿន​ជាង​ពន្លឺនោះទេ។

តាមការពិត គោលការណ៍ “ល្បឿនពន្លឺ” ខាងលើនេះ គឺ​សំដៅលើ​ល្បឿន​នៃ​ការ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​លំហ ដែល​គេ​គួរ​និយាយ​មួយបែបទៀត​ថា “គ្មានអ្វី​ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់លំហ​បាន​លឿន​ជាង​ល្បឿន​នៃ​ពន្លឺ”។ រីឯ​នៅ​ក្នុងហេតុការណ៍ Big Bang វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​ភាគច្រើន​ គេតែងតែ​ប្រើពាក្យ​ថា “ផ្ទុះ” ដើម្បី​ឲ្យ​ងាយយល់ ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិតទៅ វា​មិនមែន​ជា​ហេតុការណ៍​ផ្ទុះ​​ធម្មតា​ ដូចអ្វី​ដែល​យើង​ធ្លាប់​ឃើញ​នោះទេ។ នៅ​ក្នុងការ​ផ្ទុះ​ជា​លក្ខណៈ​ធម្មតា កម្លាំងផ្ទុះ​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​ចំណុចផ្ទុះ​​ដោយធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​តាម​លំហ។ ចំណែក​ឯ​នៅ​ក្នុង Big Bang វិញ វាមិនមែន​ជា​ការ​ផ្ទុះ​កាត់​តាម​លំហ​នោះទេ ប៉ុន្តែ គឺ​លំហ (ឬ​លំហពេល) ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់ ដែល​រីកប៉ោងឡើង។

មែនទែនទៅ នៅ​ក្នុង​ដំណាក់កាល​ដំបូងនោះ ចក្រវាល គឺ​នៅ​ជា​លំហ​ទទេ​សុទ្ធសាធ ដោយ​មិនទាន់​មាន​សារធាតុ​អ្វី ដើម្បី​​​នឹង​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់តាម​លំហ​បាន​នៅឡើយនោះទេ។ សូម្បីតែ​អាតូម​ក៏​នៅមិនទាន់​កើតឡើង​នៅឡើយផង។ រហូតទាល់តែ​ដល់​​ប្រមាណ​ជា ៤០ម៉ឺនឆ្នាំ​ក្រោយ Big Bang នៅ​ពេល​ដែល​ចក្រវាល​រីកមាឌ​កាន់តែ​ធំ ដង់ស៊ីតេ និង​សីតុណ្ហភាព​ក៏​ថយចុះ​ទាប​ល្មម ដែល​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​លក្ខខណ្ឌ​សមស្រប​មួយ ដល់​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​អាតូម ហើយ​អាតូម​ដែល​ចាប់កំណើត​ឡើង​ដំបូង​នោះ ភាគច្រើន​លើស​លុប គឺ​ជា​អ៊ីដ្រូសែន (H)​។

ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ អ៊ីដ្រូសែន​ទាំងនេះ​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បន្តិចម្តងៗ​ នៅ​ក្នុង​ដំណើរការ​ដ៏យឺតៗ​ ដែល​ត្រូវ​ចំណាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ២០០លាន​ឆ្នាំ ទើប​​អាច​ប្រមូលផ្តុំ​​​ឲ្យ​មាន​​ម៉ាស់​គ្រប់គ្រាន់​ល្មម​​​ (នាំ​ឲ្យ​មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ) ​បង្កើត​បាន​ទៅ​ជា​ផ្កាយ​ ហើយ​ផ្កាយ​អស់ទាំងនេះ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា​ជា​កញ្ចុំ បង្កើត​ទៅជា​បណ្តុំផ្កាយ ឬ​​កាឡាក់ស៊ី៕

វដ្ត​នៃ​ជីវិត​របស់​ផ្កាយ[កែប្រែ]

ផ្កាយរាប់ពាន់​ដែល​យើងមើល​ឃើញ​​រះព្រោងព្រាត​នៅលើ​មេឃ​នៅ​ពេល​យប់ លើកលែងតែ​​មួយចំនួន​ដ៏តូច​បំផុត ដែល​ខ្លះ​​ជា​ភព​នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ហើយ​ខ្លះ​ទៀត គឺ​ជា​កាឡាក់ស៊ី ស្ថិត​នៅ​ក្រៅ​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ ក្រៅពីនោះ គឺ​សុទ្ធ​តែ​ជា​ផ្កាយ ដូចជា​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង។

ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើតឡើង កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ៤៥០០លាន​ឆ្នាំ​មុននេះ​ប៉ុណ្ណោះ រីឯ​ផ្កាយ​ដំបូងៗ​នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល​យើង​នេះ បាន​ចាប់កកើតឡើង តាំង​ពី​​ជាង ១៣ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​មុន​ម៉្លេះ ពោលគឺ តាំង​ពី​ចក្រវាល​របស់​យើង​​មាន​អាយុកាល​ទើប​នឹង​បាន​ប្រមាណ​ជា ២០០លាន​ឆ្នាំ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។

កាលពីដើម​ដំបូងឡើយ នៅ​ប្រមាណ​ជា​ជិត ៤០ម៉ឺន​ឆ្នាំ​ក្រោយ Big Bang ​នៅ​ពាសពេញ​ចក្រវាល​របស់​យើង​ទាំងមូល មាន​ត្រឹម​តែ​ជា​​ឧស្ម័ន​អ៊ីដ្រូសែន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ៊ីដ្រូសែន​ទាំងនេះ​ក៏​មិនមែន​រាយប៉ាយគ្នា​​ដោយ​ស្មើៗគ្នា​​​នៅ​គ្រប់​ទី​កន្លែង​ទាំងអស់​នោះដែរ ដោយ​នៅ​កន្លែង​ខ្លះ​មាន​តិច ខ្លះ​មាន​ច្រើន ហើយ​នៅ​កន្លែង​ដែល​មាន​ដង់ស៊ីតេ​អ៊ីដ្រូសែន​ខ្ពស់ កម្លាំង​ទំនាញ​ក៏​មាន​ខ្លាំងជាងគេ អាច​​ទាញ​អ៊ីដ្រូសែន​នៅ​ជុំវិញ​នោះ​ឲ្យ​មក​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​​បន្តិចម្តងៗ រហូត​ក្លាយ​ទៅជា​​ដុំស្វ៊ែរ​អ៊ីដ្រូសែន​ដ៏​ធំមួយ ដែល​មាន​​​ម៉ាស់​គ្រប់គ្រាន់ បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ជា​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ (Nuclear fusion) នៅ​ក្នុង​ស្នូល​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង។

ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​នៅ​ក្នុង​ស្នូល​នេះហើយ ដែល​បង្កើត​ទៅជា​ថាមពល រួចហើយសាយភាយ​ចេញ​ពី​ស្នូល​ខាង​ក្នុង មកស្រទាប់​ខាងក្រៅ ធ្វើ​ឲ្យ​ផ្កាយ​អាច​បញ្ចេញ​កម្តៅ និង​ពន្លឺ​ជាប់​ជា​ប្រចាំ រហូត​ដល់​ទៅ​រាប់លាន ឬ​​រាប់ពាន់​លាន​ឆ្នាំ ដូចជា​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​នេះ​ជាដើម ដែល​មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ បញ្ចេញ​ជា​កម្តៅ និង​ពន្លឺ​អស់រយៈពេល​ ៤ពាន់៦រយលាន​ឆ្នាំមកហើយៗ នឹង​បន្ត​បែបនេះ​នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ៥ពាន់​លាន​ឆ្នាំ​តទៅមុខ​ទៀត។

ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​នៅ​ក្នុង​ស្នូល​របស់​ផ្កាយ ក្រៅពី​បាន​បង្កើត​ជា​ថាមពល បញ្ចេញ​ជា​ពន្លឺ និង​កម្តៅ​មក​ខាងក្រៅ វា​ក៏​ជា​យន្តការ​ដ៏​សំខាន់​មួយផងដែរ ក្នុងការ​ផលិត​សារធាតុ​ដែល​រឹង និង​ធ្ងន់ៗ​ជាង​អ៊ីដ្រូសែន ហើយ​ដែល​ជា​សារធាតុ​ចាំបាច់ នៅ​ក្នុង​ការ​បង្កើត​ទៅ​ជា​ភព ដូចជា​ភពផែនដី​របស់​យើង ជាដើម និង​ក្រោយ​មក បង្កើត​ទៅ​ជា​​​ជីវសាស្ត្រចម្រុះ រួម​ទាំង​ជីវិត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ផងដែរ។

នៅ​ក្នុង​ស្នូល​របស់​ផ្កាយ ​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំងទំនាញ និង​សីតុណ្ហភាព​ដ៏ក្តៅ​រហូត​ដល់​ទៅ​​​រាប់លាន​អង្សារ ធ្វើ​ឲ្យ​អាតូម​អ៊ីដ្រូសែន​ត្រូវ​ច្របាច់​បញ្ចូល​គ្នា​​ បង្កើត​ទៅជា​​អេលីយ៉ូម (He) ហើយ​​ចេញពី​អេលីយ៉ូម​​បង្កើត​បាន​​​ជា​សារធាតុ​ថ្មី ដែល​មាន​អាតូម និង​ម៉ាស់​កាន់តែ​ធ្ងន់​ជាងមុន រួមមាន​ដូចជា កាបោន (C) អុកស៊ីសែន (O) និង​ដែក (Fe) ជាដើម ដែល​សុទ្ធសឹង​ជា​សារធាតុចាំបាច់ នៅ​ក្នុងការ​បង្កើត​ជា​ភព និង​ជា​មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នៃ​ជីវិត។

ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​នៅ​ក្នុង​ស្នូល​របស់​ផ្កាយ អាច​បង្កើត​បាន​ជា​សារធាតុ​ដ៏​ធ្ងន់​បំផុត​តែ​ត្រឹម​ធាតុដែក​តែ​ប៉ុណ្ណោះ (ស្ថិត​នៅ​លេខរៀង​ទី២៦ នៃ​តារាងលំដាប់អាតូម)។ ដូច្នេះ សំណួរ​សួរថា ចុះ​សារធាតុ​ដែល​កាន់តែ​ធ្ងន់ៗ​ជាងនេះ រួមមាន​ដូចជា មាស ប្រាក់ សំណ ឬ​អ៊ុយរ៉ាញ៉ូម ជាដើម តើ​កើតចេញ​មក​ពី​ណា?

បើ​សារធាតុ​ធ្ងន់ៗ​អស់ទាំងនេះ ​មិន​អាច​បង្កើត​ឡើង​បាន​នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេល​ដែល​ផ្កាយ​នៅ​មាន​ជីវិត ដូច្នេះ គេ​មានតែ​ត្រូវ​រង់ចាំ​​នៅ​ពេល​ដែល​ផ្កាយ​ត្រូវ​អស់ជីវិត។

នៅពេល​ដែល​យើងមើល​ដោយ​ភ្នែក​ទទេ យើងឃើញ​ថា​ ផ្កាយ​ទាំងអស់​ដែល​រះ​នៅលើ​មេឃ​នៅ​ពេលយប់ មាន​ទម្រង់​ប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ​ជា​ចំណុច​ពន្លឺ​ពណ៌​ ស ដូចៗគ្នា​​ទាំងអស់។ ក៏ប៉ុន្តែ បើ​សិន​ជា​យើង​ឆ្លុះ​មើល​តាម​តេឡេស្កុប ឬ​តាម​ម៉ាស៊ីន​ថតរូប យើង​នឹង​អាច​សង្កេតឃើញ​ថា ផ្កាយ​ទាំងនេះ​មាន​ទំហំ​ និង​ពន្លឺ​មិនដូចគ្នា​ទាំងអស់​នោះទេ ដោយខ្លះ​ធំ ខ្លះ​តូច ខ្លះ​ភ្លឺ​​តិច ខ្លះ​ភ្លឺខ្លាំង ហើយ​ពណ៌​វិញ​ក៏​មិនដូចគ្នា​នោះដែរ ដោយ​ខ្លះ​មាន​ពណ៌​ខៀវ ខ្លះ​ពណ៌​ ស ខ្លះពណ៌​​លឿង ខ្លះ​ពណ៌​ទឹកក្រូច ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​ពណ៌​ក្រហម។

ពណ៌​ខុសៗគ្នា​នេះ គឺ​សម្គាល់​អំពី​សីតុណ្ហភាព​ខុសៗគ្នា​របស់​ផ្កាយនីមួយៗ។ ផ្កាយ​ដែល​មាន​ម៉ាស់​ស្រាល មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​តិច មាន​សីតុណ្ហភាព​ទាប ហើយ​បញ្ចេញ​ពន្លឺ​ពណ៌​ក្រហម។ ផ្កាយ​ដែល​មាន​ម៉ាស់​កាន់តែ​ធ្ងន់ មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​កាន់តែខ្លាំង មាន​សីតុណ្ហភាព​កាន់តែ​ក្តៅ​ ហើយ​ពណ៌​ក៏​ផ្លាស់ប្តូរ​ខុសគ្នា​ផងដែរ គឺ​តាម​លំដាប់លំដោយ​ ពី​​ពណ៌​ក្រហម (សីតុណ្ហភាព​ទាប) ទៅ​ពណ៌​ទឹកក្រូច ពណ៌​លឿង ពណ៌ ស និង​ពណ៌​ខៀវ (សីតុណ្ហភាព​ខ្ពស់​បំផុត)។

បន្ថែម​ពីលើ​នេះ​ទៅទៀត ពណ៌​ខុសៗគ្នា​នេះ ​ក៏​អាច​​កំណត់​បាន​ផងដែរ អំពី​អាយុជីវិត​របស់​ផ្កាយ​នីមួយៗ។ ផ្កាយ​ពណ៌​ក្រហម​​ដែល​មាន​ម៉ាស់​ស្រាល ហើយ​មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​តិច និង​យឺតៗ អាច​​មាន​អាយុ​ច្រើន​រហូតដល់​ទៅ​លើស​ពី​ ១០ពាន់លាន​ឆ្នាំ។ ចំណែក​ឯ​ផ្កាយ​ពណ៌​ខៀវ​វិញ​ដែល​មាន​ម៉ាស់​ធ្ងន់ មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​​ខ្លាំង និងលឿន ហើយ​សារធាតុ​ដែល​ចាំបាច់​សម្រាប់​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​នេះ​ក៏​​ត្រូវ​ប្រើ​ឆាប់អស់ ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ផ្កាយ​ទាំងនេះ​​មាន​អាយុខ្លី ដោយខ្លះ​បាន​ត្រឹមតែ​ប៉ុន្មាន​លាន​ឆ្នាំ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។

ម្យ៉ាងទៀត ​ជីវិត​របស់​ផ្កាយ​ធំៗ​អស់ទាំងនេះ​​មិន​បញ្ចប់​ទៅ​នៅ​ក្នុង​សភាព​ស្ងប់ស្ងៀម​នោះទេ តែ​ផ្ទុយ​ទៅវិញ វា​បង្ក​ឲ្យ​មាន​ជា​ហេតុការណ៍​ផ្ទុះ​​ដ៏​ខ្លាំង​បំផុតមួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​តាម​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា “Supernova” (ស៊ូពើណូវ៉ា)។ កម្លាំង​ផ្ទុះ​ដ៏​ខ្លាំងក្លា នៅ​ក្នុង​ស៊ូពើណូវ៉ា​នេះ​ហើយ ដែល​បង្កើត​​​ឲ្យ​មាន​សារធាតុ​ដែល​មាន​អាតូម និង​ម៉ាស់​ធ្ងន់ៗ ដូចជា មាស ប្រាក់ សំណ ឬ​អ៊ុយរ៉ាញ៉ូម ជាដើម។ សារធាតុ​អស់ទាំងនេះ រួម​ជាមួយ​នឹង​សារធាតុ​ផ្សេងទៀត ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​ស្នូល​របស់​ផ្កាយ​ចាស់ ត្រូវ​​កម្លាំង​ផ្ទុះ​​ធ្វើ​ឲ្យ​បាចសាច​ចេញ​ទៅ​ក្នុង​លំហអវកាស ហើយ​ក្រោយមកទៀត វា​ក្លាយ​ទៅ​ជា​ធាតុ​ផ្សំ សម្រាប់​បង្កើត​ផ្កាយ​ថ្មី​ទៀត ទៅតាម​យន្តការ​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ​ដូច​កាល​ពី​មុន។

យន្តការ​នៃ​ការកើត​និង​ស្លាប់​​ផ្កាយ​ចាស់ ហើយ​​បង្កើត​ជា​ផ្កាយ​ថ្មី​បែបនេះចេះតែ​បន្ត​កើតមាន​ជាប់​ជា​ប្រចាំ ហើយ​ពី​ជំនាន់មួយ​ទៅ​ជំនាន់មួយ ពីស៊ូពើណូវ៉ា​មួយ​ទៅ​ស៊ូពើណូវ៉ា​មួយ សារធាតុ​ថ្មីៗ​​និង​កាន់តែ​​ធ្ងន់ៗ​ក៏​ចេះតែ​កើតមាន​ឡើងកាន់តែច្រើន រហូត​ដល់​អាច​​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បង្កើត​​បាន​ទៅ​ជា​ភព ដែលមាន​ធាតុផ្សំ​ជា​សារធាតុរឹង ដូចជា ភពផែនដី​របស់​យើង។

អ្នក​តារាសាស្រ្ត​ជាទូទៅ​កំណត់​ថា ភព​ដំបូងៗ​បាន​ចាប់កំណើតឡើង តាំង​ពី​ជិត ១៣ពាន់​លាន​ឆ្នាំមុន (១២,៨ពាន់លាន​ឆ្នាំ) ពោលគឺ ក្រោយ​ Big Bang តែ​ប្រមាណ​ជា​ ៩០០លាន​ឆ្នាំ​ប៉ុណ្ណោះ​។ ក៏ប៉ុន្តែ ភព​ដែល​កើតឡើង​ដំបូងនេះ គឺ​ជា​ភព​ដែល​មាន​ធាតុ​ផ្សំ​ជា​ឧស្ម័ន ពោលគឺ​ស្រដៀង​នឹង​ភពទាំង ៤​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ក្រៅ​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង (ព្រហស្បតិ៍, សៅរ៍, អ៊ុយរ៉ានុស និង​ណិបទូន)។ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់ ទៅ​៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំ ក្រោយ Big Bang ទើប​ភពដែល​មាន​ធាតុផ្សំ​ជា​សារធាតុ​រឹង​ស្រដៀង​នឹង​ភពផែនដី និង​ភពបីផ្សេងទៀត​នៅប៉ែក​ខាង​ក្នុង​នៃ​ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ (ពុធ, សុក្រ និង​អង្គារ) បាន​ចាប់កំណើតឡើង។

ការចាប់កំណើត​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ[កែប្រែ]

នៅ​​ពេល​យប់ ក្នុងចន្លោះ​ពី​ខែ​មេសា ដល់​ខែ​តុលា នៅតាម​បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឌ្ឍគោលខាងជើង ដូចជា​ប្រទេស​កម្ពុជា​ជាដើម អ្នក​ដែល​នៅ​​ជនបទ ឆ្ងាយ​ពី​ភាព​រំខាន​នៃ​ពន្លឺ​ទីក្រុង អាច​នឹង​មើលឃើញ​ពន្លឺផ្កាយ​ដ៏ចម្លែក ដែល​មាន​ទម្រង់​ដូចជា​ពពក​រាង​វែង​ពុះកាត់​ផ្ទៃមេឃ​​ជាពីរ។ នេះ​មិនមែន​ជា​ផ្កាយ​នោះទេ តែ​ជា​បណ្តុំផ្កាយ ឬ​​កាឡាក់ស៊ី ឈ្មោះ “​មីលគីវេ” (Milky Way) ដែល​មាន​ទំហំ​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺន​ឆ្នាំ​ពន្លឺ ហើយ​មាន​ផ្កាយ​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ពី ២០០ ទៅ ៤០០ពាន់លាន ដោយ​ក្នុងនោះ ក៏​មាន​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​​មួយ​ផងដែរ។

កាលពី​ ៤៥០០លាន​ឆ្នាំមុន នៅ​ក្នុង​តំបន់​មួយ ចម្ងាយ​ប្រមាណ​ជា​ជិត ៣ម៉ឺន​ឆ្នាំ​ពន្លឺ (​ក្នុងច​ន្លោះ​ពី ២៦០០ ទៅ ២៨០០ឆ្នាំពន្លឺ) ពី​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​កាឡាក់ស៊ី​មីលគីវេ សារធាតុ​ចម្រុះ ដែល​មាន​ទម្រង់​ជា​ល្អងធូលី​ដ៏​តូចល្អិត​នៅឡើយ ប្រមូលផ្តុំគ្នា​​នៅ​កន្លែងតែមួយ​ប្រៀបដូចជា​ពពក ហើយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ណេប៊ុយឡា” (Nebula/Nébuleuse)។ នៅ​ពេលមួយ ផ្កាយ​ដែល​នៅ​ក្បែរនោះ​បាន​ផ្ទុះ​ជា​ស៊ូពើណូវ៉ា (Supernova) ហើយ​​កម្លាំងសម្ពាធ​ដែល​កើតចេញ​ការ​ផ្ទុះនេះ​បាន​រុញច្រាន​សារធាតុ​​ដែល​នៅ​ក្នុង​ណេប៊ុយឡាទាំងនោះ​ឲ្យ​ហាប់ចូ​លគ្នា។​

ចាប់ពីពេលនោះមក ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ​ សារធាតុ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​តំបន់​ដែល​មាន​ដង់ស៊ីតេ​ខ្ពស់​ជាងគេ មាន​កម្លាំង​ទំនាញ​ខ្លាំង​ជាងគេ ក៏​បាន​ស្រូប​យក​សារធាតុ​ផ្សេងៗ​ទៀត​ដែល​នៅ​ជុំវិញ​នោះ ហើយ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ជា​ដុំស្វ៊ែរ​ឧស្ម័ន ដែល​មាន​ទំហំ​​កាន់តែ​ធំឡើងៗ​ពីមួយថ្ងៃ​ទៅមួយថ្ងៃ រហូត​ដល់​ពេលមួយ​​មាន​ម៉ាស់​គ្រប់គ្រាន់ នាំ​ឲ្យ​មាន​ប្រតិកម្ម​នុយក្លេអ៊ែរ​នៅ​ស្នូល​ខាងក្នុង ហើយ​បង្កើត​បាន​ជា​ផ្កាយ ដែល​យើង​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ព្រះអាទិត្យ”។

ព្រះអាទិត្យ​គឺ​​ជា​ប្រភេទ​ “កូនផ្កាយលឿង” ដែល​គេ​ហៅ​តាម​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា « Yellow Dwarf »... ជា​ប្រភេទ​ផ្កាយ​ដែល​មាន​​​ទំហំ​មធ្យម បើ​ធៀប​នឹង​ផ្កាយ​ផ្សេងទៀត​នៅ​ក្នុង​ចក្រវាល ក៏ប៉ុន្តែ បើ​គិត​ត្រឹមតែ​នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង​នេះ ព្រះអាទិត្យ​មាន​ម៉ាស់​រហូតដល់​ទៅ​ជិត ៩៩,៩% (៩៩,៨៥%) នៃ​ម៉ាស់សរុប​របស់​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​ទាំងមូល ពោលគឺ សារធាតុ​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​​ដែល​មាន​នៅក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់យើង​នេះ​​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​នៅ​ក្នុង​​ព្រះអាទិត្យតែមួយ។

សារធាតុ​ប្រមាណ​ជា ០,១% ដែល​នៅ​សេសសល់​ពី​ការ​បង្កើត​ព្រះអាទិត្យ បន្ត​ស្ថិត​នៅ​រាយប៉ាយ​វិល​ជា​រង្វង់​​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ ដោយ​ក្នុង​ចំណោម​នោះ សារធាតុ​មួយផ្នែក​ធំ ​ដែលជា​ប្រភេទ​ឧស្ម័ន ដែល​មាន​ម៉ាស់​ស្រាលៗ រួមមាន​ដូចជា អ៊ីដ្រូសែន និង​អេលីយ៉ូម ជាដើម ​ត្រូវ​កម្លាំង​ខ្យល់​នៃ​ព្រះអាទិត្យ (Solar Wind) រុញច្រាន​ឲ្យ​​​​ចេញ​ទៅ​ប៉ែក​​ខាងក្រៅ​ឆ្ងាយ​ពី​ព្រះអាទិត្យ​ ចំណែក​ឯ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង​ក្បែរ​ព្រះអាទិត្យ គឺ​ភាគច្រើន​​​ជា​សារធាតុ​ដែល​មាន​ម៉ាស់​ធ្ងន់ៗ។

សារធាតុ​ធ្ងន់ៗ​​ទាំងនេះហើយ ដែល​​ប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើត​ទៅ​ជា​​ភព ៤ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ គឺ ​ភព​ពុធ ភព​សុក្រ ភពផែនដី និង​ភព​អង្គារ ដែល​ជា​ប្រភេទ​​ភព​មាន​ធាតុផ្សំ​ជា​សារធាតុ​រឹង ហើយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ភព​ថ្ម” ឬ “ភពដី” (ឬភព​ដែល​មាន​ទម្រង់​ស្រដៀងផែនដី)។ ចំណែក​ឯ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ក្រៅ​ឯណោះវិញ សារធាតុ​ដែល​ជា​ប្រភេទ​ឧស្ម័ន​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ជា​​ភព ៤ ផ្សេងទៀត រួមមាន​ ភពព្រហស្បតិ៍ ភព​សៅរ៍ ភព​អ៊ុយរ៉ានុស និង​ភព​ណិបទូន ដែល​ជា​ប្រភេទ​ភព​មាន​ធាតុផ្សំ​ជា​ឧស្ម័ន​សុទ្ធសាធដោយ​គ្មាន​ផ្ទៃដី​រឹង ហើយ​ដែល​សុទ្ធតែ​មាន​ទំហំ​យ៉ាង​ធំ​សម្បើម​ បើ​ធៀប​នឹង​ភព​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង។

ក្រៅ​​ពីបាន​​បង្កើតព្រះអាទិត្យ និង​ភព​ទាំង៨​ហើយ សារធាតុ​មួយ​ផ្នែក​តូច​ដែល​នៅ​សេសសល់​ពីនោះ មួយផ្នែក​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា​បង្កើត​ទៅ​ជា​តារារណបធម្មជាតិ​ដែល​វិល​ជុំវិញ​ភព ហើយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ព្រះចន្ទ” ដោយ​ភពខ្លះ​ ដូចជា ភពព្រហស្បតិ៍​ ជាដើម មាន​ព្រះចន្ទ​ច្រើន​​រហូតដល់​ទៅ ៦៧​ ចំណែក​ភពខ្លះ​ទៀត​មាន​ព្រះចន្ទ​តិច ដូចជា​ភព​ផែនដី​របស់​យើង ដែល​មាន​ព្រះច​ន្ទ​តែ​មួយ​ ក្នុងពេល​ដែល​ភព​ពុធ និង​ភព​សុក្រ មិនមាន​ព្រះចន្ទ​ទាល់តែ​សោះ។

សារធាតុ​ដែល​នៅ​សេសសល់​ចុងក្រោយ ខ្លះ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា​ជា​បំណែក​ធំ​ល្មម​ ក្លាយ​ទៅជា “កូនភព” (Dwarf planet) រីឯ​ខ្លះ​ទៀត​​បាន​ត្រឹម​ជា​បំណែក​តូចៗ​ដែល​នៅ​សេសសល់​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​ គឺ​​​អាចម៍ផ្កាយ (Asteroid) និង​ផ្កាយ​ដុះ​កន្ទុយ (Comet)។

ប្រសិនបើ​យើង​​ធ្វើ​ដំណើរ​​ឆ្លងកាត់​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ចេញ​ពី​ចំណុច​កណ្តាល ឆ្ពោះទៅ​ព្រំដែន​ខាងក្រៅ គេឃើញ​ថា ភព​ពុធ គឺ​ជា​ភព​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ជិត​នឹង​ព្រះអាទិត្យ​ជាងគេ បន្ទាប់​មក គឺ​ភពសុក្រ មុននឹង​មក​ដល់​ភព​ផែនដី ហើយ​ចេញ​ពី​ផែនដី ទៅដល់​ភព​អង្គារ ដែល​ជា​ភព​ទី៤ និង​ជា​ភព​ចុងក្រោយ នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ភព​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ។

បន្ទាប់​ពី​ភព​អង្គារ យើង​ត្រូវ​ឆ្លងកាត់​តាម​តំបន់​ដ៏ធំ​មួយ ដែល​មាន​ចម្ងាយ​ប្រហាក់ប្រហែល​នឹង​ចម្ងាយ​​ពី​ព្រះអាទិត្យ​មកផែនដី... នេះ គឺ “ខ្សែក្រវ៉ាត់​អាចម៍ផ្កាយ” (Asteroid Belt) ដែល​ជា​ទី​ប្រមូលផ្តុំ​​​​អាចមន៍​ផ្កាយ​ភាគច្រើន​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​របស់​យើង។

ឆ្លងផុត​ខ្សែក្រវ៉ាត់​អាចម៍​ផ្កាយ​នេះ គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ភព​ព្រហស្បតិ៍ ដែល​ជា​ភព​ធំជាង​គេ​បង្អស់ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ពោលគឺ​ធំជាង​ផែនដី​រហូតដល់​ទៅ ១១ដង។ ចេញ​ពី​ភពព្រហស្បតិ៍ យើង​ទៅ​ដល់​​ភពសៅរ៍ បន្ទាប់​មក គឺ​ភពអ៊ុយរ៉ានុស មុននឹង​ទៅដល់​ភព​ណិបទូន ដែល​ជា​ភព​ទី៨ និង​ជា​ភព​ចុងក្រោយ នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ។

ក៏ប៉ុន្តែ ព្រំដែន​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​មិន​មែន​បញ្ចប់​តែ​ត្រឹម​នេះទេ។ ចេញ​ពី​ភព​ណិបទូន​ទៅ គឺ​ជា​តំបន់​ដ៏​សែន​ធំ​ល្វឹងល្វឺយ​មួយ​ទៀត ដែល​លាតសន្ធឹង​​ក្នុង​ចម្ងាយ​រហូតដល់​ទៅ ២០ដង នៃ​​​ចម្ងាយ​ពី​ព្រះអាទិត្យ​មក​ផែនដី​ ហើយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា “ខ្សែក្រវ៉ាត់គុយពែរ” (Kuiper Belt)។ ​ខ្សែក្រវ៉ាត់​គុយពែរ​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​ទីប្រមូលផ្តុំ​បំណែក​តូចធំ​ជាច្រើន ដែល​ភាគច្រើន​ជា​ដុំ​ទឹកកក ហើយ​ដែល​នៅ​ពេល​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់​មក​ប៉ែក​ខាង​ក្នុង​ក្បែរព្រះអាទិត្យ ក៏​ត្រូវ​រលាយ​ទៅ​ជា​ចំហាយ និង​បញ្ចេញ​ជា​ពន្លឺ​យ៉ាងវែងជាប់តាម​​ពី​ខាងក្រោយ ដែល​យើង​ហៅ​ថា "ផ្កាយដុះកន្ទុយ"។​

នៅ​ក្នុង​តំបន់​ខ្សែក្រវ៉ាត់​គុយពែរ​នេះ​ ក៏​មាន​ដែរ កូនភព​ជាច្រើន ជាពិសេស ភ្លុយតុង ដែល​កាល​ពីមុន​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​​ជា​ភព​ទី៩ នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ត្រូវ​បាន​គេ​ទម្លាក់​តំណែង​មក​នៅ​ត្រឹម​កូនភព​វិញ កាលពី​ឆ្នាំ​២០០៦។

ចេញ​ពី​ខ្សែក្រវ៉ាត់គុយពែរ​ទៅ គឺ​ជា​ស្រទាប់​ចុងក្រោយ ដែល​មាន​រាង​ជា​ស៊្វែរ​ហ៊ុំព័ទ្ធ​ជុំវិញ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ... នេះ គឺ​ជា​តំបន់ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “អួតខ្លោវដ៍” (Oort Cloud) ហើយ​ជា​ព្រំដែន​ខាង​ក្រៅបង្អស់​នៃ​ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ។

គិត​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ មាន​យានតែ​ពីរ​គត់​ដែល​ធ្វើ​ដោយ​ដៃ​មនុស្ស ហើយ​ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ទៅ​ដល់​ព្រំដែន​ខាងក្រៅ​បំផុត​របស់​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​បាន គឺ​យាន​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា Voyageur។ យាន​ទាំងពីរ​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​បាញ់​បង្ហោះ​ តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៩៧៧ ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ក្នុងល្បឿន​រហូតដល់​ទៅជាង ៥ម៉ឺនគីឡូម៉ែត្រ​ក្នុងមួយម៉ោង (ជាង ១៥គីឡូម៉ែត្រ​ក្នុង​មួយ​វិនាទី) ពោលគឺ​លឿន​ជាង​យន្តហោះ​ដឹកអ្នក​ដំណើរ​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ៦០ដង ហើយ​លឿន​ជាង​ល្បឿន​គ្រាប់កាំភ្លើង​ដល់​ទៅ​ជាង ៣០ដង។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​មាន​ល្បឿន​ដ៏​លឿន​បែបនេះ​ក៏ដោយ យាន​ទាំងពីរ​នេះ​បាន​ចំណាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ ៤០ឆ្នាំ ទើប​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ទៅដល់​ផ្នែក​ខាងក្រៅ​បំផុត​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​បាន។

ចេញ​ផុត​ពី​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​ទៅ គឺ​ជា​ដែន​អវកាស ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​តាម​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា “Interstellar” គឺ​លំហអវកាស ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​ពី​​​ប្រព័ន្ធផ្កាយមួយ ទៅ​​ប្រព័ន្ធផ្កាយ​មួយទៀត។

ផ្កាយ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ជិត​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​យើង​ជាងគេ គឺ​ប្រព័ន្ធផ្កាយ​ឈ្មោះ “អាល់ហ្វាសិនថូរី” (Alpha Centauri) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចម្ងាយ​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៤ឆ្នាំ​ពន្លឺ ពី​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ពោលគឺ ពន្លឺ​ដែល​ចេញ​ពី​ផ្កាយអាល់ហ្វាសិនថូរី​នេះ ត្រូវ​ចំណាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៤ឆ្នាំ ទើប​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​ និង​ភពផែនដី​របស់​យើង៕

ការកកើត​ភពផែនដី[កែប្រែ]

កាលពី ៤៥០០លានឆ្នាំមុន នៅក្រោយ​ពេល​ដែល​សារធាតុ​​ប្រមាណ​ជា ៩៩,៩% នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​ព្រះអាទិត្យ​ សារធាតុ​ប្រមាណ​ជា ០,១% ដែល​នៅ​សេសសល់ ហើយ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ ក៏​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បន្តិចម្តងៗ បង្កើត​ទៅ​ជា​ភព ដោយ​ក្នុង​ចំណោម​នោះក៏​មាន​ភពផែនដី​របស់​យើង​មួយ​ផងដែរ ដែល​ជា​ភព​ទីបី​រាប់ពី​ព្រះអាទិត្យ។

គេ​អាច​និយាយ​បាន​ថា អ្វីៗ​កើតឡើង​ចេញ​ពី​ល្អងធូលី​ដ៏តូចល្អិត ដែល​ស្ថិត​នៅ​វិលវល់​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ។ ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ ល្អងធូលី​ដូចតូចល្អិត​នេះ​បាន​ប្រមូល​ផ្តុំគ្នា​ ពីដំបូង​ជា​ដុំថ្ម​តូចៗ រួចហើយ​​​ដុំថ្មតូចៗ​ទាំងនេះ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ទៅ​ជា​បំណែក​កាន់តែ​ធំឡើង​បន្តិចម្តងៗ រហូតដល់​រាប់លាន​ឆ្នាំក្រោយ​មក ក៏​​មាន​ម៉ាស់​និង​កម្លាំងទំនាញ​​គ្រប់គ្រាន់ បង្កើត​ទៅ​ដុំ​​​មាន​រាង​ជា​ស្វ៊ែរ ហើយ​ដែល​គេ​អាច​ហៅថា​ជា​ភព។

ភពផែនដី​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ឡើង​ដំបូង​នោះ ត្រូវ​រង​នូវ​​ការ​ប៉ះទង្គិច​ជាប់​ជា​ប្រចាំ ​ជាមួយ​នឹង​​បំណែក​អាចម៍ផ្កាយ ឬ​ផ្កាយ​ដុះកន្ទុយ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​គន្លង​តារាវិថី​ក្បែរគ្នា ហើយ​ការ​ប៉ះទង្គិចគ្នា​នោះ​​បាន​​​ធ្វើ​ឲ្យ​ផែនដី​អាច​ប្រមូលផ្តុំ​ធាតុផ្សំ​បាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឡើង ហើយ​​ទំហំ​ក៏​កាន់តែ​រីក​ធំឡើងទៅតាម​នោះ​ផងដែរ។​ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ ផែនដី​របស់​យើង​មិនមែន​ប៉ះទង្គិច​តែ​ជាមួយ​នឹង​បំណែក​អាចម៍ផ្កាយ ឬ​ផ្កាយ​ដុះ​កន្ទុយ​នោះទេ តែ​មាន​ការ​ប៉ះទង្គិច​ដ៏​អស្ចារ្យ​​មួយ​ទៀត ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​នូវ​ផលវិបាក​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​ដល់​ភពផែនដី និង​មនុស្សជាតិ​យើង រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

នៅ​ប្រមាណ​ជា ១០០លាន​ឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ នៅ​ពេល​ដែល​ផែនដី​​បាន​​កើន​ទំហំ​ជិត​ប៉ុន​នឹង​សព្វថ្ងៃ​ កូនភព​តូចមួយ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “តេយ៉ា” (Theia) មាន​ទំហំ​ប៉ុន​ភព​អង្គារ (​ប្រហែល​ពាក់​កណ្តាល​នៃ​ភពផែនដី) ​បាន​ហោះ​មក​បុក​នឹងភពផែនដី។ កម្លាំង​ទង្គិច​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ភព​ទាំងពីរ​ត្រូវ​រលាយ​ចូល​គ្នា ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា ដោយសារ​តែ​ការ​ទង្គិច​គ្នា​នេះ​កើតឡើង​​ក្នុងទិសដៅ​​បញ្ឆិត ដូច្នេះ ផ្នែកខ្លះ​នៃ​កូនភព​តេយ៉ា ព្រមទាំង​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ផែនដី ត្រូវ​ខ្ទាត​ចេញ​ទៅ​​ក្នុង​ទីអវកាស ហើយ​ក្លាយ​ទៅ​ជា​បំណែក​ខ្លះ​តូចខ្លះ​ធំ ស្ថិត​នៅវិល​​ជុំវិញ​ភពផែនដី។ បំណែក​អស់ទាំងនេះហើយ ដែល​ក្រោយ​មកបាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បន្តិចម្តងៗ ​បង្កើត​បាន​ទៅ​ជា​ព្រះចន្ទ ដែល​វិលជុំវិញ​ភពផែនដី​របស់​យើង រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ទង្គិច​នៅពេលនោះ ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អ័ក្សផែនដី ពោលគឺ អ័ក្ស​នៃ​ចលនា​វិលជុំវិញ​ខ្លួនឯង​របស់​ភពផែនដី​ត្រូវ​ទ្រេត​រហូត​មកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​ ហើយ​ភាព​ទ្រេត​នៃ​អ័ក្សផែនដី​នេះ​ គឺ​ជា​កត្តា​ដ៏​សំខាន់​មួយ ដែល​​​ធ្វើ​ឲ្យ​ផែនដី​របស់​យើង​​មាន​អាកាសធាតុ ដែល​ចែកចេញ​ជា​រដូវកាល​យ៉ាងទៀងទាត់។

លើសពីនេះទៅទៀត វត្តមាន​របស់​ព្រះចន្ទ នៅ​​វិល​ជុំវិញ​ភពផែនដី ហើយ​ដែល​មាន​ទំហំ​រហូតដល់​ទៅ​ជិត ៣០% នៃ​ទំហំ​ផែនដី​ បាន​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ជា​តុល្យភាព​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ​មួយ ដែល​ជួយ​ឲ្យ​​អ័ក្សផែនដី​របស់​យើង​​​​មាន​លំនឹង ដែល​ជា​កត្តា​ដ៏​ចម្បងមួយធ្វើ​ឲ្យ​អាកាសធាតុ​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​លំនឹង មិនសូវ​ប្រែប្រួល​ខ្លាំង ដែល​ជាកត្តា​ដ៏សំខាន់​ សម្រាប់​ការវិវឌ្ឍ​នៃ​ជីវិត។

ព្រះចន្ទ​ក៏​បាន​ជួយ​​ឲ្យ​ចលនា​វិលជុំវិញ​ខ្លួនឯង​របស់​ផែនដី​ត្រូវ​បន្ថយ​ល្បឿន​ផងដែរ ដែល​ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ថ្ងៃ​​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​រយៈពេល​កាន់តែ​វែង ពោលគឺ មួយថ្ងៃ​ ដែល​ពីមុន​មាន​ត្រឹមតែ ៦ម៉ោង ​ត្រូវ​អូសបន្លាយ​ពេល​បន្តិចម្តងៗ​ រហូត​កើនឡើង​​ដល់ ២៤ម៉ោង ដូចជា​​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

កាល​ពី​ដើមដំបូងឡើយ នៅ​ពេល​ដែល​ផែនដី​ទើប​នឹង​កកើត​ជា​រូបរាងឡើង ការប៉ះទង្គិច​ជាមួយ​កូនភព​តេយ៉ា ក៏ដូចជា​ការ​ប៉ះទង្គិច​ស្ទើរជាប់​ជា​ប្រចាំ​ជាមួយ​បំណែក​តូចធំ​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀត បាន​​ធ្វើ​ឲ្យ​ផែនដី​មាន​សីតុណ្ហភាព​ក្តៅខ្លាំង គឺ​ក្តៅ​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជាង ១០០០អង្សា​ ដែល​​ធ្វើ​ឲ្យ​គ្រប់​អ្វីៗ​ទាំងអស់​ត្រូវ​រលាយ​ទៅ​ជា​សារធាតុ​រាវ ប្រៀបដូច​ជា​កម្អែ​ភ្នំភ្លើង។ គេ​អាច​និយាយ​បាន​ថា ភពផែនដី​របស់​យើង​នៅ​ពេលនោះ​​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​​ទៅដោយ​មហាសមុទ្រ​គ្រប់កន្លែង គ្រាន់តែ​សមុទ្រ​នោះ​​មិនមែន​ជា​សមុទ្រទឹក តែ​ជា​មហាសមុទ្រ​នៃ​កម្អែភ្នំភ្លើង... ហើយ​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ទំនាញ សារធាតុដែក និង​នីកែល ព្រមទាំង​​សារធាតុ​ផ្សេងទៀត​ដែល​មានដង់ស៊ីតេខ្ពស់ និង​​ទម្ងន់ធ្ងន់ ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ចុះ​ទៅ​ខាងក្រោម ចំណែក​ឯ​សារធាតុ​ស្រាលៗ​ស្ថិត​នៅ​ស្រទាប់​ខាងលើ។

ក្រោយមក​ទៀត នៅ​ពេល​ដែល​បំណែក​ភាគច្រើន​ដែល​នៅលើ​គន្លង​ជាមួយគ្នា​បាន​ប៉ះទង្គិច​ ហើយ​រលាយ​ចូលគ្នា​ជាមួយ​នឹង​ភពផែនដី ហេតុការណ៍​ប៉ះទង្គិច​គ្នា​ក៏កើត​មាន​កាន់តែតិច​ទៅៗ ហើយ​សីតុណ្ហភាព​លើ​ភពផែនដី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ថយចុះ។ ដល់​ពេលមួយ​ ស្រទាប់​ខាងលើ​នៃ​ភពផែនដី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​កករឹង​ទៅជា​​ផ្នែក​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា "សម្បកផែនដី" ចំណែក​ឯ​សារធាតុដែក​និង​នីកែល​ដែល​ធ្លាក់​ចុះ​ទៅ​ខាងក្រោម ក៏​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​ “ស្នូលផែនដី”។

ស្នូលផែនដី​ដែល​សម្បូរ​ទៅ​ដោយ​សារធាតុ​ដែក​នេះហើយ​​ ដែល​​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ជា​ដែន​ម៉ាញេទិក នៅ​​ជុំវិញ​ភពផែនដី ហើយ​ជា​របាំង​​ជួយ​ការពារ​ផែនដី​​ពី​កម្លាំងខ្យល់​ពី​ព្រះអាទិត្យ (Solar Wind) ក៏ដូចជា​សារធាតុ​វិទ្យុសកម្ម​ផ្សេងទៀត​មក​ពី​ទីអវកាស ដែល​នេះ​គឺ​​ជា​កត្តា​ដ៏​ចម្បងមួយ សម្រាប់​​ការ​កកើត​ជីវិត នៅ​ពេល​ក្រោយ​មក​ទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ មុននឹង​ជីវិត​អាច​កកើតឡើង​បាន​នៅលើ​ភពផែនដី គេ​ត្រូវការ​នូវ​ធាតុផ្សំ​ដ៏​ចម្បងមួយ គឺ​ទឹក។

នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេ​ដឹង​ថា ផ្ទៃ​នៃ​ភពផែនដី​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៧០% ត្រូវ​គ្រប​ដណ្តប់​ទៅដោយ​ទឹកសមុទ្រ។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណួរ​ចោទឡើង​ថា តើ​ទឹក​ដ៏​ច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​នេះ​មាន​ប្រភព​ដើម​ចេញ​មក​ពីណា?

ជាទូទៅ ប្រភព​ដើម​នៃ​ទឹក​លើ​ភពផែនដី គឺ​ជា​អាថ៌កំបាំង ដែល​តែងតែ​ជា​ប្រធានបទ​នៃ​ការ​ជជែក​ដេញដោលគ្នា​ រវាង​អ្ន​កវិទ្យាសាស្រ្ត ហើយ​ការ​យល់ដឹង​​ទៅលើ​ចំណុច​នេះ​ក៏តែងតែ​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ជាច្រើន​ដំណាក់កាល​ផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ យោង​តាម​លទ្ធផល​នៃ​ការ​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​ចុងក្រោយ​បង្អស់ អ្នក​វិទ្យាសាស្រ្ត​បាន​កំណត់​ថា ប្រភព​នៃ​ម៉ូលេគុល​ទឹក (H2O) ដើម​ដំបូង​លើ​ភពផែនដី ត្រូវ​ចែកចេញ​ជា​ពីរផ្នែក។ មួយផ្នែក គឺ​មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ធាតុផ្សំ​ដើម​ដំបូង​​របស់​ភពផែនដី ពោលគឺ ម៉ូលេគុលទឹក​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​​​បំណែក​តូចធំ​ទាំងឡាយ ដែល​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​​បង្កើត​ជា​ភពផែនដី។ ម៉ូលេគុលទឹក​មួយ​ផ្នែក​ទៀត មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​អាចម៍ផ្កាយ (Asteroid) ឬ​ផ្កាយដុះកន្ទុយ (Comet) ដែល​ធ្លាក់​មក​លើ​ផែនដី​ នៅ​ពេល​ក្រោយៗ​មកទៀត។

ក៏ប៉ុន្តែ កាល​ពី​ដំបូងឡើយ ដោយសារ​តែ​​ផែនដី​មាន​សីតុណ្ហភាព​ក្តៅខ្លាំងពេក​ ម៉ូលេគុល​ទឹក​​អស់ទាំងនេះមិនអាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​សភាពរាវ នៅលើ​ផ្ទៃដី​បាន​នោះទេ ផ្ទុយ​ទៅវិញ ​វា​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ជា​ចំហាយទឹក ស្ថិតនៅ​ពាសពេញ​ក្នុង​បរិយាកាសនៃ​ភពផែនដី។ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​ពេល​ដែល​សីតុណ្ហភាព​ធ្លាក់​ចុះ​ដល់​កម្រិត​មួយ​ទាបល្មម ទើប​ចំហាយទឹក​នេះ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ទៅ​ជា​ពពក រួចហើយ​បង្កើត​បាន​ជា​ភ្លៀង​ធ្លាក់​ចុះ​មក​លើ​ផ្ទៃដី ហើយ​បន្តិចម្តងៗ ទឹកភ្លៀង​ទាំងនេះ​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​លើ​ផ្ទៃដី ដំបូង​​បង្កើត​បាន​ជា​ថ្លុក ត្រពាំង បឹងបួរ ហើយ​ក្នុង​រយៈពេល​រាប់លាន​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក​ទៀត បរិមាណទឹក​នៅលើ​ផ្ទៃដី​ក៏​កើនឡើង​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ ​រីកសាយភាយ​រហូត​បង្កើត​បាន​ទៅ​ជា​មហាសមុទ្រ។

គិតត្រឹម​ប្រមាណ​ជា ៣៨០០លាន​ឆ្នាំមុន ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០០លានឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ផែនដី​របស់​យើង​បាន​ចាប់កំណើតឡើង​​ទៅជា​ភពមួយ ដែល​មាន​ “ស្នូល” និង​​ដែន​ម៉ាញេទិក, មាន​ព្រះចន្ទ និង​មាន​ចលនា​វិលជុំវិញ​អ័ក្ស​ប្រកប​ដោយ​លំនឹង ព្រមទាំង​​​មាន​សីតុណ្ហភាព​ធ្លាក់ចុះ​ទាប​ល្មម ដែល​អាច​ឲ្យ​ទឹក​អាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​សភាព​រាវ ហើយ​​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​ជា​មហាសមុទ្រ​នៅលើ​ផ្ទៃដី​ជាប់​ជា​ប្រចាំ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ថាមពល​នៃ​កម្តៅ​ក្នុង​ស្នូលផែនដី​បាន​រុញដី​បាតសមុទ្រ​ឲ្យ​ប៉ោងឡើង​បង្កើត​ទៅជា​ភ្នំភ្លើង និង​​ជា​កូនកោះតូចៗ ដែល​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បន្តិចម្តងៗ​ទៅ​ជា​ដីគោក និង​​​​រាប់​រយលាន​ឆ្នាំ​​ក្រោយៗ​មក​ទៀត ​បង្កើត​បានទៅ​ជា​ទ្វីប៕

ការកកើត​ជីវិត​លើ​ភពផែនដី (ត)[កែប្រែ]

គិតត្រឹម​ប្រមាណ​ជា ៣៨០០លាន​ឆ្នាំមុន ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០០លានឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ផែនដី​របស់​យើង​បាន​ចាប់កំណើតឡើង​​ទៅជា​ភពមួយ ដែល​មាន​ “ស្នូល” និង​​ដែន​ម៉ាញេទិក, មាន​ព្រះចន្ទ និង​មាន​ចលនា​វិលជុំវិញ​អ័ក្ស​ប្រកប​ដោយ​លំនឹង, មាន​មហាសមុទ្រ និង​មាន​ដីគោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ​ ភពផែនដី​ក៏​នៅមិនទាន់​ក្លាយ​ជា​ទីកន្លែង​ដែល​ពោរពេញ​ទៅដោយ​ជីវិត​ស្រស់ថ្លា ដូចជា​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​នៅឡើយដែរ។

ភពផែនដី​មាន​ទឹក​ ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បី​អាច​ឲ្យ​​ជីវិត​សព្វសារពើ រួមទាំង​ជីវិត​មនុស្ស​យើង​ផង​​​អាច​រស់នៅ​បាន គេ​ត្រូវការ​លក្ខខណ្ឌ​ដ៏​ចាំបាច់​មួយ​ចំនួន​ផ្សេងទៀតទៀត ជាពិសេស គឺ​ត្រូវការ​​បរិយាកាស ដែល​សម្បូរ​ទៅដោយ​អុកស៊ីសែន។

នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​នៃ​ភពផែនដី​កាល​ពី​ដំបូង គឺ​មាន​ពោរពេញ​ទៅដោយ​ឧស្ម័នកាបូនិក នីត្រូសែន និង​មេតាន ចំណែក​ឯ​អុកស៊ីសែន​វិញ មាន​តិចតួចតែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន​ជាវាពិបាក​នឹង​ធ្វើ​ឲ្យ​ជីវិត​អាច​ចាប់កំណើត និងរីកលូតលាស់​ឡើងបាន... ជីវិត​មិន​អាច​ចាប់កំណើត​បាន​នៅលើ​ដី និង​ក្នុង​បរិយាកាស ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឯ​ក្រោម​ផ្ទៃ​សមុទ្រ​ឯណោះវិញ ដំណើរវិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​មួយ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង។

នៅ​ក្នុងទឹកសមុទ្រ សារធាតុ​សាមញ្ញៗមួយ​ចំនួន រួមមាន​ អ៊ីដ្រូសែន​ដែល​ជា​សារធាតុ​ដើម​កើតចេញ​ពី​ក្រោយ Big Bang​ បូករួម​ជាមួយ​នឹង​​សារធាតុផ្សេងទៀត​ដែល​កើត​ចេញ​ពី​ផ្កាយ រួមមាន​ដូចជា អុកស៊ីសែន កាបោន និង​នីត្រូសែន ព្រមទាំង​សារធាតុ​ខ្លះទៀត ដែល​​ធ្លាក់​មក​លើ​ភពផែនដី​ជាមួយ​នឹង​អាចមន៍ផ្កាយ បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​ធាតុផ្សំ​ដ៏សំខាន់ៗ សម្រាប់​ការ​កកើត​នៃ​ជីវិត ហើយ​ជីវិត​ដែល​ចាប់ផ្តើម​ឡើង​ជា​ដំបូង​នៅ​ពេលនោះ មិនមែន​ជា​ជីវិត​ក្នុងទម្រង់​សាំញ៉ាំ ដូចជា មនុស្ស សត្វ ឬ​រុក្ខជាតិ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ​ជា​ប្រភេទ​​ជីវិត​ក្នុង​ទម្រង់​ដ៏​សាមញ្ញ ដែល​មាន​កោសិកា​ទោល គឺ​ប្រភេទ​បាក់តេរី។

នៅ​ក្នុង​ចំណោម​បាក់តេរី​អស់ទាំងនោះ មាន​បាក់តេរី​មួយ​ប្រភេទ (Cyanobactérie) រស់នៅ​ដោយ​ប្រើ​​ពន្លឺព្រះអាទិត្យ​​ដើម្បី​​ស្រូបយក​​​ឧស្ម័នកាបូនិក​​ទៅ​បំផ្លែង​​ជា​សារធាតុគីមី ដើម្បី​ចិញ្ចឹមជីវិត នៅ​ក្នុង​យន្តការ​មួយ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះថា “រស្មីសំយោគ” (Photosynthèse) ហើយ​នៅ​ក្នុង​យន្តការ​រស្មីសំយោគនេះ វាបញ្ចេញ​មក​វិញ​​នូវ​កាកសំណល់​ដ៏សំខាន់​មួយ​ ដែល​ដើរតួនាទី​ដ៏​ចម្បង នៅ​ក្នុង​ដំណើរវិវឌ្ឍ​នៃ​ភពផែនដី គឺ​អុកស៊ីសែន។

ពីដំបូង សារធាតុ​អុកស៊ីសែន ដែល​ជា​កាកសំណល់​​បញ្ចេញ​ពី​រស្មីសំយោគ​ដោយ​បាក់តេរីនេះ ត្រូវ​រីកសាយភាយ​នៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ ហើយ​ទឹកសមុទ្រ​នៅ​ពេលនោះ​​​មាន​ពេញ​ទៅដោយ​អាតូម​នៃ​សារធាតុដែក ដែល​កើតឡើង​តាំង​ពី​រាប់លាន​ឆ្នាំមុន នៅ​ពេល​ដែល​ផ្កាយ​ត្រូវ​អស់ជីវិត ហើយ​ត្រូវ​ផ្ទុះ នៅ​ក្នុងហេតុការណ៍ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “Supernova”។

នៅពេល​ដែលសារធាតុ​ដែក​នេះ​ជួប​នឹង​អុកស៊ីសែន វា​បង្កើត​ទៅជា​ដែកអុកស៊ីត (​ច្រែះដែក) ដែល​ធ្លាក់ចុះ​ទៅ​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​នៅ​ឯ​បាតសមុទ្រ ហើយ​ដែល​នៅ​ក្នុងរយៈពេល​រាប់ពាន់​លាន​ឆ្នាំក្រោយ​មក​ទៀត វា​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​រ៉ែដែក ដែល​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ទាញ​យក​មក​ធ្វើ​ជា​សារធាតុ​ដ៏​ចម្បងមួយ សម្រាប់​​ផលិត​ឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់​ប្រចាំថ្ងៃ ក៏ដូចជា​ប្រើប្រាស់​នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម រហូត​មកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ក្រោយៗមកទៀត នៅពេល​ដែល​អាតូម​ដែក​នៅ​ក្នុង​​ទឹកសមុទ្រ​មាន​កាន់តែតិច​ទៅ បរិមាណ​អុកស៊ីសែន​ដែល​បញ្ចេញ​ពី​រស្មីសំយោគ​ដោយ​បាក់តេរី​ទៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ​​​មាន​កាន់តែ​ច្រើន​លើសលុប ក៏​ត្រូវ​បំភាយចេញ​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស។

បន្តិចម្តងៗ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា​ពីរពាន់លាន​ឆ្នាំក្រោយ​មក​ទៀត ទឹកសមុទ្រ ព្រមទាំង​ខ្យល់​ក្នុង​បរិយាកាស​នៃ​ភពផែនដី​របស់​យើង​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​ទៅដោយ​អុកស៊ីសែន... ម៉ូលេគុល​អុកស៊ីសែន​នៅ​ក្នុង​ខ្យល់​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ផ្ទៃមេឃ​​ត្រូវ​ប្រែពណ៌​ទៅ​ជា​ខៀវ ដូចគ្នា​ដែរ​ចំពោះ​ផ្ទៃសមុទ្រ​ដែល​ទទួល​ពន្លឺ​ពី​បរិយាកាស។

កាល​ពី​៧៥០លានឆ្នាំ​មុន ដីគោក​នៅលើ​ភពផែនដី​របស់​យើង​ប្រមូលផ្តុំគ្នា​នៅកន្លែងតែមួយ បង្កើត​ទៅជា​ទ្វីបដ៏ធំ​តែមួយគត់ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “មហាទ្វីបរ៉ូឌីញ៉ា” (Rodinia)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលមួយ ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ដែល​ចេញ​ពី​កម្តៅនៃ​ស្នូល​របស់​ផែនដី​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​​មហាទ្វីបនេះ​ត្រូវ​ប្រេះបែក​ចេញ​ពី​គ្នា​បន្តិចម្តងៗ (មួយឆ្នាំ២-៣សង់ទីម៉ែត្រ) រហូត​​បង្កើត​ទៅ​​ជា​ទ្វីបតូចៗ​ដាច់ចេញ​ពី​គ្នា។ ​ការប្រេះបែក​មហាទ្វីប​រ៉ូឌីញ៉ា​នេះ​បាន​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ហេតុការណ៍​ដ៏សំខាន់ពីរ ដែល​នាំ​មក​នូវ​ការ​ប្រែប្រួល​ដ៏​ធំមួយ​ដល់​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល។

ចលនានៃ​ផ្លាកតិចតូនិក ដែល​នាំ​ឲ្យ​​ប្រេះបែក​មហាទ្វីបរ៉ូឌីញ៉ា​នេះ​ បាន​បង្ក​ឲ្យ​មាន​នូវ​ហេតុ​ការណ៍​​ផ្ទុះភ្នំភ្លើង​នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​នៅ​ទូទាំងភពផែនដី ហើយ​ការ​ផ្ទុះ​ភ្នំភ្លើង​នេះ​​​បាន​បញ្ចេញ​នូវ​​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​យ៉ាងច្រើន​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស។ នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស ឧស្ម័នកាបូនិក​លាយឡំ​ជាមួយ​នឹង​ចំហាយទឹក បង្កើត​ទៅ​ជា​ភ្លៀងអាស៊ីត​ធ្លាក់​ចុះ​មក​លើ​ដីវិញ។

តាមធម្មតា នៅពេល​ដែល​ភ្លៀង​អាស៊ីត​នេះ​ធ្លាក់​ចុះ​មក​ដល់​ដី វា​ត្រូវ​ហួត ហើយ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​ត្រឡប់​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​វិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រេះបែក​មហាទ្វីបរ៉ូឌីញ៉ា​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ដុំថ្ម​ជាច្រើន ដែល​កាល​ពីមុន​កប់​នៅ​ក្រោម​ដី​ត្រូវ​ចេញ​មក​ខាងក្រៅ ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ភ្លៀង​អាស៊ីត​ធ្លាក់មក​លើ​ដី​ប៉ះ​នឹង​ថ្ម​ ថ្មទាំងនេះ​ក៏​ស្រូប​យក​ទឹក​ភ្លៀង​ បូករួម​ទាំង​​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​​ផង​​មិន​ឲ្យ​ភាយ​ចេញ​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​វិញ។

ភ្លៀង​ចេះតែ​បន្ត​ធ្លាក់ ហើយ​ថ្ម​ចេះតែ​បន្ត​ស្រូប​យក... បន្តិចម្តងៗ បរិមាណ​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​​ក៏​មាន​កាន់តែ​តិចទៅៗ។ ​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​ គឺ​ជា​ឧស្ម័ន​ផ្ទះ​កញ្ចក់ ដែល​មាន​តួនាទី​ដ៏សំខាន់ នៅ​ក្នុង​ការ​​ទប់ពន្លឺ​​​និងកម្តៅ​ពី​ព្រះអាទិត្យ​ឲ្យ​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស ហើយ​រក្សា​កម្តៅ​នៅ​លើ​ភពផែនដី។ ដូច្នេះ នៅពេល​ដែល​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​មាន​កាន់តែ​តិចទៅៗ ​សីតុណ្ហភាព​ទូទៅលើ​ភពផែនដី​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ត្រជាក់​ទៅតាម​នោះដែរ។

​នៅ​ក្នុង​រយៈពេល​ត្រឹមតែ​ប៉ុន្មាន​ពាន់ឆ្នាំ សីតុណ្ហភាព​មធ្យម​នៅលើ​ភពផែនដី​ទាំងមូល​បាន​ធ្លាក់​ចុះ​រហូតដល់​ទៅ -៥០អង្សារ ហើយ​តំបន់​ទឹកកក​ក៏​ចាប់ផ្តើម​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​តំបន់​ប៉ូល​ទាំងពីរ សំដៅ​ទៅកាន់​តំបន់​អេក្វាទ័រ។ តំបន់​ទឹកកក​លាតសន្ធឹង​កាន់តែធំ​ វា​ធ្វើ​ឲ្យ​ពន្លឺ​ព្រះអាទិត្យ​ត្រូវ​​ចាំង​ផ្លាត​ចេញ​​ពី​ភពផែនដី​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ​អាកាសធាតុ​ក៏​កាន់​តែ​ធ្លាក់​ចុះ​ត្រជាក់​ខ្លាំង បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ទឹកកក​កាន់តែ​ច្រើន... រហូត​ដល់​ពេល​មួយ ផ្ទាំង​ទឹកកក​ក៏​បានរីកសាយភាយ​ទៅដល់​គ្រប់​ទីកន្លែង រហូត​ត្រូវ​​គ្របដណ្តប់​នៅ​ពាសពេញ​ភព​ផែនដី​ទាំងមូល។

ភពផែនដី​យើង​ ដែល​កាល​ពី​ពេល​ទើប​នឹង​កកើតឡើង​ដំបូង គឺ​ជា​ភព​នៃ​សមុទ្រ​ភ្លើង ក៏​ត្រូវ​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ភព​នៃ​សមុទ្រ​ទឹកកក (គេច្រើន​ហៅ​តាមភាសា​អង់គ្លេស​ថា “Snowball Earth”) ហើយ​​យុគសម័យទឹកកក​នោះ​​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​​រហូតដល់​ទៅ​រាប់​​សិបលាន​ឆ្នាំ៕

ការរីកដុះដាលនៃជីវិតលើភពផែនដី​ក្រោយ​យុគសម័យទឹកកក[កែប្រែ]

កាលពី​​ជាង ៦០០លាន​ឆ្នាំមុន... រាប់លាន​ឆ្នាំ​មកហើយ​ ដែល​ភពផែនដី​​ទាំងមូល​ត្រូវ​គ្រប​ដណ្តប់​ពេញ​ទៅ​ដោយ​ទឹកកក ដែល​មាន​កម្រាស់​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់​ម៉ែត្រ។ ទឹកកក​កាន់តែច្រើន វាធ្វើ​ឲ្យ​ពន្លឺ​និង​កម្តៅព្រះអាទិត្យ​ត្រូវ​ចាំងផ្លាត​ចេញ​ទៅវិញ​កាន់តែ​ច្រើន ហើយ​សីតុណ្ហភាព​ក៏​ត្រូវ​​​ធ្លាក់​ចុះ​ត្រជាក់​កាន់តែ​ខ្លាំង ដែល​ជា​យន្តការមួយ តម្រូវ​ឲ្យ​ភពផែនដី​របស់​យើង​ត្រូវ​ជាប់​ក្នុង​អន្ទាក់ទឹកកក ដោយ​មើល​ទៅ​ហាក់ដូចជា​​គ្មាន​ថ្ងៃ​ដែល​អាច​ចេញ​រួច​មកវិញបាន។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេល​ដែល​ផ្ទៃ​ដី​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​ពេញ​ទៅ​ដោយ​ទឹកកក នៅឯ​ខាង​ក្នុង​ផែនដី​ឯណោះ​វិញ ស្នូលផែនដី​នៅតែ​​មាន​សីតុណ្ហភាព​ក្តៅខ្លាំង​ដដែល គឺ​ក្តៅ​​​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា ៦០០០អង្សារ (ក្តៅ​ជាង​ផ្ទៃខាងលើ​នៃ​ព្រះអាទិត្យ​ទៅ​ទៀត)។ ជាថ្មីម្តងទៀត គឺ​ឥទ្ធិពល​នៃ​កម្លាំង​ចេញ​ពី​កម្តៅ​ក្នុង​ស្នូលផែនដី​នេះហើយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ភពផែនដី​ត្រូវ​ក្រឡាប់ចាក់​សាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​ម្តងនេះ អ្វីៗ​ត្រូវ​ដើរបញ្ច្រាស់​ទៅវិញ។

ការ​​ផ្ទុះ​ភ្នំភ្លើង​ដែល​ធ្លាប់​កើតមាន​ជា​រឿយៗ​តាំង​ពី​មុ​ន​មក​នោះ បាន​​​កើតឡើង​យ៉ាង​សកម្ម​​សាជាថ្មី​ម្តងទៀត​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក​ទាំងមូល ហើយ​ការ​ផ្ទុះ​ភ្នំភ្លើង​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ឧស្ម័នកាបូនិក​ដែល​ត្រូវ​​ជាប់​នៅ​ក្នុងដី​តាំង​ពីមុន​យុគសម័យ​ទឹកកក​​មកនោះ ត្រូវ​​​បញ្ចេញ​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​វិញ។ កាលពីមុន មាន​ថ្ម​ដែល​អាច​ស្រូប​​ឧស្ម័នកាបូនិក​ទាំងនេះ​​ពី​ក្នុង​បរិយាកាស ទៅ​ក្នុង​ដីវិញ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនេះ ថ្ម​អស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​កប់​បាត់​នៅ​ក្រោម​ផ្ទាំងទឹកកក​អស់ទៅហើយ មិនអាច​ស្រូប​យក​ឧស្ម័នកាបូនិក​ទៅវិញ​បាន​ដូចកាល​ពីមុន​ទៀត​នោះទេ។

ឧស្ម័ន​កាបូនិក​ក៏​ត្រូវ​ប្រមូល​ផ្តុំ​​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ឧស្ម័ន​កាបូនិក​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​មាន​កាន់តែ​ច្រើន វា​​​អាច​ទប់កម្តៅ​ព្រះអាទិត្យ​បាន​កាន់តែ​ច្រើន ​​​ធ្វើ​ឲ្យ​សីតុណ្ហភាព​លើ​ភពផែនដី​ចាប់ផ្តើម​កើនឡើងមកវិញ។ នៅ​ពេល​ដែល​សីតុណ្ហភាព​កើនឡើង ​ផ្ទាំង​ទឹកកក​ក៏​ចាប់ផ្តើម​រលាយ ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ផ្ទាំងទឹកកក​ថយចុះ ពន្លឺ​និង​កម្តៅព្រះអាទិត្យ​ក៏​លែង​សូវ​ចាំងផ្លាត​ចេញ​ទៅវិញ ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​សីតុណ្ហភាព​ទូទៅ​លើ​ភពផែនដី​កើនឡើង​កាន់តែ​ខ្លាំង... បន្តិចម្តងៗ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​រាប់​លាន​ឆ្នាំក្រោយមកទៀត យន្តការ​នេះ​ក៏​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​​​ភពផែនដី​របស់​យើង​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​​ត្រឡប់​ទៅ​រក​សភាព​ដើម ​ដូចកាល​ពី​មុន​យុគសម័យ​ទឹកកក​វិញ។

តាមពិត ភពផែនដី​មិន​ត្រឹមតែ​វិលត្រឡប់​ទៅ​រកសភាព​ដើម​វិញ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ កម្រិត​អុកស៊ីសែន នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​ក៏​ថែម​ទាំង​​បាន​កើនឡើង​យ៉ាងខ្លាំង​​លើ​សពី​មុន​ផងដែរ។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេល​ដែល​ភពផែនដី​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​ដោយ​ផ្ទាំង​ទឹកកក​ ម៉ូលេគុល​ទឹក​នៅ​ក្នុង​ផ្ទាំង​ទឹកកក​នេះ មាន​ប្រតិកម្ម​ជាមួយ​នឹង​កាំរស្មីព្រះអាទិត្យ​ បង្កើត​ទៅ​ជា​សារធាតុ​គីមី​មួយ​ប្រភេទ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “ទឹកអុកស៊ីសែន” (H2O2) ឬហៅ​តាម​ភាសាបារាំង​ថា “Peroxyde d’hydrogène”។ ប្រតិកម្ម​នេះ​ចេះតែ​កើតមាន​ឡើង​អស់រយៈពេល​រាប់​លាន​ឆ្នាំ ​នៅ​ពេញ​ក្នុង​អំឡុង​យុគសម័យទឹកកក ដែល​បង្កើត​ឲ្យ​មាន​ទឹកអុកស៊ីសែន​យ៉ាងច្រើន​ជាប់​នៅ​ក្នុង​ផ្ទាំង​ទឹកកក។

នៅ​ពេល​ដែល​ផ្ទាំង​ទឹកកក​ត្រូវ​រលាយ​ ទឹកអុកស៊ីសែន​នេះ​ក៏​ត្រូវ​បំបែក​ខ្លួន​ចេញ​ទៅជា​ម៉ូលេគុល​ពីរផ្សេងគ្នា គឺ​ទឹក និង​អុកស៊ីសែន ដោយ​មួយ​ផ្នែក​ត្រូវ​បញ្ចេញ​ទៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ ហើយ​មួយផ្នែក​ទៀត​ត្រូវ​បំភាយ​ចេញ​ទៅ​ក្នុង​បរិយាកាស។ ហេតុដូច្នេះហើយ​​​បាន​ជា​​​​បរិមាណ​អុកស៊ីសែន​នៅលើ​ភពផែនដី ​ក្រោយ​យុគសម័យ​ទឹកកក​នោះ ត្រូវ​កើនឡើង​យ៉ាងខ្លាំង ទាំង​នៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ និង​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស។

កាល​ពី​មុន​ពេល​ដែល​ភពផែនដី​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​ទៅដោយ​ផ្ទាំង​ទឹកកក ជីវិត​បាន​ចាប់ផ្តើម​កកើត​រួចទៅហើយ​នៅលើ​ភពផែនដី​របស់​យើង គឺ​ជីវិត​ក្នុង​ទម្រង់​ជា​បាក់តេរី​កោសិកាទោល នៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណួរ​ចោទឡើង​ថា តើ​បាក់តេរីអស់ទាំងនេះ​អាច​នៅ​រស់រាន​មាន​ជីវិត​ដែរ​ឬ​ក៏​យ៉ាងណា ក្រោយ​ពី​ត្រូវ​គ្របដណ្តប់​ទៅដោយ​ផ្ទាំងទឹកកក​អស់រយៈពេល​រាប់លាន​ឆ្នាំ​មកនេះ?

តាមការពិត គេរកឃើញ​ថា បាក់តេរី​ដែល​មាន​តាំង​ពី​មុន​មកនោះ យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​មាន​មួយផ្នែក​ដែរ ដែល​​នៅ​បន្ត​រស់រាន​មាន​ជីវិត​នៅ​ក្រោម​ផ្ទាំង​ទឹកកក ហើយ​នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​ផ្ទាំងទឹកកក​រលាយ​អស់... ជាមួយ​នឹង​​​​កម្រិត​អុកស៊ីសែន​ដែល​កើនឡើង​យ៉ាង​ខ្លាំង​ផងនោះ ជីវិត​នៅលើ​ភពផែនដី​របស់​យើង​​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​រីកលូតលាស់​ និង​វិវឌ្ឍ​យ៉ាង​លឿន​បំផុត នៅ​ក្នុង​យុគសម័យមួយ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​តាម​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា (Cambrian explosion)។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ (ដែល​មាន​​​រយៈពេល​ប្រមាណ​ពី ៧០ ទៅ ៨០លាន​ឆ្នាំ) ជីវិត​នៅលើ​ភពផែនដី​បាន​វិវឌ្ឍ​ពី​ទម្រង់​ជីវិត​​កោសិកា​ទោល ទៅ​ជា​ទម្រង់​ជីវិត​ពហុកោសិកា ដែល​ជា​ទម្រង់​ជីវិត​មាន​លក្ខណៈ​​កាន់តែ​ជឿនលឿន ហើយ​មាន​រូបរាង និង​ទំហំ​កាន់តែ​ធំឡើង ពី​មួយថ្ងៃ​ទៅមួយថ្ងៃ។ ​រហូតដល់​ពេល​មួយ​ ទឹកសមុទ្រ​ដែល​កាល​ពីមុន​មាន​ត្រឹមតែ​បាក់តេរី ក៏​មាន​ពេញ​ទៅ​ដោយ​រុក្ខជាតិ​ និង​មច្ឆជាតិ​តូចធំ​គ្រប់​ប្រភេទ។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​រយៈពេល​រាប់លាន​ឆ្នាំ​កន្លងទៅនោះ ជីវិត​មាន​ការ​រីកដុះដាល​តែ​នៅ​ក្នុង​ទឹកសមុទ្រ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ បើ​គេ​ក្រឡេក​មើល​ទៅលើ​ដីគោកវិញ គ្រប់​ទីកន្លែង​​ទាំងអស់ គឺ​នៅ​ជា​ទីវាលរហោស្ថាន​ គ្មាន​រុក្ខជាតិ គ្មាន​សត្វ គ្មាន​ជីវិត​អ្វី​ទាំងអស់... ហើយ​ដើមហេតុចម្បង​បំផុត ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ជីវិត​មិន​អាច​រីកដុះដាល​នៅលើ​ដីគោក​បាន​នៅ​ពេលនោះ គឺ​ដោយសារ​តែ​​វិទ្យុសកម្ម​​នៃ​កាំរស្មីអ៊ុលត្រាវីយ៉ូលេ (UV) ពី​​​ព្រះអាទិត្យ។

អ្វីៗ​ត្រូវ​ប្រែប្រួល ក្រោយ​ពី​ប្រតិកម្ម​គីមី​ដ៏​សំខាន់​មួយ​បាន​កើតឡើង នៅ​ក្នុងបរិយាកាស នៅ​ឯរយៈកម្ពស់​​ប្រមាណ​ជា ៣០ ទៅ ៥០គីឡូម៉ែត្រ​ពីភពផែនដី។ នៅ​ពេល​ដែល​កម្រិត​អុកស៊ីសែន​នៅ​ក្នុង​បរិយាកាស​មាន​ការ​កើនឡើង ម៉ូលេគុល​អុកស៊ីសែន​នេះ​មាន​ប្រតិកម្ម​ជាមួយ​នឹង​កាំរស្មី​អ៊ុលត្រាវីយ៉ូលេ​របស់​ព្រះអាទិត្យ​ ក៏​បង្កើត​បាន​ទៅ​ជាឧស្ម័ន​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត គឺ ​អូហ្សូន (O3)។ ​បន្តិចម្តងៗ ​ឧស្ម័ន​អូហ្សូន​នេះ​បាន​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា​ទៅ​ជា​ស្រទាប់​​កាន់តែក្រាស់​ឡើងៗ... រហូត​មាន​កម្រាស់​​ល្មម​​អាច​នឹង​​ការពារ​ផ្ទៃដី​ពី​កាំរស្មី​អ៊ុលត្រាវីយ៉ូលេបាន។

ចាប់ពីពេលនោះហើយ ដែល​ជីវិត​ចាប់ផ្តើម​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ រីករាលដាល​ចេញ​ពី​ក្នុង​ទឹក​សមុទ្រ ឡើងទៅលើ​ដីគោក ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ដំបូងចេញ​ពី​រុក្ខជាតិ ហើយ​បន្ទាប់​មក​ទៀត នៅ​ប្រមាណ​ជា​ជិត ៤០០លាន​ឆ្នាំមុន ប្រភេទ​សត្វ​សមុទ្រ​​​មួយ​ចំនួន ក៏​ចាប់ផ្តើម​ចេញ​ពី​ទឹក​មក​រស់​នៅលើ​ដី​គោក ដោយ​ពីដំបូង​​រស់នៅ​ជាប់នឹង​មាត់ទឹក ជា​ប្រភេទ​សត្វពាក់កណ្តាលគោក​ពាក់កណ្តាលទឹក។

​ក្រោយៗមក​ទៀត ប្រភេទ​សត្វ​ទាំងនេះ​បាន​សម្របខ្លួន​លើ​ជីវិត​ដីគោក​បាន​កាន់តែ​ច្រើន អាច​​រស់នៅ​លើ​គោក​បាន​​កាន់តែ​យូរ និង​កាន់តែ​​ឆ្ងាយ​ពី​មាត់ទឹក ក៏ប៉ុន្តែ បើ​ទោះ​បី​ជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ ​ពពួក​សត្វ​ទាំងនេះ​ក៏​នៅ​​មិនទាន់​​អាច​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​ទឹក​បាន​ទាំងស្រុង​នោះដែរ ដោយ​ពួកគេ​ចាំបាច់​​ត្រូវត្រឡប់​ទៅ​ពងក្នុងទឹក ដើម្បី​បន្តពូជ។

នៅ​ប្រមាណ​ជា ៣០០លាន​ឆ្នាំមុន មាន​ប្រភេទសត្វមួយ​ចំនួន​ (ជាពិសេស ពពួកល្មូន) បានរកឃើញ​វិធី​បន្តពូជ​​ថ្មី​មួយ​ ដែល​លែងចាំបាច់​ត្រូវ​​ពឹងផ្អែក​លើ​ទឹក​​សមុទ្រ​តទៅទៀត គឺ​ការ​បន្តពូជ​តាមរយៈ​​​ស៊ុត​ដែលមាន​សម្បករឹង​ ហើយ​ដែល​អាច​ស្តុកទឹក​នៅ​ក្នុងនោះបាន។ តាមរយៈវិធី​បន្ត​ពូជ​បែបនេះ ពពួកសត្វ​ទាំងនេះ​អាច​ពង​​​នៅលើ​ដីគោក​បាន ដោយ​​លែង​ចាំបាច់​វិលត្រឡប់​ទៅ​ពង​ក្នុង​ទឹក​ដូចកាលពីមុន​ ហើយប្រែក្លាយ​ខ្លួន​ទៅ​ជា​សត្វដី​គោក ដោយ​កាត់ផ្តាច់​ទាំងស្រុង​ពី​ជីវិត​ក្នុងទឹក៕

ជំងឺមហារីក និងការព្យាបាល​ដោយ​ថ្នាំគីមី[កែប្រែ]

ថ្ងៃទី ៤ កុម្ភៈ ជាទិវា​ពិភពលោក​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​ជំងឺមហារីក។ បច្ចុប្បន្ន​នេះ ជំងឺ​មហារីក​ គឺ​ជា​មូលហេតុ​ទី​មួយ​នៃ​មរណភាព​​របស់​មនុស្ស​ជាតិ លើ​ភព​ផែនដី។ ជា​ជំងឺ​ដ៏​គួ​រ​ឱ្យ​ខ្លាច​រអា ជាឃាតករ​សម្លាប់​មនុស្ស​ គ្មាន​អាសូរ។ ប៉ុន្តែ​ជំងឺ​មហារីក អាច​ព្យាបាល​បាន និង​អាច​ព្យាបាល​ជា ប្រសិន​បើ​អ្នក​ជំងឺ​មកវិភាគ​រក​ជំងឺ​បាន​ទាន់​ពេល​វេលា។ ការព្យាបាល​អាច​មាន​ច្រើន​យ៉ាង​ច្រើន មាន​ជាអាទិ៍​ការ​ព្យាបាល​ជំងឺ​មហារីក​ដោយ​ ថ្នាំ​គីមី។


អង្គការសហប្រជាជាតិ​បាន​គិត​ស្មាន​ថា ជំងឺមហារីកទំនង​ជា​បាន​​​សម្លាប់​ជីវិត​មនុស្ស​អស់​៨៤​លាន​នាក់ នៅ​រវាង​ពី​ឆ្នាំ​ ២០០៥-២០១៥។ ហេតុ​ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​អង្គការ​បាន​ប្រើ​មធ្យោបាយ​ធំ ដើម្បី​ធ្វើ​យ៉ាង​ណា​កាត់​បន្ថយ​ជំងឺ​មហារីក​នៅ​លើ​ពិភពលោក។

ប៉ុន្តែ​គ្មាន​ទេ​សមភាព​ ! បណ្តាប្រទេស​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ឬ​ក្រុម​​​​ប្រទេស​ជឿនលឿន មធ្យោបាយ​វិភាគវែក​រក​ជំងឺ​មហារីក​ និងការ​​ព្យាបាល ​មាន​កំរិត​ខ្ពស់ ឯ​បណ្តា​ក្រុមប្រទេស​ក្រីក្រ​វិញ​ ពុំ​សូវ​ទទួល​បាន​ការ​ចាប់​អារម្មណ៍​ទេ។

ដោយ​ជាក់​ស្តែងទៅ តាំង​ពី​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​ចុងក្រោយ​មក​នេះ វិទ្យាសាស្ត្រ​វេជ្ជសាស្ត្រ​មាន​មធ្យោបាយ​ច្រើន​ក្នុង​ការ​ព្យាបាល​ជំងឺ​មហារីក​។ ក្នុង​ចំណោម​នោះ គឺ​ការ​ព្យាបាល​ដោយ​ថ្នាំ​គីមី ដែល​ហៅជា​ភាសា​បារាំង​ថា ។ ជា​ការព្យាបាល​ដ៏​ចាំបាច់ ប្រឆាំង​នឹង​មេរោគ​មហារីក ប៉ុន្តែ​ជា​វិធី​ព្យាបាល​ដែល​អ្នក​ជំងឺ​ខ្លាច​រអារ​បំផុត។

ការព្យាបាល​ដោយ​ថ្នាំ​គីមី​ប្រឆាំង​នឹងជំងឺ​មហារីក អាច​ជា​វិធី​ព្យាបាល​ទោល ឬ​បន្ថែម​អម​ដោយ​វិធី​ព្យាបាល​ផ្សេង​ទៀត ដូច​ជា​មុន​ការ​វះកាត់ ដើម្បី​បង្រួម​ដុំ​សាច់​មហារីក ឬ​ក្រោយ​ពី​ការ​ព្យាបាល​ដោយ​វិទ្យុ​សកម្ម​ ជា​ដើម​។ល។

ព្យាបាល​ដោយ​គីមី គឺ​ជា​ការ​ប្រើ​ថ្នាំ​ចាក់​ ឬ​ថ្នាំ​លេប ដែល​សំដៅ​ទៅ​កម្ចាត់​កោសិការ​មហារីក​ ឬ​កំរិត​កោសិកា​មហារីក​កុំ​ឱ្យ​រីក​ឆ្លង​រាលដាល​ទៅ​លើ​កោសិកា ឬ​សរីរាង្គ​ផ្សេង​ទៀត។ ប៉ុន្តែ​ថ្នាំ​ប្រភេទ​នេះ មាន​​អំណាច​ខ្លាំង អាច​វាយប្រហារ​លើ​កោសិកា​គ្មាន​ជំងឺ និង​អាច​ផ្តល់​ផលវិបាក​ គួរ​ឱ្យ​ខ្លាច ដូច​ជា ជ្រុះ​សក់ ក្អួត​ ចង្អោរ ឈឺក្បាល នឿយហត់​ខ្លាំង រលាក​រលាត់​ស្បែក ...

ប៉ុន្តែដោយសារ​ភាព​​រីក​ចម្រើន​ច្រើន វេជ្ជសាស្ត្រ​ក៏​អាច​ជួយ​សម្រួល​ស្ថានភាព​ប្រចាំ​ថ្ងៃ​របស់​អ្នក​ជំងឺ​បាន​ច្រើន​ដែរ។

អន្តរាគមន៍​ដោយ​​លោក​សាស្ត្រាចារ្យ អៀវ សុខា ប្រធាន​ផ្នែក​ជំងឺ​មហារីក​នៅមន្ទីរពេទ្យ​កាល់ម៉ែត្រ​ក្រុង​ភ្នំពេញ។

ហេតុផល​នៅ​ពី​ក្រោយ​ភាព​ជោគជ័យ​នៃ​សង្គម​សិង្ហបុរី​[កែប្រែ]

គិត​​មក​ទល់​​នឹង​​ពេល​​​​បច្ចុប្បន្ន​ សិង្ហបុរី​​មាន​​អាយុកាល​​ប្រមាណ​​ជាង​៥០​ឆ្នាំ​ទៅ​ហើយ​ ក្រោយ​​ពី​បុរី​កោះ​មួយ​​នេះ ​បាន​​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​​ប្រទេស​​ម៉ាឡេស៊ី។ ​ត្រឹម​​រយៈ​ពេល​​មិន​ដល់​​​​បី​ជំនាន់​​មនុស្ស​ផង​ បុរី​រដ្ឋ​​​នេះ​​បាន​​អភិវឌ្ឍ​ខ្លួន​​ពី​ប្រទេស​តតិយលោក​ ឬ​ជា​ប្រទេស​មួយ​ក្នុង​​ចំណោម​ប្រទេស​ក្រីក្រ​បំផុត​​លើ​លោក​ មក​​ក្លាយ​​ជា​​ប្រទេស​​មួយ​​ក្នុង​​ចំណោម​​ប្រទេស​​ដែល​​មាន​​បំផុត​​ នា​ពេល​​បច្ចុប្បន្ន។​ តើ​​អ្វី​​ជា​ហេតុ​ផល​នៅ​ពីក្រោយ​​សម្រាប់​ការ​​ពន្យល់​ពី​​ភាព​ជោគជ័យ​​ដ៏​មិន​​គួរ​ឱ្យ​​ជឿ​នេះ?​


សម្រាប់​រដ្ឋបុរីកូនកោះតូច​មួយ ដែលត្រូវ​ប្រឈម​នឹង​កង្វះខាត​ធនធាន​ធម្មជាតិ និង​សូម្បី​​តែទឹកសាបសម្រាប់ប្រើប្រាស់ សាធារណៈ​រដ្ឋ​សិង្ហបុរីជាករណី​ប្រទេស​មួយ​ដែល​​សម្រេចបាន​ភាពជោគជ័យ​ដ៏​មិន​គួរ​ឱ្យ​ជឿ។ សិង្ហបុរីបច្ចុប្បន្ន ជាមជ្ឈមណ្ឌល​ហិរញ្ញវត្ថុ​ធំបំផុត​ទីបួន​របស់​ពិភពលោក ជាដែនទីមួយ​ដែល​មាន​​កំពង់ផែពាណិជ្ជកម្ម​​ដ៏មមាញឹកបំផុត ហើយ​ក៏ជា​ប្រទេស​អាស៊ីទីមួយ​ដែលមានមហាសេដ្ឋីច្រើនបំផុត​ធៀប​នឹងប្រជាជនសរុប និង​ជាប្រទេស​អាស៊ីតែមួយគត់ដែល​ទទួលបាន​ការវាយតម្លៃ​ខ្ពស់​​បំផុត​គឺចំណាត់ថ្នាក់ AAA ពីស្ថាប័នកំពូលៗ ទទួល​បន្ទុកវាយតម្លៃ​ចំណាត់​ថ្នាក់​ហានិភ័យ​លើប្រទេស​ក្នុង​​ពិភពលោក តួយ៉ាងស្ថាប័ន Standard & Poor's Moody's និង Fitch។​

​គេអាច​នឹង​បន្តរៀប​រាប់​ពី​បញ្ហាប្រឈមនានាក្នុង​ការអភិវឌ្ឍប្រទេស ឬក៏សមិទ្ធិផល​ជោគជ័យរបស់​សិង្ហបុរី ​ជាពិសេស​ក្នុង​វិស័យ​សេដ្ឋកិច្ច តាមរយៈ​សំណេរ​ជាសៀវភៅ​រាប់​សិប​ក្បាល ឬក៏​ជា​សុន្ទរកថារាប់សិបម៉ោង ក៏ប៉ុន្តែសំនួរ​ដែល​ត្រូវសួរ​រក​ហេតុ​រក​ផល​នៃកត្តា​ចម្បងៗនៅពីក្រោយភាពជោគជ័យទាំងនោះតែងតែស្ថិត​ជាអាទិភាព។

ប្រាកដណាស់ អាច​មាន​ហេតុផលច្រើន ដែល​អាច​ឆ្លើយបាន​ដោយមនុស្ស​ច្រើននាក់ មិនថាជាជនបរទេស ឬ​ជនជាតិ​សិង្ហបុរីខ្លួនឯងផ្ទាល់ តួយ៉ាង ពីអតីតបិតារដ្ឋ លោក លី ក្វាន់យូ តាមរយៈសៀវភៅរបស់គាត់ “From Third World to First: The Singapore ​Story - 1965-2000” ឬជាភាសាខ្មែរ “ពីប្រទេសតតិយលោក​ទៅកាន់​ប្រទេស​ទីមួយ៖ ប្រវត្តិរបស់សិង្ហបុរី ឆ្នាំ​១៩៦៥ ដល់​ ២០០០”។

ទោះជាយ៉ាងណា បើផ្អែកតាមបទសម្ភាសន៍មួយ ដោយសាកលវិទ្យា​ល័យ​ដ៏​ល្បី​ល្បាញ​​​​របស់ចិន សាកលវិទ្យាល័យ Fudan ​ជាមួយ លោក Kishore Mahbubani អតីត​ឯកអគ្គរដ្ឋទូតរបស់សិង្ហបុរីប្រចាំអង្គការសហប្រជាជាតិ និង​បច្ចុប្បន្ន​ជា​សាស្រ្ដាចារ្យ​​នៃ​សាកលវិទ្យាល័យជាតិសិង្ហបុរី ចម្លើយអាចសង្ខេបដូចខាងក្រោម។ នៅពេលដែលគេនិយាយដល់ ភាពជោគជ័យរបស់សិង្ហបុរី គេអាចគិត​ដល់​បន្សំ​ប៉ូល​បី​ គឺ “MPH”។

ប៉ូលទាំងបី​នេះ​ជារូបមន្តមួយ​ដែល​ប្រទេស​មួយ​អាច​នឹង​ជោគជ័យដូចជាសិង្ហបុរី នៅពេល​ដែល​ប្រទេស​នោះអនុវត្តវា។

ប៉ូលដំបូងតំណាងដោយអក្សរ “M” មានន័យស្មើនឹង “Meritocracy”។ នៅក្នុង​ភាសា​ក្រិក​បុរាណ ពាក្យថា “Meritocracy” មានឬសគល់ពីពាក្យ “Merito” ប្រែថា “ទេពកោសល្យ​ ឬក៏ភាពវៃឆ្លាត” ចំណែកឯពាក្យ “Cracy” ដែលប្រែមកថា “អំណាច”។ ពាក្យនេះសំដៅដល់គោលគំនិតមួយដែលយល់ថា “អំណាច ឬក៏ទំនុកចិត្ត ក្នុង​ការ​សម្រេចកិច្ច​ការចម្បងណាមួយ គួរតែត្រូវផ្តល់ទៅឱ្យបុគ្គលណា ដែលមានការ​ប៉ិន​ប្រសប់​ ឬក៏ភាពវៃឆ្លាតបំផុត។ ហើយ អំណាច ឬទំនុកចិត្តទាំងនោះ មិនគួរ​រារាំង​ដោយ​ក្របខ័ណ្ឌ ក្រុម បក្សពួក ពូជសាសន៍ ឋានៈសង្គម ភាពមានបាន ឬភាពក្រីក្រ​នៃ​បុគ្គលម្នាក់នោះទេ”។​ ក្នុង​ប្រទេស​សិង្ហបុរី រដ្ឋ​ជ្រើសរើស​មនុស្ស​ដែលពូកែ​បំផុត​ដើម្បី​ដឹកនាំប្រទេស ហើយមូលហេតុ​ដែល​ប្រទេស​តតិយលោក​បរាជ័យ គឺដោយ​សារ​ នៅពេល​ដែលប្រទេស​ទាំងនោះ​ជ្រើសរើសរដ្ឋមន្ដ្រីសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ ពួក​គេ​ជ្រើសរើសតែបងប្អូនសាច់ញាតិរបស់ខ្លួន។

ប៉ូលទីពីរតំណាងដោយអក្សរ “P” មានន័យស្មើនឹង “Pragmatism” ប្រែមកថា ភាព​ជាក់​ស្ដែងនិយមដែលអាចអនុវត្តបាន។ ពាក្យនេះជាភាសាអង់គ្លេស ក៏ប៉ុន្តែ និយម​ន័យ​នៃពាក្យនេះត្រូវ​បាន​អនុវត្តបានយ៉ាងល្អដោយ មេដឹកនាំចិន លោក Deng Xiaoping ដែលយល់ថា មិនសំខាន់ថាឆ្មានោះស​ឬខ្មៅ សំខាន់​ថា​តើ​ឆ្មា​នោះ​ចាប់​កណ្តុរ​បានឬយ៉ាងណា។ ក្នុង​ករណីសិង្ហបុរី ដោយមិន​ប្រកាន់​និន្នាការ​មនោគមវិជ្ជា ឱ្យ​តែអាចអនុវត្តបាន ទាំងទ្រឹស្ដី​មូលធននិយម ឬ​ទ្រឹស្ដីសង្គមនិយម គឺ​សិង្ហបុរី​ផ្សែផ្សំ​គ្នា​អនុវត្ត​ឱ្យចេញជាប្រយោជន៍។

ប៉ូលចុងក្រោយ តំណាងដោយអក្សរ “H” ជាប៉ូលដ៏ពិបាកបំផុតក្នុង​ការអនុវត្ត។ អក្សរ “H” មានន័យថា “Honesty” សំដៅដល់ភាពស្មោះត្រង់​របស់មន្ដ្រីរដ្ឋាភិបាល។ ប្រទេស​តតិយលោក​ក្រីក្រទទួលរងបរាជ័យក្នុងការអភិវឌ្ឍដោយសារតែអំពើពុករលួយ។ មូលហេតុនេះហើយនៅពេល​ដែល​ លោក លី ក្វាន់យូ បាន​ក្លាយជា​នាយក​រដ្ឋមន្រ្ដី​របស់សិង្ហបុរី គាត់បានដាក់ពិន័យមិនត្រឹមតែមន្រ្ដីធម្មតា តែរហូតដល់​រដ្ឋមន្រ្តី​ជាន់​ខ្ពស់​ នៅពេល​ពួកគេទៅសម្រាកលំហែកាយជាមួយ​នឹងអ្នកជំនួញ។ ក្រោយពេល​ពួកគេត្រលប់មកវិញ ពួកគេត្រូវបានចាប់ខ្លួន ព្រោះថា អ្នក​ជំនួញ​ទាំង​នោះ​ជា​អ្នក​ចេញ​ចំណាយលើការសម្រាកលំហែកាយរបស់ពួកគេ ហើយនេះវា​ជា​ទម្រង់​នៃ​អំពើ​ពុក​រលួយ។ ដូច្នេះហើយ នៅពេលដែលអ្នក​ផ្សេង​ឃើញ ពួកគេនឹងមានការ​ប្រុងប្រយ័ត្ន​ លែងហ៊ានប្រព្រឹត្ត។

សរុបជារួម ការអនុវត្តបន្សំគ្នារវាង “Meritocracy” “Pragmatism” និង “Honesty” ឬ “MPH” គឺជារូបមន្ដសម្ងាត់នៃភាពជោគជ័យរបស់សិង្ហបុរី៕