មុខវិជ្ជា:ចម្រុះ

ភាពរុងរៀងសម័យអង្គរ ់់់

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៩​ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ឆ្លងកាត់​នូវ​យុគខ្មៅ​ងងឹត ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ហើយ​ចក្រភព​អារ៉ាប់​កំពុង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង វាតទី​កាន់កាប់ទឹកដី​នៅ​ប៉ែកខាងត្បូង និង​ខាង​កើត​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ឯណោះវិញ អាណាចក្រ​មួយ​ក៏​កំពុង​តែ​ងើបឡើង និង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ខ្លាំង​ដែរ នោះគឺ អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

តាមរយៈ​ការសិក្សា​របស់​អ្នក​បុរាណវិទ្យា គេរកឃើញ​ថា នៅ​ត្រង់​ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​ មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ដើមដំបូង តាំង​ពី​ប្រមាណ​ជា ៤២០០ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជន​នៅ​តំបន់​នេះ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ងាកចេញ​ពី​ការរស់​នៅ​បែប​បុរេ​ប្រវត្តិ មក​​ចាប់​ប្រកបរបរ​កសិកម្ម រួចហើយ​​បន្តិចម្តង​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​រដ្ឋមួយឡើង នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១​គ.ស គឺ​នគរ​​គោកធ្លក (ឬ​នគរ​ភ្នំ ) ដែល​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ហៅ​ក្លាយ​មក​ជា “ហ៊្វូណន”។

ដំណើររឿង​នៃ​ការ​កកើត​នគរ​គោកធ្លក ឬ​ហ៊្វូណន ត្រូវបានគេ​ដំណាល​ជា​លក្ខណៈ​រឿង​ព្រេង និង​មាន​កត់ត្រា​ទុក​ក្នុង​សិលាចារឹក​និងក្នុង​​ឯកសារ​ចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅ​ក្នុង​ទំនៀមទម្លាប់​ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើត​នៃ​នគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើម​ពី​អាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាង​ព្រះថោង ដែល​ជា​ក្សត្រ​មក​ពី​ឥណ្ឌា និង​នាងនាគ ដែល​ជា​ម្ចាស់ស្រុក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក​ជា​ភាសា​សំស្ក្រឹត គេ​បាន​រកឃើញ​នូវ​កំណត់ត្រា​អំពី​ដំណើររឿង នៃ​អាពាហ៍ពិពាហ៍​ រវាង​ម្ចាស់ស្រុក គឺ​ព្រះនាង​សោមា ជាមួយ​នឹង​ព្រាហ្មណ៍​​ម្នាក់​ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែល​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមទូក​ មកពីទិស​ខាង​ត្បូង​ (អាចមក​ពីកោះជ្វា ឬ​ស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែក​ឯកសារ​ចិន​វិញ​​មាន​កត់ត្រា អំពី​​​​អាពាហ៍ពិពាហ៍​រវាង​ព្រះបាទ​ហ៊ុនទៀន និង​ព្រះនាង​លីវយី។

អ្នកប្រាជ្ញ​ខ្លះ​យល់ថា ដំណើររឿង​ទាំង៣ខាងលើនេះ គឺ​ជា​រឿង​តែមួយ គ្រាន់តែ​មាន​ការ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​ខ្លះ​ទៀត យល់ថា រឿង​នេះ​អាច​ជា​ដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុង​កាលវេលា​ខុសគ្នា។

នគរហ៊្វូណន​មាន​រាជធានី​នៅ​ម្តុំ​ បាភ្នំ (ខេត្ត​ព្រៃវែង​បច្ចុប្បន្ន) ហើយមាន​​វប្បធម៌​លាយ​ចម្រុះ​គ្នា រវាង​វប្បធម៌​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​ដើម និង​វប្បធម៌​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពីឥណ្ឌា។ សាសនា​ក៏ដូចគ្នា​ដែរ។ ប្រជារាស្រ្ត​នៃហ៊្វូណនគោរព​តាម​ជំនឿ​​សាសនា​ដើម​របស់​ខ្លួនផង ដែល​គេហៅថា សាសនា​អ្នកតា និង​តាម​ជំនឿ​សាសនា​ពី​ឥណ្ឌា​ផង គឺ​ដំបូង​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​ និង​បន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។

តាមពិត ហ៊្វូណន​​គឺ​ជា​អាណាចក្រ​មួយ ដែល​មាន​នគរ​ច្រើនជា​ចំណុះ។ នគរ​ទាំងនេះ​​​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្សត្រផ្សេងគ្នា ​មាន​ឯករាជ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា ហើយ​ពេល​ខ្លះ ថែម​ទាំង​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​ទៀតផង គឺ​​ដូចជា សង្រ្គាម​រវាង​ស្តេចត្រាញ់ នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ដូច្នោះដែរ។

នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ហ៊្វូណន គេឃើញ​មាននគរ​ពីរ ដែល​មាន​ការ​ប្រកួតប្រជែងគ្នា​ខ្លាំង​ជាងគេ គឺ​មួយ​មាន​រាជធានី​នៅ​វយធបុរៈ (នៅត្រង់​ព្រៃកប្បាស​បច្ចុប្បន្ន) និង​មួយទៀត មាន​រាជធានី​នៅ​សម្ភុបុរៈ (ត្រង់​ស្រុក​សម្បូរ ខេត្ត​ក្រចេះ​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នគរ​វយធបុរៈ​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​សម្ភុបុរៈ​ ហើយ​បញ្ចូលគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​នគរ​ធំមួយ ដែល​មាន​អំណាច​យ៉ាង​ខ្លាំង រហូត​​ក្រោយ​មកទៀត ឈាន​ទៅ​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​ដែនដី​នៃ​នគរហ៊្វូណន​ទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណន​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​នគរ​ថ្មីមួយទៀត ដែល​នៅ​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឲ្យ​ថា “ចេនឡា” ហើយ​ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយ​ការ​ចូលទីវង្គត​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ដែលចិន​ហៅ​ថា ចេនឡា ត្រូវ​បាន​បំបែក​ជា​​នគរ​ពីរ ដូចកាល​ពី​សម័យ​ហ៊្វូណន​វិញ គឺ​នគរ​វយធបុរៈ ដែល​ចិនហៅថា “ចេនឡា​ទឹក” និង​នគរ​សម្ភុបុរៈ ដែល​ចិន​ហៅ​ថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹក​មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ ចំណែក​ឯ​ចេនឡា​គោក មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ហើយ​លាតសន្ធឹង​ដល់​ជួរភ្នំ​ដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែក​នគរ​ចេនឡា​ជាពីរ​នៅពេលនោះ ប្រហែល​ជា​ធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បី​ចែកគ្នា​គ្រប់គ្រង​តែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡា​ទាំងពីរ ​មិនមែន​ជាសត្រូវ​នឹងគ្នា ដូច​ជា​កាលពី​នគរវយធបុរៈ និង​សម្ភុបុរៈ កាល​ពី​​នៅក្នុង​សម័យកាល​​នគរហ៊្វូណន​នោះទេ។

រហូតដល់​ដើមសតវត្សរ៍​ទី៩ ចេនឡា​ទាំងពីរ​ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា​ជា​នគរ​តែមួយ​ឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​៨០២។ ថ្វីដ្បិត​តែ​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២​មិនសូវ​មាន​កិត្តិនាម​ល្បី ដូចជា ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គ​ត្រូវបានអ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្សត្រ​ដំបូងបង្អស់ ដែល​បាន​ស្ថាបនា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​រួបរួមគ្នា​មួយ ដែល​ក្រោយមកទៀត ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​បំផុត​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្មែរ។ ​ឆ្នាំ​៨០២ ដែល​​​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ​ឡើង​គ្រងរាជ្យ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យអង្គរ​ ដែល​ជា​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​បំផុត​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦០០ឆ្នាំ​ ចាប់តាំង​ពី​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៩ រហូតដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​ស្គាល់​នូវភាពរុងរឿង​ ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់​លើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែន​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​លាតសន្ធឹង​រហូតទៅដល់​ប្រទេស​ចិន នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ភូមា នៅប៉ែក​ខាង​លិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែក​ខាង​ត្បូង និង​នគរ​ចម្ប៉ា នៅ​ខាងកើត។

នៅ​ក្នុង​កំណត់ត្រា​របស់​ពួកអារ៉ាប់ នៅ​ចន្លោះ​ពីសតវត្សរ៍ទី៩ និង​សតវត្សរ៍​ទី១០ គេឃើញ​ថា កាលណា​និយាយ​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែ​លើកឡើង​ពី​ការ​ធ្លាក់ដុនដាប​ ក្នុង​យុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់​បាន​​ចាត់ទុក​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថា​ស្ថិត​ក្នុង​​តំបន់​ដែល​មាន​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅលើ​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួម​ជាមួយ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ​ជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដី​កាន់តែ​រួញតូច។

ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​កំណត់​ថា សម័យកាល​រុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ពី​ឆ្នាំ​៨០២ ជាមួយនឹង​ការ​ឡើងគ្រងរាជ្យ​នៃ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី២ និង​បញ្ចប់នៅ​ត្រឹម​ឆ្នាំ​១៤៣១ នៅ​ពេល​ដែល​​ព្រះបាទ​ស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេច​ចិត្ត​បោះបង់​រាជធានី​អង្គរចោល ហើយ​​ទៅតាំង​រាជធានី​នៅស្រីសន្ធរ និង​បន្ទាប់​មក​នៅ​​ភ្នំពេញវិញ ដើម្បី​គេចចេញ​ពី​ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​សៀម៕

ប្រជាជាតិរស់នៅជំុវិញអាណាចក្រអង្គរ

នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី៩ ដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៥​គ.ស អាណាចក្រ​ខ្មែរ គឺ​ជា​មហាអំណាច​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​កាន់កាប់​ទឹកដី​យ៉ាងធំ គ្របដណ្តប់​លើ​ទឹក​ដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។

ចម្ប៉ា

នៅ​ខាង​កើត​​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេឃើញ​មានពួក​ចាម នៅ​នគរ​ចម្ប៉ា។​ ពួកចាម​​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​ម៉ាឡេស៊ី (មក​ពី​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា ឬ​ជ្វា) ហើយ​​បាន​មក​តាំង​ទីលំនៅ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​ឥណ្ឌូចិន និង​បាន​បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ​មួយឡើង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី២ ទៅ​សតវត្សរ៍​ទី១ មុន​គ.ស។ នគរ​ចម្ប៉ា​បាន​ចាប់កំណើត​មុន​នគរភ្នំ ឬ​ហ៊្វូណន​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៣មក នគរ​ចម្ប៉ា​មាន​ការរីកចម្រើន​ខ្សោយ​ជាង​នគរ​ហ៊្វូណន ជាពិសេស ខាង​បច្ចេកទេស​ក្នុងការ​ធ្វើ​សឹកសង្រ្គាម។ នគរចម្ប៉ា និង​នគរ​ខ្មែរ គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ហើយ​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ជារឿយៗ។ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​ធំជាងគេ ដែល​កំណត់​ជោគវាសនា និង​កែប្រែ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ពួកចាម គឺ​សង្រ្គាម​ទល់នឹង​ នគរ​អាណ្ណាម ឬ​ដាយវៀត។

អាណ្ណាម

នគរ​អាណ្ណាម​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ចម្ប៉ា ក៏ប៉ុន្តែ ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស រហូត​ទៅដល់​ ​សតវត្សរ៍​ទី១០គ.ស (ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណជា​១ពាន់​ឆ្នាំ) អាណ្ណាម​​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចិន ពោលគឺ គឺ​គ្រាន់តែ​ជាអាណា​​ខេត្តមួយ​ប៉ុណ្ណោះ​របស់​ចិន។ ពេលខ្លះ ចិន​បាន​ហៅ​អាណ្ណាម​នេះ​ថា “ណាមវៀត”។

រហូត​ដល់ឆ្នាំ​៩៣៩ ពួក​​អាណ្ណាម​បាន​ទាម​ទារ​ឯករាជ្យ​ ទៅ​បង្កើត​ជានគរដាច់​ពី​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ នគរ​ថ្មី​នេះ​នៅ​តែ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ជា​​​នគរ​ចំណុះរបស់​ចិន​វិញ​ដដែល។ ចិន ដែល​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​៩៦០ ដល់​ឆ្នាំ​១២៧៩ ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រាជវង្ស​សុង។

ក្នុងការ​ព្យាយាម​​រើបម្រះ​ពី​នឹម​អាណានិគម​របស់​ចិន ពួក​អាណ្ណាម​តែងតែ​បាន​ងើបឡើង​បះបោរ ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​កងទ័ព​ចិន​ជារឿយៗ។ ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង​ឯណោះវិញ ​ពួក​អាណ្ណាម និង​ពួកចាមក៏​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​ឈ្លានពាន​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​​ឥតឈប់ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ទីចុង​បំផុត គឺ​នគរ​ចម្ប៉ា ដែល​ត្រូវ​បរាជ័យ ដោយ​ត្រូវ​នគរ​អាណ្ណាម​ឈ្លាន​ពាន​​ចូល​កាន់កាប់​ទាំងស្រុង នៅឆ្នាំ​១៤៧១។ នគរ​ចម្ប៉ា​ត្រូវ​រលំ ហើយ​ពួកចាម ក៏​បាន​នាំគ្នា​រត់ខ្ចាត់ខ្ចាយ​ចេញ​ពី​នគរ ដោយ​ភាគ​ច្រើន​រត់​ភៀសខ្លួន​ទៅ​ជ្រកកោន នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​រត់​ទៅ​ម៉ាឡាកា នៅ​ក្នុងប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី​បច្ចុប្បន្ន។

លាវ

នៅ​ខាង​លិច​អាណាម និង​ខាង​ជើង​នគរ​ខ្មែរ មាន​ប្រជាជន​មួយទៀត គឺ​លាវ។ លាវ​ធ្លាប់​ជា​នគរ​ឯករាជ្យ​មួយ នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ហ៊្វូណន។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ ប្រទេស​លាវ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ក្រោម​​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ខ្មែរ ដោយ​ដំបូង​​ត្រឹម​ជា​នគរ​ចំណុះ ហើយ​បន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យ​អង្គរ ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​លាវ​​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ខ្មែរវាតទី​កាន់​កាប់​ទាំងស្រុង។ រហូតដល់​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៤ ទើប​ប្រទេស​លាវ​ចាប់ផ្តើម​លេចរូបរាង​សាជាថ្មី​ឡើង​វិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ លាវ​ស្ថិត​នៅ​ជា​ប្រទេស​ទន់ខ្សោយ ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាម​កំហែង​ជា​ប្រចាំ​ពី​សំណាក់​ប្រទេស​ជិតខាង។

ពួក​មន (នៅភូមា)

នៅ​ខាង​កើត​អាណាចក្រ​ខ្មែរ មាន​ប្រទេស​មួយ ​ដែល​ខ្មែរ​ហៅ​ថា “ស្រុកមន” ហើយ​ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ត្រង់​ប្រទេស​ភូមា​សព្វថ្ងៃ។ កាលពីមុន ស្រុកមន និង​ស្រុក​ខ្មែរ មាន​ព្រំប្រទល់​ជាប់គ្នា នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ព្រំប្រទល់​​ភូមា និង​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន។ ចំណែក​ឯ​ប្រទេស​ថៃ​វិញ នៅ​មិនទាន់​មាន​រូបរាង​នៅឡើយទេ នៅពេលនោះ។

ថៃ ឬ​សៀម

នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក គេ​ឃើញ​មាន​ការកត់​ត្រា​ពី​វត្តមាន​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ប្រហែល​ជា​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១២​មក។ ពួកថៃ ឬ​សៀម កាល​ពី​មុន​រស់​នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​យូណាន​ប្រទេស​ចិន ហើយ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​អន្តោប្រវេសន៍​ចាក់ចុះ​មក​ទិស​ខាង​ត្បូង បន្តិចម្តងៗ ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៩។

ពីដំបូង គេឃើញ​ពួកថៃ ឬសៀម​​បាន​ចុះ​មកតាំង​ទីលំនៅ នៅ​ភាគខាងជើង​ប្រទេស​លាវ​សព្វថ្ងៃ និង​នៅ​ឈៀងម៉ៃ។ ចំនួន​ពួកថៃ ឬសៀម​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​នៃ​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​មាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឡើងៗ ហើយ​ពួកគេ​ក៏​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​នគរ​តូចៗ​មួយចំនួន ដូចជា សុខោទ័យ ឆៀងសែន ឈៀងម៉ែ ​ស្រែមួយលាន និង​អយុធ្យា។​ ក៏ប៉ុន្តែ ពី​ដំបូង ​នគរ​ទាំងអស់​នេះ​ជា​នគរ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​ឥទ្ធិពល​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ នគរ​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម​ ក៏​បាន​ពង្រឹង​ប្រទេស​របស់​ខ្លួន​បន្តិចម្តងៗ ឲ្យ​ទៅ​ជា​នគរ​ដែល​មាន​​​​អធិបតេយ្យ​ពេញលេញ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​សុខោទ័យ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៣។ ​បន្ទាប់មកទៀត នៅសតវត្សរ៍​ទី១៤ ក្រោយ​ពី​ស្តេច​រាមកំហែង​ចូល​ទិវង្គត ​សុខោទ័យ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប ហើយ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​នគរ​សៀម​មួយទៀត គឺ​នគរ​​​អយុធ្យា។ គឺ​​អយុធ្យា​នេះ​ហើយ ដែល​បាន​ពង្រីក​អំណាច​នគរ​សៀម ហើយ​​ជា​គូប្រជែង​ដ៏ធំ​បំផុត​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ នៅ​ចុងសម័យ​អង្គរ។

ម៉ាឡេ

ងាកទៅ​ប៉ែក​ខាង​សមុទ្រ​វិញ នៅ​ប៉ែក​​ខាង​ត្បូង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេ​ឃើញ​មាន​​​អាណាចក្រ​​ដ៏ធំមួយ គឺ​អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ (Srivijaya) ​របស់​ពួកម៉ាឡេ ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​លើ​កោះស៊ូម៉ាត្រា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​ដែនដី​​គ្របដណ្តប់​​រហូតទៅដល់ កោះជ្វា (Java) កោះ​បរណេអូ (Borneo) និង​ម៉ាឡាកា នៅ​ចុង​ខាង​ត្បូង​នៃ​ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ ពោលគឺ ពាសពេញ​ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី និង​ព្រុយណេ​​សព្វថ្ងៃ។ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១៣ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​បាន​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​រហូត​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅជា​នគរ​ចំណុះ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ក្រោយ​មក​ទៀត​ ជា​នគរ​ចំណុះ​របស់​នគរ​សុខោទ័យ​របស់​សៀម។ នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៥ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​បែក​ខ្ញែក​ទៅជា​នគរ​តូចៗ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា៕

ភាពរុងរឿងឡើងវិញនៅអឺរ់ុប

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥ និង​ទី១៦ នៅ​ពេលដែលអេស្ប៉ាញ​​កំពុងតែ​វាតទី​ពង្រីក​​អាណានិគម​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក ដែល​គេហៅថា​ “ដែនដីថ្មី” នៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​ជា​ដែនដី​ចាស់ឯណេះ​វិញ គេបាន​ស្គាល់​នូវការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏សំខាន់មួយ គឺ​ការវិវឌ្ឍ​ខាងវប្បធម៌ ដែល​គេឲ្យ​ឈ្មោះតាម​ភាសា​បារាំង​​ថា “La Renaissance”។ Renaissance ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេល​នោះ អឺរ៉ុប​បាន​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​ឡើងវិញ​នូវ​វប្បធម៌រុងរឿង​ដែល​គេ​ធ្លាប់​មាន​កាល​ពី​ក្នុង​សម័យបុរាណ ហើយ​ដែល​ត្រូវ​​រលាយបាត់បង់​​ស្ទើរតែ​បាត់សូន្យ​នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម។

យើងដឹង​ហើយ​ថា នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ តំបន់​អឺរ៉ុប​ដែល​ធ្លាប់​តែ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​មហារដ្ឋ​តែមួយ គឺ​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​បំបែក​ទៅជា​នគរ​ផ្សេងៗ​គ្នា ហើយ​នគរ​អស់ទាំងនោះ​បាន​ចំណាយ​ពេល​ច្រើន​ទៅលើ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​និង​គ្នា ឬ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អំណាច​ផ្ទៃក្នុង​នគរ​របស់​ខ្លួន។ អឺរ៉ុប​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ​សេដ្ឋកិច្ច​ត្រូវ​ខ្ទេចខ្ទាំ ប្រជាជន​គ្មាន​សុខសន្តិភាព និង​គ្មាន​ការ​អប់រំ ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​វប្បធម៌​ដ៏រុងរឿង​កាល​ពីមុន ​​ត្រូវ​រលាយបាត់បង់​បន្តិចម្តងៗ រហូត​ធ្លាក់​ក្នុង​ដំណាក់កាល​មួយ ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគខ្មៅងងឹត”។

នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ មានហេតុការណ៍​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​យុគខ្មៅងងឹត​នៅ​អឺរ៉ុប​ចាប់ផ្តើម​ទទួល​ពន្លឺឡើងវិញ។ ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​ពួកតួកគី​បាន​វាយផ្តួលរំលំ​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ដែល​​ជា​រាជធានី​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (អតីត​ចក្រភពរ៉ូម​ខាង​កើត)។ អ្នកប្រាជ្ញ​ជាច្រើន​​របស់​ប៊ីហ្សង់តាំង​ក៏​បាន​នាំគ្នា​រត់ភៀសខ្លួន​ទៅ​កាន់​អឺរ៉ុប ដោយនាំ​យក​ទៅជាមួយ​នូវ​ឯកសារ​ល្អៗ ដែល​បន្សល់ទុក​ពី​អ្នកប្រាជ្ញ​ក្រិក​សម័យបុរាណ។ អ្នកប្រាជ្ញ និង​​ឯកសារ​ក្រិក​ទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ជា​គ្រឹះ​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​ស្តារ​ឡើងវិញ​នៃ​វប្បធម៌​រុងរឿង​នៅ​អឺរ៉ុប ហើយ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង​ ចាត់ទុក​ថា​ជា​ឆ្នាំ​ចុងក្រោយ​នៃ​យុគសម័យកណ្តាល និង​ជា​ឆ្នាំ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យកាល Renaissance។

ប្រទេស​ដែល​បាន​ដើរតួនាទី​សំខាន់​បំផុត នៅ​ក្នុង​​ការ​ធ្វើ​ឲ្យរស់ឡើងវិញ នៃ​វប្បធម៌​រុងរឿង​នេះ គឺ​អ៊ីតាលី។ គេសង្កេតឃើញ​ថា អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗ​ ទាំង​ខាង​សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ទស្សនវិជ្ជា នយោបាយ ហិរញ្ញវត្ថុ និង​តារាសាស្រ្ត ភាគច្រើន​ចេញ​មក​ពី​អ៊ីតាលី។

Michel-Ange, Raphael និង​ Léonard de Vinci ​ដែលត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​វិចិត្រករ ដែល​មាន​ស្នាដៃ​ឆ្នើម​បំផុត​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ពូកែ​ខាង​​ចម្លាក់ គំនូរ ស្ថាបត្យកម្ម និង​វិស្វកម្ម សុទ្ធសឹង​ជា​អ្នកប្រាជ្ញ​អ៊ីតាលី។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​សព្វថ្ងៃ​នេះ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ គេឃើញ​មាន​ហ្វូងមនុស្ស​ណែនណាន់តាន់តាប់ នាំគ្នា​ឈរតម្រង់ជួរ​ចាំមើល​រូបគំនូរ​ Monalisa ដែល​គូរ​ដោយ​ Léonard de Vinci ហើយ​ដែល​គេ​ដាក់តាំង​នៅ​ក្នុងសារមន្ទីរ Louvre នៅ​ប៉ារីស។ ចំណែក​ Michel-Ange វិញ ក្រៅពី​គំនូរ និង​ចម្លាក់ បាន​បន្សល់​ទុកនូវស្នាដៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏ល្បីល្បាញ​​ជាច្រើន ជាពិសេស គឺ​​​​វិហារ Saint Pierre នៅ​បុរីវ៉ាទីកង់ ហើយ​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចម្លង​តាម​ នៅ​ក្នុងការ​សាងសង់​អគារ​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀត រួមមាន វិហារ Saint Paul នៅ​អង់គ្លេស និង​វិមាន​កាពីតូល​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

អ្នកប្រាជ្ញ​មួយរូប​ទៀត​របស់​អ៊ីតាលី នាសម័យកាល Renaissance គឺ​ទស្សនវិទូនយោបាយ ឈ្មោះ Machiavelli ​បាន​និពន្ធ​សៀវភៅមួយក្បាល​​ ដែលល្បីសុះសាយ​​រហូត​មក​ដល់​សព្វថ្ងៃ គឺ​សៀវភៅ ដែល​មាន​ចំណង​ជើង​ជា​ភាសា​បារាំង​ថា “Le Prince”។ នៅ​ក្នុង​សៀវភៅ​នេះ Machiavelli បាន​សរសេរ​អំពី​របៀប​ដឹកនាំ​រដ្ឋ ដោយ​ប្រើ​ប្រាជ្ញា​ផង ប្រើ​កម្លាំង​ផង និងប្រើ​​កលល្បិចផង។ បើតាម Machiavelli មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​ត្រូវ​តែ​ចេះប្រើ​កម្លាំង​ដូចជា​សត្វតោ និង​ចេះ​ក្រឡិចក្រឡុច​ដូចជា​សត្វកញ្ជ្រោង ក៏ប៉ុន្តែ កម្លាំង និង​ភាព​ក្រឡិចក្រឡុច​នេះ មិនមែន​​ដើម្បី​គ្រាន់តែ​រក្សា​អំណាច​យកមក​បំពេញ​ប្រយោជន៍​ផ្ទាល់ខ្លួន​នោះទេ ប៉ុន្តែ គឺ​ដើម្បី​រក្សា​អំណាច​យក​ទៅ​បម្រើ​ផលប្រយោជន៍​របស់​ប្រជាជន​​ទូទៅ។ រដ្ឋ​​អាច​រំលោភ​ច្បាប់ ឬ​ធ្វើ​នូវ​ទង្វើ​ដែល​គ្មាន​សីលធម៌ បើ​សិន​ជា​វា​ចាំបាច់ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​ជាតិ ដែល​គេហៅ​តាមភាសា​បារាំង​ថា “Raison d’Etat”។ គោលគំនិត​របស់ Machiavelli ត្រូវ​បាន​អ្នកខ្លះ​រិះគន់​ថា​ជា​គំនិតអ្នកនយោបាយ​ដែល​គ្មាន​សីលធម៌ ក៏ប៉ុន្តែ ខ្លះទៀត យល់ថា​វាជា​គំនិត​នយោបាយ​ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ប្រាកដ​និយម។ មកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ សៀវភៅ “Le Prince” របស់ Machiavelli នៅតែ​ជា​សៀវភៅ​គោល ដែល​គេ​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​​​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សាលា​​វិទ្យាសាស្រ្ត​នយោបាយ​។

នៅ​សតវត្សរ៍ទី​១៦ ចលនា Renaissance ដែល​ចាប់កំណើត​នៅ​អ៊ីតាលី បាន​ជះពន្លឺ​បន្តិចម្តងៗ ទៅដល់​បណ្តា​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត នៅ​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប រាប់ចាប់តាំង​ពី​អេស្ប៉ាញ បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និង​អង់គ្លេស រហូត​ទៅដល់​ប៉ូឡូញ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៤៣ តារាវិទូ​ប៉ូឡូញម្នាក់​ឈ្មោះ Nicolas Corpernic ដែល​ធ្លាប់​បាន​ទៅ​សិក្សា​នៅ​អ៊ីតាលី បាន​ចេញផ្សាយ​សៀវភៅមួយ អំពី​ទ្រឹស្តី​ថ្មី​នៃ​តារាសាស្រ្ត ដែល​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុកថា​ជា​​បដិវត្តន៍​នៃ​ការ​យល់ដឹង​របស់​មនុស្ស​ទៅលើចក្រវាល។

តាំងពីដើមរៀងមក មនុស្ស​ក្នុង​សម័យបុរាណ​យល់ថា ផែនដី​គឺ​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល។ គ្រប់អ្វីៗ​ទាំងអស់​​ដែល​នៅលើ​មេឃ ទាំង​ព្រះចន្ទ ព្រះអាទិត្យ និង​គ្រប់ផ្កាយ​ទាំងអស់​ សុទ្ធតែធ្វើ​ដំណើរ​ជុំវិញ​ផែនដី។ Nicolas Copernic ដែល​បាន​ចំណាយ​ពេល​រាប់ឆ្នាំ សិក្សា​អំពី​តារាស្រ្ត បាន​បង្កើត​នូវ​ទ្រឹស្តី​ដ៏ថ្មីស្រឡាងមួយ គឺ​ថា មិនមែន​ព្រះអាទិត្យ​ទេ ដែល​វិល​ជុំវិញ​ផែនដី គឺ​ផែនដី​វិញ​ទេ ដែល​ជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យ។ ​ហេតុ​ដែល​គេ​មើលទៅឃើញ​ហាក់ដូចជា​ព្រះអាទិត្យ និង​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅលើ​មេឃ​វិល​ជុំវិញ​ផែនដី តាមការពិត គឺ​ដោយសារ​តែ​ផែនដី​វិលជុំវិញ​ខ្លួនឯង ដែល​ក្នុងមួយជុំៗ ​មាន​រយៈពេល ២៤ម៉ោង។ យោងតាម​ទ្រឹស្តី​របស់ Copernic ផែនដី​​គ្រាន់តែ​ជា​ភពមួយ​ ក្នុង​ចំណោម​ភព​ជាច្រើន​ផ្សេងទៀតប៉ុណ្ណោះ ហើយ​មិនមែន​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​នៃ​ចក្រវាល ដូចដែល​គេ​ធ្លាប់​ជឿ​ពីមុន​នោះទេ។ ទ្រឹស្តី​របស់ Nicolas Copernic គឺ​​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​តារាសាស្រ្ត​សម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ វាផ្ទុយ​ទៅនឹង​ជំនឿ​របស់​វិហារ​កាតូលិក​ នាសម័យកាល​នោះ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ Copernic រង់ចាំ​រហូតដល់ដង្ហើមចុងក្រោយ​នៃ​ជីវិត​របស់​លោក ទើប​ចេញផ្សាយ​សៀវភៅ ស្តីពី​បដិវត្តន៍​នៃ​តារាស្រ្ត​។

និយាយ​អំពី​វិហារ​កាតូលិក ​យុគសម័យ Renaissance ក៏​ជា​យុគសម័យ​​ដែល​​មាន​ការ​បែកបាក់​នៃ​គ្រឹស្ត​សាសនា​និកាយ​​កាតូលិក​ផងដែរ។ យើងដឹង​ហើយ​ថា នៅពេល​ដែល​ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​ពុះចែក​ជាពីរ គ្រឹស្ត​សាសនា​​ត្រូវ​បាក់​បែក​ជា​ពីរ​និកាយ​​រួចមកហើយ គឺ​និកាយ​អ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) នៅ​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​កើត (ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​)​ និង​និកាយ​កាតូលិក​ នៅ​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងលិច​ (​អឺរ៉ុបខាងលិច)។ ក្រោយ​ពេល​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​លិច​ដួលរលំ​​បែកខ្ញែក​ទៅជា​នគរ​ផ្សេងៗ​គ្នា គ្រប់នគរ​ទាំងអស់​​នៅ​អឺរ៉ុប​ខាងលិច​នៅតែ​បន្ត​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​នៃ​វិហារ​កាតូលិក​ដដែល ដោយ​មាន​​​សម្តេច​ប៉ាប នៅ​ទីក្រុង​រ៉ូម​ ជា​អ្នក​មាន​អំណាច​កំពូលខាង​សាសនា។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​១៥១៧ បុព្វជិត​កាតូលិក​អាល្លឺម៉ង់​ម្នាក់ ឈ្មោះ Martin Luther (សូមកុំច្រឡំ​ជាមួយ Martin Luther King ដែល​ជា​សកម្មជន​ការពារ​សិទ្ធិ​ជន​ជាតិ​ស្បែក​ខ្មៅ​នៅ​អាមេរិក!) បាន​ចេញមុខ​ជា​សាធារណៈ​រិះគន់​សេចក្តីបង្រៀន រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របៀបដឹកនាំ​របស់​សម្តេចប៉ាប ព្រមទាំង​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​ស៊ីជម្រៅ​នៃ​វិហារ​កាតូលិក​។ នៅ​ឆ្នាំ​១៥២១ Marthin Luther ត្រូវបាន​សម្តេច​ប៉ាប​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​វិហារ​កាតូលិក ព្រមទាំង​ត្រូវ​បាន​អធិរាជ​ Charles Quint ចាត់ទុក​ថា​ជា​ឧទ្ទាម​ក្រៅច្បាប់។ ក៏ប៉ុន្តែ​ គំនិត​របស់​ Martin Luther បាន​ទទួល​នូវ​ការ​គាំទ្រ​កាន់តែ​ច្រើន ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​ថ្នាក់ដឹកនាំ​វិហារកាតូលិក​ចេះតែ​បន្ត​​​រីករាលដាល​កាន់តែ​ធំឡើង រហូត​បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​មួយថ្មី​ទៀត ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ប្រូតេស្តង់” (Protestant)។ ប្រូតេស្តង់ ដោយសារ​តែ​ពួកគេ​​ជា​អ្នក​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​អំណាច​របស់​សម្តេចប៉ាប និង​សេចក្តី​បង្រៀន​ជាទូទៅ​របស់​វិហារ​កាតូលិក។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៣៤ នៅ​អង់គ្លេស ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប​ដែរ​នោះ ព្រះបាទ ​Henri VIII ចង់​លែង​ព្រះមហេសី​របស់​ព្រះអង្គ ប៉ុន្តែ សម្តេច​ប៉ាប​មិន​អនុញ្ញាត។ ព្រះបាទ Henri VIII ក៏​បាន​​​ផ្តាច់ខ្លួន​ចេញ​ពី​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប ដោយ​បាន​បង្កើត​ជា​និកាយ​ថ្មី​មួយ​ទៀត សម្រាប់​អង់គ្លេស គឺ​និកាយ Anglican។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ វិហារ​គ្រឹស្ត​សាសនា​និកាយ​ Anglican នៅតែ​ត្រូវ​កាត់ផ្តាច់​ពី​អំណាច​របស់​សម្តេច​ប៉ាប។ ប្រមុខដឹកនាំ​វិហារ​ Anglican គឺ​ ព្រះមហាក្សត្រ​​អង់គ្លេស៕

សតវត្សរ៍ទី១៧... មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប​បន្ត​វាតទី​ពង្រីក​អាណានិគម​ នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់​គ្រប់គ្រង​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ហើយ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​គ្រប់គ្រង​អាមេរិក​ខាងជើង ត្រង់​ទឹកដី​កាណាដា និង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​សព្វថ្ងៃ។

►សូមអាន ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

នៅ​អាស៊ី រាជវង្សមីង​របស់​ចិន​ត្រូវ​បាន​ពួក​ម៉ាន់ជូ​ផ្តួលរំលំ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៤៤។ ​ពួកម៉ាន់ជូ​ក៏​បាន​បង្កើត​ជារាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺ​រាជវង្ស​ឈីង ដែល​គ្រប់គ្រង​ប្រទេស​ចិន​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៩១២ ទើប​ត្រូវ​ក្រុម​បះបោរ​ដឹកនាំ​ដោយ​ស៊ុនយ៉ាតសេន​ផ្តួលរំលំ ហើយ​បង្កើត​របបសាធារណរដ្ឋ។

នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​នៅតែ​បន្ត​ធ្លាក់​ដុនដាប ដោយ​ទឹកដី​ចេះតែ​រួញ​បន្តិចម្តងៗ ដោយ​ការ​លេបត្របាក់​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង។ ក្រោយ​ពី​ការ​ដួលរលំ​​អង្គរ និង​បន្ទាយលង្វែក​ដោយសារ​ដៃ​សៀម អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​កូស៊ាំងស៊ីន (កម្ពុជា​ក្រោម) ទៅ​ក្នុង​ដៃ​អាណ្ណាម នៅ​ក្នុង​រាជ​ព្រះបាទ​ជ័យជេដ្ឋា​ទី២។ ព្រះបាទ​ជ័យជេដ្ឋា​ទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​១៦១៨ បាន​យក​ក្សត្រិយ​អាណ្ណាម​មក​ធ្វើ​ជា​ព្រះរាជាយា រួចហើយ​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ប្រជាជន​អាណ្ណាម​ចូល​មកតាំងទីលំនៅ​នៅក្បែរ​ព្រៃនគរ។ ចាប់ពីពេលនោះ​ហើយ ដែល​ពួក​អាណ្ណាម​ចាប់ផ្តើម​ទន្រ្ទាន​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​ ដែល​យើង​ហៅ​ថា កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

►សូមអាន ភាពរុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​សម័យអង្គរ

នៅ​អឺរ៉ុបវិញ សង្រ្គាម​ដ៏ធំមួយ​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​១៦១៨ ហើយ​អូសបន្លាយ​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៦៤៨ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា “សង្រ្គាម ៣០ឆ្នាំ” (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្គាម​នេះ​ផ្ទុះឡើង​ពីដំបូង​ចេញពី​ជម្លោះ​​សាសនា រវាង​​ពួក​​កាតូលិក និងពួក​ប្រូតេស្តង់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក សង្រ្គាម​នេះ​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​ពេញ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ទាំងមូល។ សង្រ្គាម​នេះ​បាន​បិទបញ្ចប់​ដោយ​សន្ធិសញ្ញា​វេសហ្វាលី (Wesphalie) នៅ​ឆ្នាំ​១៦៤៨។ គឺ​សន្ធិសញ្ញា​វេសហ្វាលី​នេះ​ហើយ ដែល​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នៃ​ទំនាក់ទំនង​អន្តរជាតិ​សម័យទំនើប ដោយ​បណ្តា​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​បង្កើត​ជា​គោលការណ៍​ដ៏សំខាន់មួយ គឺ​អធិបតេយ្យភាព និង​បូរណភាព​ទឹកដី​របស់​រដ្ឋ ពោលគឺ រដ្ឋនីមួយៗ​មាន​ព្រំដែនដែល​មិន​អាច​រំលោភ​បាន ហើយ​ត្រូវដឹកនាំ​ដោយ​អំណាច​នយោបាយ ដែល​មាន​អធិបតេយ្យភាព​កំពូល​ ដែល​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត​មិនអាច​លូកដៃ​ចូល​មក​​ជ្រៀតជ្រែក​បាន។

ឆ្នាំ​១៦៤៩ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​ការ​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​វេសហ្វាលី​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​៣០ឆ្នាំ ហេតុការណ៍​ដ៏សំខាន់​មួយ​បាន​កើតឡើង នៅ​អង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍​ប្រឆាំង​នឹង​រាជានិយម​អង់គ្លេស​ ដែល​បាន​បង្ក​ជា​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៦៤២​មកនោះ បាន​ទទួលជោគជ័យ ហើយ​ក្រុម​បដិវត្តន៍​បាន​ចាប់​ខ្លួន​ស្តេច​អង់គ្លេស គឺ​ស្តេច​ Charles ទី១ យក​មក​កាត់ទោស​ប្រហារ​ជីវិត ដោយ​កាត់ក្បាល។ របបរាជានិយម​ត្រូវ​ដួលរលំ ជំនួស​មកវិញ​ដោយ​របបសាធារណរដ្ឋ ក៏ប៉ុន្តែ ជា​របបសាធារណរដ្ឋ​បែប​ផ្តាច់ការ​ ដឹកនាំ​ដោយ​​មេដឹកនាំ​យោធា​ឈ្មោះ Oliver Cromwell។ ក៏ប៉ុន្តែ របបសាធារណរដ្ឋ​អង់គ្លេស​មាន​អាយុ​កាលតែ ១០ឆ្នាំ​ប៉ុណ្ណោះ។ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៥៩ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​មរណភាព​របស់ Oliver Cromwell របប​សាធារណរដ្ឋ​​អង់គ្លេស​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើ​យ​អង់គ្លេស​ក៏​វិលត្រឡប់​ទៅ​រក​ការដឹកនាំ​តាមបែប​រាជានិយម​វិញ ក៏ប៉ុន្តែ របបរាជានិយម​ថ្មីនេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ធ្វើ​កំណែទម្រង់​បន្តិចម្តងៗ ពី​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ រហូត​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​ជា​របបរាជានិយម​អាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨៨។

នៅ​អឺរ៉ុប ក្នុង​សតវត្សរ៍ទី១៧ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ភាព​វឹកវរ​ដោយ​សង្រ្គាមច្រើន​ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនា​ Renaissance ​ពោលគឺ​ការ​ចាប់កំណើតឡើងវិញ​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប​សម័យបុរាណ នៅតែ​បន្ត​រីកសាយភាយ​កាន់តែ​ធំឡើងៗ។ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​ជាទូទៅ​ ជាពិសេស អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​លោកខាងលិច ចាត់ទុក​សម័យកាល​ពី​ពាក់កណ្តាល​​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៨​ថា ជា​យុគ​នៃ​ពន្លឺ (Enlightenment/Siècle des Lumières) ពោលគឺ ជា​សម័យកាល​នៃ​ចំណេះដឹង។

►សូមអាន ការរស់ឡើងវិញ​នៃ​អរិយធម៌​រុងរឿង​នៅ​អឺរ៉ុប (Renaissance)

Montesquieu, Voltaire និង​ Jean-Jacques Rousseau នៅ​បារាំង, John Locke និង Thomas Hobbes នៅ​អង់គ្លេស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) នៅ​ហូឡង់... សុទ្ធសឹង​ជា​ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ នៅ​ក្នុង​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨​។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះហើយ ដែល​ទ្រឹស្តី​នៃ​ទស្សនវិជ្ជានយោបាយ​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ​(Contrat Social) បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង ហើយ​នៅតែ​បន្ត​មាន​ឥទ្ធិពល​មក​ទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន​ ជាពិសេស នៅ​ក្នុង​របបដឹកនាំ​តាមបែប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ តាមរយៈទ្រឹស្តី​នេះ រដ្ឋ​អាច​​មាន​អំណាច​ទៅលើ​ពលរដ្ឋ​បាន​​ ដោយសារ​តែពលរដ្ឋ​នីមួយៗ​​ព្រមព្រៀង​សុខចិត្ត​ដាក់ខ្លួន​ឲ្យ​​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​រដ្ឋ។ ទំនាក់ទំនង​ រវាង​រដ្ឋ និង​ប្រជាជន​ ត្រូវ​ចងភ្ជាប់​ដោយ​កិច្ចសន្យាមួយ ដែល​គេ​ហៅថា “កិច្ចសន្យាសង្គម” ដែល​តាមរយៈ​​កិច្ចសន្យា​នេះ ប្រជាជន​​នីមួយៗសុខចិត្ត​បោះបង់​សេរីភាព​របស់​ខ្លួន​មួយផ្នែក ហើយ​ដាក់ខ្លួន​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​អ្នកដឹកនាំ​រដ្ឋ។ ​ជា​ថ្នូរមកវិញ អ្នកដឹកនាំ​រដ្ឋ​ត្រូវ​តែ​ធានា​នូវ​សន្តិសុខ និង​សិទ្ធិសេរីភាព​មួយផ្នែក​ទៀត​ដែលនៅ​សេសសល់​សម្រាប់​ប្រជាជន​ជាទូទៅ។

ទ្រឹស្តីនេះ​គឺ​ជា​គន្លឹះ​ក្នុងការ​ស្វែងយល់​អំពី​ទំនាក់ទំនង រវាង​រដ្ឋ និង​ប្រជាជន​ដែល​នៅ​ចំណុះរដ្ឋ ទាំង​នៅ​ក្នុង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​សម័យ​ទំនើប និងទាំង​នៅ​ក្នុង​ពេល​មនុស្ស​ចាប់​បង្កើត​រដ្ឋ​ជាដំបូង នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បដិវត្តន៍​កសិកម្ម។

ទស្សនវិជ្ជា​នយោបាយ ស្តីពី​ការ “ការបែងចែក​អំណាច​រដ្ឋ” របស់ Montesquieu និង John Locke ក៏​ជា​ទ្រឹស្តី​នយោបាយ​ដ៏​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​មួយដែរ នៅ​អឺរ៉ុប​នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨។ ទ្រឹស្តីនេះ គឺ​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ហើយ​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​នៅទូទាំង​ពិភពលោក រហូតមកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

និយាយ​ខាង​ផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្ត​វិញ នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨ គេឃើញ​មាន​ទ្រឹស្តី​ល្អៗ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើតឡើង ចេញ​ពី​អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗ​ជាច្រើន​ ដូចជា​ ខាង​តារាស្រ្ត​ មាន​ Johannes Kepler នៅ​អាល្លឺម៉ង់​, ខាង​រូបវិទ្យា និង​គណិតវិទ្យា មាន​​ Blaise Pascal និង René Descartes នៅ​បារាំង និង​ជាពិសេស អ៊ីសាក់ ញូតុន Isacc Newton នៅ​អង់គ្លេស។ អ៊ីសាក់ ញូតុន ដែល​កើតឆ្នាំ​១៦៤២ ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​​ជា​អ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត​ដ៏​មាន​ឥទ្ធិពល​បំផុត នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្សជាតិ។ ទ្រឹស្តី​របស់​ញូតុន ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​កម្លាំង​នៃ​ទំនាញផែនដី។

ចំណេះដឹង​នៃ​អ្នកប្រាជ្ញ​អឺរ៉ុប ក្នុង​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៧ និង​ទី១៨​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​ពន្លឺ​ បំភ្លឺផ្លូវ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​ធ្វើ​បដិវត្តន៍​ធំៗ​ជាច្រើន​ ទាំង​បដិវត្តន៍​​ផ្នែក​វិទ្យាសាស្រ្ត​សម័យទំនើប និង​ទាំង​បដិវត្តន៍​ខាង​សង្គម​និង​នយោបាយ ដូចជា បដិវត្តន៍​នៅ​អង់គ្លេស នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨៨ ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​រាជានិយម​អាស្រ័យ​ធម្មនុញ្ញ, បដិវត្តន៍​នៅ​អាមេរិក ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ឯករាជ្យ​ពី​អាណានិគម​អឺរ៉ុប នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧៦ និង​បដិវត្តន៍​បារាំង​ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៨៩ ដែល​ផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ បង្កើត​ទៅជា​របបសាធារណរដ្ឋ រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

ទ្វីបអាមេរិកមុនការរកឃើញរបស់ពួកអឺរ៉ុប

នៅ​ចុងសវត្សរ៍​ទី១៥ នៅ​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក មនុស្ស​រាប់​លាន​នាក់​កំពុង​តែ​រស់នៅលើ​ទឹកដី​នេះ​ស្រាប់ទៅហើយ។ ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ដែល​យើង​តែងតែ​ហៅ​ថា​ជា​ជនជាតិ “ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម” បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទឹកដី​អាមេរិក តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំមុនម៉្លេះ ដោយធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​​ឆ្លងកាត់​តាម​ច្រកសមុទ្រ​នៅ​ចន្លោះ​រុស្ស៊ី និង​​អាឡាស្កា (​ច្រក​សមុទ្រ​ Bering) ដែល​កាលណោះ គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើងបាន។

អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​ប៉ាន់ស្មាន​ថា គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី ១៥ នៅ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ ទ្វីបអាមេរិក​ទាំងមូល​មាន​មនុស្ស​រស់​នៅ​សរុប​ប្រមាណ​ជា ៥០លាននាក់ ក្នុងនោះ ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ រស់​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក ក៏​ដូចជា​មនុស្ស​នៅតំបន់​​ផ្សេងទៀត​ដែរ ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​វិវឌ្ឍ​ក្នុង​របៀបរស់នៅ​ ចាប់តាំង​ពី​ការរស់នៅ​ដោយ​ការបរបាញ់ និង​បេះផ្លែឈើ​ តាមរបៀប​បុរេប្រវត្តិ បន្ទាប់មក​បាន​ចាប់យក​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ ដែល​​ខ្លះ​មាន​​អរិយធម៌​រុងរឿង​មិនចាញ់​មនុស្ស​នៅ​តំបន់​ផ្សេងទៀត​ប៉ុន្មាន​នោះទេ។ ពួកគេ​ចេះ​បង្កើត​អក្សរសរសេរ ហើយ​មាន​ចំណេះដឹង​​ខ្ពង់ខ្ពស់​ខាង​សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម តារាស្រ្ត​ គណិតវិទ្យា និង​កសិកម្ម។

រុក្ខជាតិ​មួយ​ចំនួន ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់ និង​បរិភោគ​ជាទូទៅ ទាំង​នៅ​អឺរ៉ុប ក៏ដូចជា នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត​នៅទូទាំង​ពិភពលោក ដូចជា ដំឡូងបារាំង, ដើម​កាកាវ ដែល​គេយក​មកធ្វើ​ជា​សូកូឡា (Chocolat), ស្លឹកកូកា ដែល​គេ​យក​មក​ធ្វើ​ជា​ភេស្ជៈ​កូកាកូឡា, ពោត, ប៉េងប៉ោះ ឬ​ថ្នាំជក់ ជាដើម សុទ្ធសឹង​ជា​រុក្ខជាតិ ដែល​មាន​ដើមកំណើតដំបូង​ចេញ​ពី​វប្បធម៌​កសិកម្ម​នៃ​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក។

ជាទូទៅ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ជនជាតិដើមអាមេរិក ដែល​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​ខ្លាំង ច្រើន​តែ​ពួកអ្នក​​នៅក្នុង​តំបន់​អាមេរិកកណ្តាល និង​អាមេរិក​ខាងត្បូង។

ពួកម៉ាយ៉ា (Maya) បង្កើត​រដ្ឋ​នៅត្រង់​ម្តុំ​ទឹកដី​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ក្លាយ​ទៅជា ប្រទេស​ក្វាតេម៉ាឡា (Guatemala), ហុងឌូរ៉ាស់ (Honduras), អេលសាល់វ៉ាឌ័រ (El Salvador) និង​មួយផ្នែក​នៃ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក។ ម៉ាយ៉ា​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ជាងគេ​បំផុតនៅ​អាមេរិក ដោយ​មាន​ដើមកំណើត​តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ ២៦០០ឆ្នាំ​មុនគ.ស ហើយ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​ខ្លាំង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍ទី៦ ដល់ ​​ទី៩គ.ស មុននឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ដុនដាប រហូត​រលាយ​បាត់រូប នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៦។

ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ផ្សេង​ទៀត ដែល​មាន​អរិយធម៌​រុងរឿង​មួយដែរ គឺ​ពួក​អាស្ទែក (Aztèque) ​ដែល​មានទីតាំង​នៅ​ត្រង់ម្តុំ​ប្រទេស​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន និង​ពួក​អ៊ីងកា (Inca) ដែល​មាន​ទឹកដី​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​អេក្វាទ័រ កាត់តាម​បូលីវី និង​ប៉េរូ រហូតដល់​ស៊្ហីលី។

បច្ចុប្បន្ន​ អរិយធម៌​នៃ​ជនជាតិដើមអាមេរិកអស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​រលាយបាត់រូប ក៏ប៉ុន្តែ បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​ស្លាកស្នាម​ជាច្រើន ដែល​បញ្ជាក់ពី​អរិយធម៌​របស់​ពួកគេ ក្នុងសម័យរុងរឿង ដូចជា ពីរ៉ាមីដ នៅ​ម៉ិចស៊ិក និង​អាមេរិក​កណ្តាល ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​ម៉ាយ៉ា និង​ពួក​អាស្ទែក និង​ក្រុងបុរាណ​​ ម៉ាឈូពីឈូ (Machu Pichu) នៅ​ប៉េរូ ដែល​បន្សល់ទុក​ដោយ​ពួក​អ៊ីងកា ហើយ​ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ ត្រូវបាន​គេ​ចាត់បញ្ចូល​ក្នុង​ចំណោម​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​ពិភពលោក។

ដំណើរមកដល់ទ្វីបអាមេរិក​​របស់​គ្រីស្តូហ្វ​កូឡុំ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ គឺ​ជា​របត់​ដ៏សំខាន់​បំផុតមួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ជនជាតិដើម​អាមេរិក ពីព្រោះ​វា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​ការ​វាតទី​ធ្វើ​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ ទៅលើ​ទឹកដី​អាមេរិក។ ការ​ដាក់​អាណានិគម​ដោយ​កម្លាំង ដែលនាំ​ទៅរក​ការ​ស្លាប់​រង្គាល​ជនជាតិដើមអាមេរិក។

ជាការពិត​ថា នៅ​ពេល​ទាហានអេស្ប៉ាញ ដែល​គេហៅ​ថា ពួក Conquestador ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​អាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ អរិយធម៌​ម៉ាយ៉ា​បាន​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ ស្ទើរតែ​រលាយ​បាត់រូប​ទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួក​អាស្ទែក និង​ពួក​អ៊ីងកា​វិញ នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំ​មួយ​នៅឡើយ។

នៅចុង​ឆ្នាំ​១៥១៩ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ ដែល​​​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​គុយបា បាន​ទៅដល់​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក (ដែលមានទីតាំង​នៅ​ត្រង់​រដ្ឋធានី​ម៉ិចស៊ិក​បច្ចុប្បន្ន)។ ​ស្តេច​អាស្ទែក ឈ្មោះ​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា (Montezuma) បាន​ទទួល​ឲ្យ​ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ស្នាក់នៅ​ដោយ​សុខស្រួល ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​ក៏​បាន​វាយប្រហារ​​កាប់សម្លាប់មេដឹកនាំ​ជាច្រើន​របស់​ពួក​អាស្ទែក ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​ស្តេច​ម៉ុងតេហ៊្សូម៉ា​ផងដែរ។ ក្រោយមកទៀត អេស្ប៉ាញបាន​នាំទ័ព​មក​​​វាយលុក​ចូល​​រាជធានី​របស់​ពួក​អាស្ទែក និង​ផ្តួលរំលំ​អាណាចក្រ​អាស្ទែក​ទាំងស្រុង នៅពាក់កណ្តាល​​ឆ្នាំ​១៥២១ មុននឹង​វាតទី​ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង រហូតទៅដល់​ដែនដី​របស់​ពួក​ម៉ាយ៉ា។

នៅ​ឆ្នាំ​១៥៣១ ទាហាន​អេស្ប៉ាញ​មួយក្រុម​ផ្សេងទៀត បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​លិច​អាមេរិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង សំដៅ​ទៅ​ប៉េរូ ទីតាំង​ធំ​របស់​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា។ អេស្ប៉ាញ ដែល​មាន​គ្នា​មិនដល់ ២០០នាក់​ផង បាន​បើកការ​វាយប្រហារ និង​ចាប់​ខ្លួន​ស្តេច​អ៊ីងកា ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​អ៊ីងកា​ត្រូវ​ដួលរលំ នៅ​ចុងឆ្នាំ​១៩៣២។

ការពង្រីក​អាណានិគម​របស់​អឺរ៉ុប​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​បាន​បង្កនូវ​វិនាសកម្ម​យ៉ាង​មហាធំធេង​ដល់​ជនជាតិដើម។ ក្រៅ​ពី​​រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កាប់សម្លាប់​រង្គាល​ ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​វាតទី​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ពួក​អេស្ប៉ាញ​ ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​បន្ត​រងគ្រោះ​​រាប់​ទសវត្សរ៍​​ជា​បន្តបន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្រោម​អាណានិគម​អឺរ៉ុប ជាពិសេស រងគ្រោះ​ដោយ​ការ​កេងប្រវ័ញ្ច​ការងារ​តាមបែប​ទាសករ និង ជាពិសេស ​រងគ្រោះ​ដោយ​ជំងឺ ដែល​ពួកអឺរ៉ុប​នាំ​យក​មក​តាមខ្លួន ដែល​សុទ្ធសឹងជា​ប្រភេទជំងឺ​ថ្មីៗ ដែល​ពួកជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​មិនមាន​អង់ទីគ័រ​ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន។ មេរោគ​ដែល​ចម្លង​ពី​ពួកអឺរ៉ុប​បាន​រាតត្បាត​សម្លាប់​ជនជាតិ​ដើមអាមេរិក​ទាំងលានៗ​នាក់។

ប្រជាជន​អ៊ីងកា ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ប៉ាន់ប្រមាណ​ថា មាន​ចំនួន​ប្រហែល​ពី ១២លាន ទៅ ១៥លាន​នាក់ នៅ​មុន​អាណានិគម​អេស្ប៉ាញ បាន​ធ្លាក់ចុះ​មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ជា ៦០ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ មួយសតវត្សរ៍​ក្រោយ​អាណានិគម។ ប្រជាជន​អាស្ទែកវិញ បាន​ធ្លាក់ចុះ ពី​ប្រមាណ​ជា ២០លាននាក់ មកនៅ​ត្រឹមតែ​ប្រមាណ​ ១,៦លាននាក់ ពោលគឺ ធ្លាក់ចុះ​រហូតដល់​ទៅ​ជាង ៩០%។

បច្ចុប្បន្ន​នេះ នៅតែ​មាន​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក​ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៥០លាន​នាក់ កំពុងរស់នៅ​លើ​ទ្វីបអាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅសល់តែ​មនុស្ស​ប៉ុណ្ណោះ ​ដែល​រស់នៅ​រាយប៉ាយ​ជា​ជនជាតិ​ភាគតិច នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេសផ្សេងៗ​គ្នា នៅ​ស្ទើរតែពាសពេញ​​ក្នុង​ទ្វីប​អាមេរិក ចាប់តាំង​ពី​កាណាដា រហូតទៅដល់​ស្ហ៊ីលី។ ចំណែកឯ​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​របស់​ពួកគេ​វិញ​ត្រូវ​រលាយ​បាត់បង់​អស់ទៅហើយ៕

ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក

អស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍​ បណ្តាជន​ទូទៅ នៅលើ​ពិភពលោក​នាំគ្នា​ជឿ​ថា ​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់ គឺ​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿង​របស់​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​បាន​កើតឡើង នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥។

នៅ​ពេលនោះ អឺរ៉ុ​ប​បាន​ងើបចេញ​ពី​យុគខ្មៅ​ងងឹត នៃ​យុគសម័យ​កណ្តាល ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ឡើងវិញ​បន្តិចម្តងៗ ហើយ​ក្នុងនោះ គឺ​ឃើញ​មាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ថ្មី ដែល​ចាប់ផ្តើម​លេចមុខឡើង នៅ​អឺរ៉ុប គឺ​ព័រទុយហ្កាល់​ និង​អេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​កំពុងតែ​ប្រជែងគ្នា​ ក្នុងការ​ពង្រីក​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ​រៀងៗ​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​អាណានិគម​ និង​ការ​គ្រប់គ្រង​ផ្លូវ​ជំនួញ។ ការធ្វើ​ជំនួញ ដែល​កាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​ការជួញដូរ​ជាមួយ​អាស៊ី ហើយ​ជំនួញ​នេះ​ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​តាម​ផ្លូវគោក ដែលគេហៅ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់​អឺរ៉ុប ទៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើ​ដំណើរតាមផ្លូវគោក​ពីអឺរ៉ុប​ទៅអាស៊ី​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​គ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​តួកគី ​បាន​វាយយក​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប និង​ផ្តួលរំលំ​​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ​១៤៥៣។

​ព័រទុយហ្កាល់ ដែល​ពេលនោះ​ជា​ប្រទេស​មួយជំនាញ​ខាង​ផ្លូវ​សមុទ្រ ​ក៏​បាន​ងាក​ទៅ​ធ្វើ​ការជួញដូរ​​តាមផ្លូវ​សមុទ្រវិញ ដោយ​ចេញ​ដំណើរពី​ព័រទុយហ្កាល់ តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង វាងមួយជុំ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹង​ឆ្លងមហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ទៅ​កាន់​តំបន់​អាស៊ី។

ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរកប៉ាល់​មក​ពី​អ៊ីតាលី បាន​បែកគំនិត​មួយថ្មី​ថា ដោយសារតែ​ផែនដី​មាន​រាងមូល បើសិន​ជា​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងលិច កាត់តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក គេ​នឹង​អាច​ធ្វើដំណើរ​ដោយត្រង់​​ទៅដល់​ឥណ្ឌា​ ដោយ​ចំណាយពេលតិចជាង​ ការ​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅទិស​ខាង​កើត ដែល​ត្រូវ​​វាង​មួយជុំ​ទ្វីប​អាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេច​អេស្ប៉ាញ​​ក៏​បានជួល​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យ​ដឹកនាំ​បេសកកម្ម ក្នុងនាម​អេស្ប៉ាញ ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​កប៉ាល់ កាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅ​អាស៊ី។

នៅថ្ងៃទី៣ ខែ​សីហា ​ឆ្នាំ​១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បាន​​ចេញដំណើរ​ពី​អេស្ប៉ាញ ជាមួយ​នឹង​កប៉ាល់​ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិស​ខាងលិច សំដៅ​ទៅ​អាស៊ី។ ជាង ២ខែ​ក្រោយ​មក នៅ​ថ្ងៃ​ទី១២ ខែ​តុលា កប៉ាល់​របស់​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់ឆ្នេរ​ខាង​កើត​នៃ​ទ្វីប​អាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មាន​ថា​​ខ្លួន​មក​ដល់​ឥណ្ឌា ក៏​បាន​ហៅ​ជនជាតិ​ដើម ដែលរស់​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​ថា​ជា​ពួក​ឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែល​នៅ​ជាប់​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម”។

ចាប់តាំង​ពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវ​បាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចារទុក​ថា​ជា​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេ​បាន​រកឃើញ​ភស្តុតាង ដែល​បញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​នោះទេ ហើយ​ក៏​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​អឺរ៉ុប​ទីមួយ ដែល​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទឹកដី​អាមេរិក​នោះដែរ។

មុនពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មកដល់ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំ​មកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅ​អាមេរិក (ដែល​យើង​ហៅ​ថា ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម) តាមការពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ ពួកគេ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​ មក​អាមេរិក កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ចក្រសមុទ្រ រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា (Bering Sea) នៅ​ក្នុង​​អំឡុង​យុគសម័យ​ទឹកក (Ice Age) ពេល​ដែល​កម្ពស់​​មាន​កម្រិត​ទាប ហើយ​ច្រក​សមុទ្រ​នេះ នៅជា​ដីគោក​នៅឡើយ ដែល​អាច​ឲ្យ​គេ​ដើរ​ឆ្លងកាត់បាន។

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​យុគសម័យទឹកកក នៅពេល​ដែល​កម្ពស់​ទឹកសមុទ្រ​កើនឡើង ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​កាត់ផ្តាច់​ពី​​តំបន់​ផ្សេងទៀត ដោយ​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក នៅ​ខាង​លិច និង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក នៅ​ខាង​កើត ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ ត្រូវ​បាន​​គេ​បំភ្លេច​ចោល​​ស្ទើរតែ​ទាំងស្រុង​។ រហូត​ទាល់តែ​ក្រោយ​ពេល​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបនេះ ទើប​មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើម​នាំគ្នា​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ពិភពលោក​ទាំងមូល​ដឹង​ថា មាន​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ក្នុង​រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំ គេ​នាំគ្នា​គិត​ថា គឺ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ​មុនគេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មួយចំនួន​បាន​រកឃើញ​ថា ​ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។

អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​បាន​អះអាង​ថា សំពៅចិន ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មេទ័ពជើងទឹក​នៃ​រាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក តាំងពី​ឆ្នាំ​១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០ឆ្នាំ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបាន​រកឃើញ​ផែនទី​​គូរ​ដោយ​ចិន ដែល​បង្ហាញ​អំពី​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទី​នេះ​ត្រូវ​បាន​គូរ​តាំងពី​មុន​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក​ទៅទៀត ហើយ​ខ្លះ​​ត្រូវ​បាន​គូរ​ តាំងពី​ក្នុង​សម័យកាល ដែល​ចិន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់​ ម៉្លេះ ដែលអាច​​បញ្ជាក់ថា ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពីមុន​ ​Zheng He នៃ​រាជវង្សមីង​ទៅទៀត។

ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹង​ពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែ​មាន​ការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​ច្រើន​នៅឡើយ ជុំវិញ​​ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​ចិន​ ក្រោម​​រាជវង្សមីង ឬ​ដោយ​​ចិន ក្រោម​គូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃ​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបាន​យល់ស្រប​គ្នា​ថា អាមេរិក​ពិត​ជា​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ​តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​មែន។

អ្នកដែល​បានរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយ​ដែល​គេ​អាច​បញ្ជាក់​បាន​ច្បាស់លាស់ តាមរយៈ​ភស្តុតាង​បុរាណវិទ្យា គឺ​ពួក​វីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិ​ក្នុង​អម្បូរ​ហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់​នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​ជើង។ តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា នៅប៉ែក​ខាង​កើត​​​ប្រទេស​កាណាដា (Newfoundland) គេ​បាន​រកឃើញ​ថា ពួក​វីគីង បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់ និង​តាំងទីលំនៅ ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពី​ក្នុង​អំឡុង​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជាជិត ៥០០​ឆ្នាំ​ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​ក៏ដោយ ការធ្វើ​ដំណើរ​របស់​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​ទៅ​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដ៏សំខាន់​មួយ​នៃ​​ការ​បើកចំហ​ទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់​ពិភពលោក។ គឺ​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ ដល់​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប ​ឆ្ពោះទៅ​​ស្វែងយល់​ស៊ីជម្រៅ និង​​ធ្វើ​អាជីវកម្ម​លើ​ធនធាន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មី​ដ៏ធំ​​មួយ ប៉ុន្តែ វា​​ក៏​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ​​ផងដែរ ឆ្ពោះទៅ​រក​ការ​វិនាស​ហិនហោច សម្រាប់​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក៕

ការដណ្តើមឯករាជអាមេរិកពីអង់គ្គេស

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥ មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​នាំគ្នា​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មីនេះ ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់​តំបន់​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ចំណែក​ឯ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​អាមេរិក​ខាងជើង (នៅត្រង់​ម្តុំ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​កាណាដា​សព្វថ្ងៃ)។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ ដែនដី​អាមេរិក​ខាងជើង​ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​បារាំង។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេឃើញ​មាន​ទីក្រុង​ធំៗ​ជាច្រើន នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង នៅតែ​រក្សា​ឈ្មោះ​ជា​បារាំង ដូចជា Montréal នៅ​កាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ហៅ​ជា​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

ចំណែក​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​ដែនដី​តូចជាង​បារាំង គឺ​ដែនដី​ ​នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គេ​ហៅថា ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​នឹង​ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋដំបូង​បង្អស់ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​​អស់​ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ទំហំផ្ទៃដី​តិច ប៉ុន្តែ មាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​ច្រើន​ជាង​បារាំង ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១លាន​នាក់ ធៀប​ទៅនឹង​ ដែនដី​អាណានិគម​របស់​បារាំង ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺននាក់​។ ដែនដី​អាណានិគម​បារាំង​នៅ​អាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តិច គឺ​​ដោយសារ​តែ​​ប្រជាជន​​បារាំងភាគច្រើន​មិន​ចង់​ចាកចេញ​ពី​ប្រទេស​​កំណើត​ ទៅតាំង​ទីលំនៅ​នៅ​លើ​ដែនដី​អាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាល​បារាំងវិញ​​ក៏​មិនសូវ​ជា​យកចិត្ត​ទុកដាក់​លើ​​ដែនដី​អាណានិគម​ ដូចជា រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​នោះដែរ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៥៦ សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​អាណានិគម​បាន​ផ្ទុះឡើង រវាង​បារាំង និង​អង់គ្លេស។ សង្រ្គាម​នេះ ដែល​ភាគច្រើន​ជា​សង្រ្គាម​ខាង​ទ័ព​ជើងទឹក បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅ​អាមេរិក សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​បារាំង​ឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺ​សង្រ្គាម​រវាង​ បារាំង ដែលមាន​ពួក​ជនជាតិ​ដើម​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់​នឹង​​អង់គ្លេស រួមជាមួយ​នឹង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់​ជាមួយ​នឹង​ការ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស នៅ​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ដោយ​បារាំង​ត្រូវ​បាត់បង់​ដែនដី​អាណានិគម​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​នៅ​កាណាដា ដែល​ត្រូវ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​អង់គ្លេស ក្នុងនោះ​រួមមាន​ទាំង​ទឹកដី Québec ផងដែរ។

អង់គ្លេស​វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​ទទួល​ជ័យជម្នះ​លើ​បារាំង ហើយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​អាណានិគម​យ៉ាងច្រើន​នៅ​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយ​គ្នា ក៏​ទទួលរងនូវការ​ខូចខាត​ដោយ​សង្រ្គាម​​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​ដែរ។ ការ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ដែល​ធ្លាប់​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង​ក៏​ជា​រឿង​ស្មុគស្មាញ ហើយ​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម ដែល​ធ្លាប់ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​ក៏​ចោទ​ជា​បញ្ហា។ ការខូចខាត​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច​ដោយសារ​សង្រ្គាម​មាន​ទំហំ​ធំធេង ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ស្ទើរតែ​នឹងត្រូវ​ក្ស័យធន។

មិនយូរប៉ុន្មាន​ក្រោយ​មក អង់គ្លេស ដែល​ទទួលជោគជ័យ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុ​ខ​នឹង​សង្រ្គាម​មួយថ្មី​ទៀត នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ហើយលើកនេះ ជា​សង្រ្គាម​តទល់​ជាមួយ​នឹង​ទឹកដី​អាណានិគម​របស់​អង់គ្លេស​ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់ គឺ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​របស់​អាមេរិក។

បន្ទាប់​ពីជ័យជម្នះ ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អាណានិគម​ជាមួយ​បារាំង អង់គ្លេស​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​សេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏​បាន​សម្រេច​ដំឡើង​ពន្ធអាករ លើ​ប្រជាជន​អង់គ្លេស ដែល​រស់នៅលើ​ទឹកដី​អាណានិគម នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង។

ចក្រភព​អង់គ្លេស​យល់ថា ប្រជាជន​នៅ​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក​ខាងជើង​ត្រូវ​តែ​ចូលរួម​វិភាគទាន​ច្រើន នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ការពារជាតិ​អង់គ្លេស ពីព្រោះ​ពួកគេ​ទទួល​បាន​ការការពារ​ពី​សំណាក់​ទាហាន​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជន​អង់គ្លេស​​នៅ​អាមេរិកវិញ​យល់​ថា ពួកគេ​មិនមាន​សិទ្ធ​​ជ្រើសរើស​​តំណាង​​នៅ​ក្នុង​សភា​អង់គ្លេស​ដូច​ពលរដ្ឋ​ដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរ​មាន​កាតព្វកិច្ច​បង់ពន្ធ​ច្រើន​បែបនេះទេ។ ពួកគេ​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​អង់គ្លេស ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នេះ​ក៏​បាន​​រាលដាល​កាន់តែ​ខ្លាំង រហូត​ផ្ទុះ​ជា​អំពើ​ហិង្សា នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧០ នៅ​ពេល​ដែល​ទាហាន​អង់គ្លេស​បាន​បើក​ការ​បាញ់​ប្រហារ​លើ​ក្រុមប្រឆាំង​ នៅ​បូស្តុន បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស ៥នាក់​បាត់បង់ជីវិត។

ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ក៏​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ​គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ក៏​បាន​រៀបចំ​បង្កើត​ជា​សភា និង​រដ្ឋាភិបាល​​នៅ​តាម​តំបន់​​​រៀងៗខ្លួន ហើយ​នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៧៤ តំណាង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣​ បាន​ជួប​ប្រជុំគ្នា​នៅ Philadelphia ដែល​គេ​រាប់​ថាជា​កិច្ចប្រជុំ​នីតិកាល​ទី១​នៃ​សភារួម​របស់​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ អាមេរិក​មិនទាន់​​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។

ចក្រភព​អង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតប​នឹង​ចលនា​ប្រឆាំង​​នៅ​អាមេរិក ក៏​បាន​ចាត់វិធានការ​កាន់តែ​តឹងរ៉ឹង ព្រមទាំង​បាន​បញ្ជូន​ទាហាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ទៅ​អាមេរិក ក្នុង​គោលដៅ​ពង្រឹង​អំណាច​របស់​ខ្លួន ទៅលើ​ដែនដី​អាណានិគម។ វិធានការ​រឹតតែ​តឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំង​ក៏​រឹតតែ​កើនឡើង។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​នៅ​អាមេរិក​​​ក៏​បាន​ក្លាយ​ជា​ចលនា​បះបោរ​ប្រដាប់​អាវុធ ហើយ​​បាន​ប៉ះប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​ទាហាន​អង់គ្លេស​ជាលើកទី១ នៅ​ Massachusetts នៅ​ថ្ងៃ​ទី១៩ ​ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៧៥។ គឺ​ថ្ងៃនោះ​ហើយ​ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ថ្ងៃ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​ ឬ​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍អាមេរិក។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប (​Siècle des Lumières)

នៅខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៧៥ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ដោយ​ក្នុងនោះ​រួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង ​Thomas Jefferson បាន​បើក​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​សម្រេច​បង្កើត​កងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយ​មាន Georges Washington ជា​អគ្គបញ្ជាការ ដើម្ប​ប្រយុទ្ធតទល់​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​នៃ​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៧៦ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​អាមេរិក​កំពុង​តែ​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក ប្រជាជន​​​នៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ កាន់តែច្រើន​ឡើង​បង្ហាញ​ពី​ជំហរ​ចង់​បាន​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦ សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏​បាន​អនុម័ត​​​សេចក្តី​​ប្រកាស​​ឯករាជ្យ​​​ពី​អង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​កងទ័ព​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែល​នៅតែ​​​មិន​​សុខចិត្ត​បោះបង់​ដែនដី​​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន​​ ក៏​បាន​បញ្ជូន​​នាវាចម្បាំង ព្រមទាំង​ទាហាន​​កាន់តែ​ច្រើន ដើម្បី​ទៅ​វាយបង្រ្កាប​ទាហាន​អាមេរិក ដែល​អង់គ្លេស​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្រុមបះបោរ។

នៅដើម​​ឆ្នាំ​១៧៧៨ បារាំង ដែល​ច្បាំង​ចាញ់​​​អង់គ្លេស ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក កាល​ពី​១៥ឆ្នាំមុន ​មើល​ឃើញ​សន្ទុះ​នៃ​កម្លាំង​ទ័ព​អាមេរិក​ថាជា​​ឱកាស​ល្អ​​ ដើម្បី​​សងសឹក​ចំពោះ​អង់គ្លេស ក៏​បាន​លូកដៃ​ចូល​អន្តរាគមន៍​ជួយ​អាមេរិក ក្នុងការ​ច្បាំង​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​អង់គ្លេស។ អង់គ្លេស​​ក៏​ប្រកាស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង។ ​អេស្ប៉ាញ និង​ហូឡង់ ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​បាន​នាំគ្នា​ចូល​មក​ជួយ​បារាំង ចំណែក​រដ្ឋ​ខ្លះ​របស់​​អាល្លឺម៉ង់​បាន​ចូល​មក​ជួយ​អង់គ្លេស។​ ​​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​អាមេរិក​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​​អន្តរជាតិ ដែល​អូសបន្លាយពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើប​បញ្ចប់ តាមរយៈ​ការ​ចុះ​​សន្ធិសញ្ញា​ នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៣។ ​នៅ​ក្នុង​សន្ធិសញ្ញា​នេះ អង់គ្លេសបាន​​សុខចិត្ត​​ទទួល​ស្គាល់​​អាមេរិកថា ​ជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ៕

សង្គ្រាមសុីវិលនៅអាមេរិក

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​វក់វី​នឹង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​នឹង​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង នៅ​ឯ​ត្រើយ​ម្ខាងទៀត​នៃ​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក សហរដ្ឋ​​អាមេរិក​ ដែល​បាន​ឈ្នះ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​​​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៨៣ បាន​​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន​​​ទាំង​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច និង​ទាំង​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី។

►សូមអាន៖ បារាំង​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង

នៅ​ឆ្នាំ១៨០៣ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ទិញ​ដែនដី Louisiane ពី​ណាប៉ូឡេអុង ក្នុង​តម្លៃ​ប្រមាណ​ជា ១៥លាន​ដុល្លារ (ប្រហែល ២៣៤លាន​ដុល្លារ បើ​គិត​តាម​តម្លៃ​លុយ​បច្ចុប្បន្ន)។ សព្វថ្ងៃ​នេះ សហរដ្ឋ​អាមេរិក​មាន​រដ្ឋមួយ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ជាប់​នឹង​ឈូង​សមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក ឈ្មោះ​ថា “Louisiana”។ ក៏ប៉ុន្តែ ទឹកដី​ Louisiane ដែល​អាមេរិក​ទិញ​ពី​ណាប៉ូឡេអុង មិនមែន​មាន​ព្រំដែន​ត្រឹម​រដ្ឋ​ Louisiana បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ តែ​ជា​ដែនដី ដែល​មាន​ទំហំ​រហូត​ដល់​ទៅ​ជាង ២លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា លាតសន្ធឹង​ស្ទើរតែ​ពេញ​មួយ​ផ្នែក​កណ្តាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ចាប់​តាំង​ពី​ឈូងសមុទ្រ​ម៉ិចស៊ិក នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង រហូត​ទៅដល់​កាណាដា នៅ​ប៉ែក​ខាង​​ជើង។ បើ​គិត​តាម​ភូមិសាស្រ្ត​រដ្ឋបាល​បច្ចុប្បន្ន អតីត​ដែនដី Louisiane របស់​បារាំង គ្របដណ្តប់​ទៅលើ​រដ្ឋ​ចំនួន ៦ ព្រមទាំង​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​រដ្ឋ​ចំនួន ៩​ផ្សេងទៀត។

ក្រៅពី​ការ​ទិញ​ទឹកដី Louisiane ពី​បារាំង អាមេរិក​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​​ចាប់​ដី​ថ្មី និង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម ពី​អង់គ្លេស និង​អេស្ប៉ាញ។ គិត​ត្រឹម​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ទឹកដី​​អាមេរិក ដែល​ពី​ដំបូង​ មាន​ចំនួន​តែ ១៣រដ្ឋ បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់​ទៅ ៣៤រដ្ឋ។

ក្រៅ​ពី​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី សេដ្ឋកិច្ច​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ក៏​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​រីកចម្រើន​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​មិន​ធ្លាប់​មាន​ផងដែរ ជាពិសេស គឺ​ដោយសារ​​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ដែល​​បាន​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​​​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នានោះ មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​អាមេរិក​ត្រូវ​បែងចែក​ជាពីរ​ដាច់​ពី​គ្នា​ស្រឡះ រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។

►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៨-១៩

តំបន់​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​មាន​មូលដ្ឋាន​​សេដ្ឋកិច្ច​​​​ចាក់គ្រឹះ​យ៉ាងរឹងមាំ ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ពឹងផ្អែក​លើ​វិស័យកសិកម្ម ជាពិសេស គឺ​ការ​ដាំ​ដំណាំ​កប្បាស និង​ថ្នាំជក់ ដែល​ជាការ​ធ្វើ​កសិកម្ម​ដោយ​ពឹង​ផ្អែក​ខ្លាំង​ទៅលើ​កម្លាំង​ពលកម្ម​របស់​ទាសករ​ស្បែក​ខ្មៅ។

បញ្ហា​ទាសករ​នេះ​ហើយ​ ដែល​ជា​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស ដែល​បណ្តាល​ឲ្យ​មាន​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា រវាង​រដ្ឋ​នៅ​ខាងជើង និង​រដ្ឋ​នៅ​ខាង​ត្បូង។ បណ្តា​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ទាមទារ​ឲ្យ​​លុបបំបាត់​ទាសភាព នៅ​ទូទាំង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ចំណែក​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ជំទាស់​ដាច់ខាត​មិន​ឲ្យ​មាន​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព។ សម្រាប់​រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ទាសករ គឺ​ជា​ធនធាន​សេដ្ឋកិច្ច​ដ៏​ចម្បង​បំផុត​មួយ។ ក្រៅ​ពី​​ការ​ប្រើ​កម្លាំង​ទាសករ ដើម្បី​ធ្វើការ​ក្នុង​ចម្កា​កប្បាស ឬ​ថ្នាំជក់ ការ​ទិញដូរ​ទាសករ​ក៏​ជា​មុខ​ជំនួញ​​​ដ៏​ធំ​មួយ​ដែរ សម្រាប់​​ប្រជាជន​ដែល​រស់​នៅ​ខាង​ត្បូង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៨៥០ ជម្លោះ​រវាង​អ្នក​គាំទ្រ និង​អ្នក​ប្រឆាំង​នឹង​ការ​លុបបំបាត់​ទាសភាព បាន​កើតមាន​​កាន់តែ​ខ្លាំង​ឡើងៗ រហូត​​បង្កទៅជា​អំពើ​ហិង្សា ហើយ​ជម្លោះ​នេះ​បាន​​ឈាន​ដល់​​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​មិន​អាច​ស្តារ​ឡើងវិញ​បាន នៅ​ក្រោយ​​ការជាប់​ឆ្នោត​របស់​លោក​ប្រធានាធិបតី អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ដែល​មាន​និន្នាការ​ប្រឆាំង​នឹង​​ទាសភាព។

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន (Abraham Lincoln) ប្រធានាធិបតី​អាមេរិក ក្នុង​សម័យសង្រ្គាម​ស៊ីវិល

លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន សមាជិក​គណបក្ស​សាធារណរដ្ឋ​ មក​ពី​រដ្ឋ​ Ilinois បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទី១៦ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៨៦០។ នៅ​ខែ​ធ្នូ នៅពេល​ដែល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន មិនទាន់​បាន​ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង​ផងនោះ បណ្តា​រដ្ឋ​​ដែល​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែលសម្បូរ​ទាសករ ក៏​បាន​នាំគ្នា​ប្រកាស​ផ្តាច់ខ្លួន​ម្តងមួយៗ ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ គិត​ត្រឹម​ពេល​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ស្បថ​ចូល​កាន់​តំណែង នៅ​​ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៨៦១ រដ្ឋ​ចំនួន ៧ រួមមាន South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana និង Texas បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ទៅ​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ថ្មី ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា « The Confederate States of America »។

ក្រោយ​ពី​បាន​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក រដ្ឋ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​បាន​ធ្វើ​ការ​រឹបអូស​រាល់​​ទ្រព្យ​​សម្បត្តិ​របស់​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក ដែល​ស្ថិត​នៅលើ​ទឹកដី​របស់​ពួកគេ។ លើស​ពីនេះ​ទៅទៀត ពួកគេ​បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​អាមេរិក​ដក​ទាហាន​ចេញ​មូលដ្ឋាន​ទ័ពមួយ​កន្លែង ឈ្មោះ « Fort Sumter » ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​រង្វង់​ដែនដី​របស់​រដ្ឋ​ South Carolina។ នៅ​ព្រឹកព្រលឹម​១២​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦១ ក្រោយ​ពី​រដ្ឋាភិបាល​របស់​លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បដិសេធ​មិន​ដកទ័ព កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ផ្តាច់ខ្លួន​ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​ Fort Sumter។

ក្រោយ​ពី​ទទួលរង​ការ​វាយប្រហារ​ នៅ Fort Sumter លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ក៏​បាន​កេណ្ឌ​កងទ័ព ដើម្បី​ត្រៀម​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​​កងទ័ព​របស់​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង ដែល​លោក​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ក្រុម​ឧទ្ទាម។ ការ​កេណ្ឌ​កម្លាំង​ទ័ព​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ ចំនួន​៤​​ទៀត គឺ​រដ្ឋ Virginia, Arkansas, North Carolina និង Tennessee ប្រកាស​ផ្តាច់​ខ្លួន​​ទៅ​ចូល​រួម​ជាមួយ​​នឹង​សហព័ន្ធ​នៃ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូងដែរ។

►សូមអាន៖ សង្រ្គាម​​អាមេរិក​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​​អាមេរិក​ក៏​ចាប់ផ្ទុះឡើង រវាង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ជើង (២៣រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជាង ២០លាន​នាក់ មាន​កងទ័ព​ប្រមាណ ២លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ឧស្សាហកម្ម​ជឿនលឿន និង​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ទំនើបៗ ទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង (១១រដ្ឋ) ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ៩លាន​នាក់ កងទ័ព​តែ​ជាង ១លាននាក់ ក៏ប៉ុន្តែ សម្បូរ​មេទ័ព​ដែល​ពូកែ​ខាង​សឹកសង្រ្គាម។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៣ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​កំពុង​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ចេញ​ក្រឹត្យ​មួយ​ ដោយ​សម្រេច​រំដោះទាសករ​ទាំង​ប្រមាណ​​ជាង ៣លាននាក់ នៅ​ក្នុង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ឲ្យ​មាន​សេរីភាព​ពេញលេញ។ តាមរយៈ​សេចក្តីសម្រេច​នេះ លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន បាន​ទាក់ទាញ​នូវ​ការ​គាំទ្រ​​យ៉ាងខ្លាំង ពី​សំណាក់​ប្រជាជន​អាមេរិក​ស្បែក​ខ្មៅ ដែល​បាន​នាំគ្នា​ស្ម័គ្រចិត្ត​​​ចូល​បម្រើ​ក្នុង​ជួរកងទ័ព​ ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​តទល់​នឹង​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ កងទ័ព​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​មាន​ចំនួន​ច្រើន​លើសលុប​ស្រាប់ ក៏​កាន់តែ​កើនចំនួន​ថែម​ទៀត។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វិញ ការ​រំដោះ​ទាសករ​បាន​ធ្វើ​​ឲ្យ​​បាត់បង់​នូវ​កម្លាំង​ពលកម្ម​ ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ។

គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​១៨៦៤ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​ខាងជើង​​មាន​ប្រៀប​កាន់តែ​ខ្លាំង​លើ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង។ នៅថ្ងៃទី៩ ​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨៦៥ កងទ័ព​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ខាង​ត្បូង​បាន​ប្រកាស​សុំ​ចុះចាញ់ ក៏ប៉ុន្តែ ៥ថ្ងៃ​ក្រោយមក លោក​អាប្រាហាំ លីនកុន ត្រូវ​បាន​អ្នកគាំទ្រ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​​មួយ​រូប បាញ់​សម្លាប់ នៅពេល​លោក​កំពុង​អង្គុយ​មើល​ល្ខោន នៅ​ក្នុង​រដ្ឋធានី​វ៉ាស៊ីងតោន។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបី​ជា​លោក​អាប្រាហាំ​ លីនកុន ត្រូវ​បាន​គេ​ធ្វើ​ឃាត​​ហើយ​ក៏ដោយ មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៅតែ​សុខចិត្ត​​​ប្រកាស​ចុះចាញ់​សង្រ្គាម​ជាផ្លូវការ។ សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​អាមេរិក ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ជាង ៤ឆ្នាំ ​ត្រូវ​បិទបញ្ចប់ ហើយ​រដ្ឋ​ខាង​ជើង និង​ខាង​ត្បូង​ក៏​បាន​រួមគ្នា​ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​តែ​មួយ​ដូច​ពី​មុនវិញ។ គិត​ជា​សរុប ​ប្រជាជន​អាមេរិក​ ទាំង​នៅ​រដ្ឋ​ខាង​ត្បូង និង​រដ្ឋ​ខាង​ជើង ជាង ១លាននាក់ ត្រូវ​បាត់បង់​ជីវិត ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៣% នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក នៅ​ពេលនោះ៕

សហរដ្ឋ​អាមេរិក៖ ​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​បង្កើត​រដ្ឋាភិបាល​សហព័ន្ធ​ក្រោយ​ទទួល​ឯករាជ្យ

នៅ​ពេល​ដែល​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ច្បាំង​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅ​ចន្លោះ ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៥ ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ប្រជាជន​ប្រមាណ​ ៨៥% ដែល​រស់​​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣នេះ គឺ​ជា​អ្នក​ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​មក​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បានជា​​គេច្រើន​ហៅ​​សង្រ្គាម​នេះ​ថា​ “សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍” ជាជាង “សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ” ពីព្រោះ ​​វា​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជាតិ​មួយ ដើម្បី​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​ប្រជាជាតិ​មួយ​ផ្សេងទៀត​នោះទេ តែ​វា​ជា​សង្រ្គាម​ រវាង​ប្រជាជន​អង់គ្លេស​ ដើម្បី​ផ្តាច់​ខ្លួន​ចេញ​ពី​ប្រទេស​កំណើត​ខ្លួនឯង ទៅ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ថ្មី។

►សូមអាន៖ អាមេរិក៖ ដំណើរឆ្ពោះទៅ​ការ​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស​

សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ បាន​អនុម័ត​លើ​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦។ ថ្ងៃ ៤កក្កដា ដែល​ត្រូវបាន​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​កំណត់​ជា​ថ្ងៃ​បុណ្យ​ឯករាជ្យ​រហូត​មកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​ប្រកាស​ឯករាជ្យ នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦​នោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​មិនទាន់​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ​ ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។ រហូតដល់ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើបសង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ តាមរយៈ​សន្ធិសញ្ញា​ក្រុង​ប៉ារីស បាន​សុខចិត្ត​ទទួលស្គាល់​ជាផ្លូវការ​ថា អតីត​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​ទាំង ១៣ គឺ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ។

អាមេរិក ក្នុងឋានៈ​ជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ បាន​ចាប់កំណើត​ជាផ្លូវការ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ​ត្រូវ​ឆ្លងកាត់​នូវ​​ដំណាក់កាល​ដ៏​សំខាន់​មួយទៀត ដែល​ជា​ចំណុច​ស្លាប់​រស់ ក្នុងការ​កំណត់​ជោគវាសនា​ប្រទេស សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត គឺ​ការ​កំណត់​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របបនយោបាយ ដើម្បី​ដឹកនាំ​ប្រទេស​ថ្មី​នេះ។

តាមការពិត ប្រទេស​ដែល​ទើប​នឹង​ចាប់កំណើត​ថ្មី​នេះ មិនមែន​ជា​ប្រទេស​តែមួយ​នោះទេ ប៉ុន្តែ ជា​ដែនដី​ចំនួន ១៣ ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធ​ដឹកនាំដាច់ៗ​ពីគ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​ប្រទេស​ឯករាជ្យ ១៣​ផ្សេងគ្នា។ រដ្ឋ​ទាំង ១៣នេះ បាន​បង្កើត​សភា​រួមគ្នា កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “Continental Congress” ហើយ​ក្រោយ​មកទៀត​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា “Confederation Congress”។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងការ​អនុវត្ត​ជាក់ស្តែង សភា​នេះ​មាន​អំណាច​តិចតួច​បំផុត​ទៅលើ​រដ្ឋ​​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣។

ការតាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី

ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ពី​អង់គ្លេស មេដឹកនាំ​អាមេរិក​ចាប់ផ្តើម​មើលឃើញ​កាន់តែ​ច្បាស់​ថា ប្រទេស​ឯករាជ្យ​ថ្មី​នេះ​​ត្រូវការ​ចាំបាច់​នូវ​អំណាចរដ្ឋបាល​កណ្តាល​រឹងមាំ​មួយ ទើប​អាច​រក្សា​ស្ថិរភាព​ប្រទេស​បាន​យូរ​អង្វែង។ សភា​អាមេរិក (Confederation Congress) ក៏​បាន​កោះ​ប្រជុំ​តំណាង​រដ្ឋ​ទាំង ១៣ ដើម្បី​​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ កំណត់​អំពី​របបនយោបាយ​ប្រទេស។ កិច្ចប្រជុំ​នៃ​សភា​ធម្មនុញ្ញ (Constitution Convention) បាន​ចាប់បើក​ធ្វើ នៅថ្ងៃ​ទី២៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៨៧ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង Philadelphia នៅ​ក្នុង​អគារ ដែល​គេ​ធ្លាប់​ប្រជុំ​អនុម័ត​សេចក្តីប្រកាស​ឯករាជ្យ កាល​ពី​១១ឆ្នាំមុន។ ចច វ៉ាស៊ីងតោន (George Washington) មក​ពី​រដ្ឋ Virginia ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​វីរបុរស​ក្នុង​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍ ត្រូវ​បាន​គេ​បោះឆ្នោត​តែងតាំង​ឲ្យ​ធ្វើ​​ជា​ប្រធាន​សភា​ធម្មនុញ្ញ ដែល​​មាន​សមាជិក​សរុប ៥៥រូប មក​ពីគ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ លើកលែង​តែ​រដ្ឋ​ Rhode Island ដែល​បដិសេធ​មិន​ចូលរួម​ប្រជុំ ដោយសារ​រដ្ឋ​នេះ​មិនចង់​ឲ្យ​មាន​​អំណាច​រដ្ឋបាល​កណ្តាល​ថ្មី​ណាមួយ​​មក​ត្រួតត្រា​លើ​ពួកគេ។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក្រោយ​ពី​ជជែក​តស៊ូមតិ​គ្នា​យ៉ាង​ស្វិតស្វាញ​អស់រយៈពេល​រាប់ខែ សភាធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ឯកភាព​គ្នា​លើ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​មួយ ដែល​មាន​អំណាច​លើ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក​ទាំង ១៣ ហើយ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​នេះ​​មាន​អំណាច​ធំៗ​៣ គឺ​​នីតិ​ប្បញ្ញត្តិ ​នីតិ​ប្រតិបត្តិ និង​តុលាការ ដែល​ជា​អំណាច​ឯករាជ្យ​ពី​គ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​តុល្យភាព​អំណាច ដែល​អាច​ត្រួតមើល​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​ (Check and balance) ដោយ​មិន​ឲ្យ​ស្ថាប័ន​ណាមួយ​មាន​អំណាច​ហួសហេតុ​អាច​ធ្វើ​អ្វី​តាម​ចិត្ត។

បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ក្នុង​ការ​តាក់តែង​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ

នៅ​ក្នុងការ​តាក់តែង​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​​របស់​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​អាមេរិក បញ្ហា​ដែល​ចម្រូងចម្រាស​ខ្លាំង​ជាងគេ ដែល​រហូត​ដល់​ពេល​ខ្លះ​ស្ទើរតែ​នាំ​ឲ្យ​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ធម្មនុញ្ញ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ គឺ​​ភាព​ចម្រូងចម្រាស​ ​ស្តីអំពី​ទំនាក់ទំនង​ រវាង​រដ្ឋ​សមាជិក និង​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ជាពិសេស ការ​កំណត់​របៀប​ជ្រើសរើស​​​តំណាង​រដ្ឋ​សមាជិក នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​រដ្ឋ​ ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ និង​ប្រជាជន​ច្រើន ទាមទារ​ឲ្យ​​ធ្វើ​ការ​កំណត់​ចំនួន​​អាសនៈ ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន ពោលគឺ រដ្ឋ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​ច្រើន​ត្រូវ​មាន​អាសនៈ​ច្រើន​នៅ​ក្នុង​សភា។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​តូចៗ​វិញ​ទាមទារថា រដ្ឋ​សមាជិក​ទាំងអស់ ទោះតូច ទោះធំ ទោះ​មាន​ប្រជាជន​តិច ឬ​ច្រើន ត្រូវ​តែ​មាន​ចំនួន​អាសនៈ​ស្មើៗ​គ្នា នៅ​ក្នុង​សភា​សហព័ន្ធ។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

នៅទីបំផុត គេ​ក៏​បាន​សម្រុះសម្រួលគ្នា​ដោយ​សម្រេច​យក​ដំណោះស្រាយ​កណ្តាល​មួយ គឺ​បង្កើត​អំណាច​នីតិប្បញ្ញត្តិ ដែលមាន​សភា​ពីរ។ រដ្ឋសភា (House of Representatives) ដែល​ចំនួន​អាសនៈ​ត្រូវ​បែងចែក​ទៅ​ឲ្យ​រដ្ឋ​ជា​សមាជិក ទៅតាម​ចំនួន​ប្រជាជន និង​ព្រឹទ្ធសភា (Senate) ដែល​គ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ មាន​ចំនួន​អាសនៈស្មើៗ​គ្នា ដោយ​មិន​គិត​ពី​ទំហំ​ផ្ទៃដី ឬ​ចំនួន​ប្រជាជន។

ការអនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ

រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មីត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សភា​ធម្មនុញ្ញ នៅខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៧ មុននឹង​បញ្ជូន​ទៅ​ឲ្យ​​ប្រជាជន​នៅ​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក​បោះឆ្នោត​អនុម័ត។ ដើម្បី​ឲ្យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ចូល​ជា​ធរមាន​បាន គេ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​ការ​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​​​រដ្ឋ​យ៉ាងតិច ៩ ក្នុង​ចំណោម​រដ្ឋ​ទាំង​ ១៣។

ដំណើរការ​បោះឆ្នោត​តាម​រដ្ឋ​សមាជិក ដើម្បី​​អនុម័ត​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​នៅ​ដើម​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៧៨៧ ដោយ​មាន​រដ្ឋ​ចំនួន ៥ គឺ Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia និង Connecticut បាន​ទទួល​យក​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះភ្លាមៗ។ ចំណែក​ឯ​រដ្ឋ​ខ្លះ​ទៀត​ ជាពិសេស រដ្ឋ​ Massachussetts បាន​បដិសេធ​មិន​ទទួល​យក​​ ដោយ​លើកហេតុផល​ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ មិនមាន​ចែង​អំពី​ការ​ការពារ​សិទ្ធិ​ជាមូលដ្ឋាន​ខាង​ផ្នែក​នយោបាយ ដូចជា សិទ្ធិក្នុង​ការ​បញ្ចេញ​មតិ សិទ្ធិ​សេរីភាព​ខាង​សារព័ត៌មាន និង​សិទ្ធិ​ខាង​ជំនឿ​សាសនា​ ជាដើម។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប ចន្លោះ​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ដល់​ទី១៨

នៅ​ទីបំផុត នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋ Massachussetts ព្រមទាំង​រដ្ឋ​មួយចំនួន​ផ្សេងទៀត ក៏​បាន​ព្រមព្រៀងទទួល​យក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ថ្មី​នេះ ក្រោយ​ពី​ទទួលបាន​នូវការ​សន្យា​ថា​ ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​នឹង​ត្រូវ​​​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​ ដើម្បី​ដាក់​បញ្ចូល​​នូវ​ចំណុច​ដែល​ពួកគេ​ចង់​បាន។ ​រដ្ឋ Massachussetts, Maryland និង South Carolina បាន​អនុម័ត​​ទទួលយក​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នៃ​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​ជា​បន្តបន្ទាប់គ្នា ហើយ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី២១ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៧៨៨ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​នេះ​ក៏​បាន​ចូល​ជា​ធរមាន​ ក្រោយ​ពី​ទទួល​បាន​ការ​អនុម័ត​យល់ព្រម​ពី​សំណាក់​រដ្ឋ​ទី៩ គឺ​រដ្ឋ New Hamsphire។

ស្ថិរភាព​នៃ​រដ្ឋ​ធម្មនុញ្ញ​និង​របបនយោបាយ​អាមេរិក

មួយឆ្នាំ​ក្រោយការ​ចូលជាធរមាន​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ រដ្ឋាភិបាល​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិកត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង ​ហើយ​​​នៅថ្ងៃ​ទី៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៨៩ លោក ចច វ៉ាស៊ីងតោន បាន​ចូល​កាន់​តំណែង​ជា​ប្រធានាធិបតី​ទីមួយ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ សហរដ្ឋ​អាមេរិក បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង ជា​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ ដែល​មាន​រដ្ឋ​សមាជិក​ចំនួន ១៣ (Delaware, Pennsylvania, New Jersey, Georgia, Connecticut, Massachusetts, Maryland, South Carolina, North Carolina, New Hampshire, Virginia, New York, និង Rhode Island)។

ជាង២០០ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក សហរដ្ឋ​អាមេរិក​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ជាច្រើន​រាប់​មិន​អស់ ចាប់តាំង​ពី​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​មួយ​ចម្រៀក​តូច​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត ទៅជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​ទឹកដី​លាត​សន្ធឹង​តាំង​ពី​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​អាត្លង់​ទិក រហូត​ដល់​ឆ្នេ​រ​សមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយ​ចំនួន​រដ្ឋ ដែល​មាន​ពី​ដំបូង​ត្រឹមតែ ១៣រដ្ឋ ​បាន​កើនឡើង​រហូត​ដល់ ៥០​រដ្ឋ (បូករួម​នឹង​ដែនដី​នៅ​ឯនាយ​សមុទ្រ​ជាច្រើន​ទៀត)។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វី​ដែល​នៅ​ស្ថិត​ស្ថិរ​ជាប់ជានិច្ច​រៀងមក គឺ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង​របបនយោបាយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ ត្រូវ​បាន​គេ​​ធ្វើ​វិសោធនកម្ម​បន្ថែម​ជំពូក និង​មាត្រា​ថ្មីៗ ចំនួន ២៧​លើក ដើម្បី​សម្របទៅតាម​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​ប្រទេស​ជាតិ ក៏ប៉ុន្តែ របប​នយោបាយ និង​​គោលគំនិត​​​នៃ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ដើម នៅតែ​ស្ថិត​ជា​ធរមាន​​រហូតមក​ទល់​នឹងពេល​បច្ចុប្បន្ន​៕

បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៨-១៩

គិត​មក​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី១៨ ប្រជាជន​​ទូទៅ​នៅ​លើ​ពិភពលោក ភាគច្រើន​លើសលុប​រស់​នៅ​ក្នុង​ភូមិ​តូចៗ នៅ​តាម​ទី​ជនបទ ហើយ​ប្រកបរបរ​ចិញ្ចឹមជីវិត ដោយ​ការ​ដាំដុះ ចិញ្ចឹម​សត្វ ឬ​សកម្មភាព​សិប្បកម្ម​ផ្សេងទៀត។ ប្រជាជន​បរិភោគ​ចំណីអាហារ ដែល​បាន​មក​ពី​ដំណាំ​ដែល​គេ​ដាំ​ដោយខ្លួនឯង ​ស្លៀក​សម្លៀក​បំពាក់ និង​​ប្រើប្រាស់​សម្ភារៈ ដែល​គេ​ផលិត​ដោយ​ខ្លួនឯង ហើយ​សកម្មភាព​ទិញដូរ​កើត​​មាន​យ៉ាងតិចតួច​បំផុត។​

នៅពេលនោះអ្វីៗ​ទាំងអស់​ត្រូវ​ធ្វើឡើង​ដោយ​ដៃ ដោយ​កម្លាំង​មនុស្ស ឬ​សត្វ​ចិញ្ចឹម ដូចជា គោ ក្របី ឬ​សេះ ជាដើម ហើយ​សកម្មភាព​ផលិតភាគច្រើន​ធ្វើឡើង​តែតាម​ផ្ទះ​ជា​លក្ខណៈ​គ្រួសារ ដែល​ផ្តល់​ផល​ក្នុង​កម្រិតទាប ប្រាក់ចំណូល​តិចតួច ហើយ​​ប្រជាជន​​ភាគច្រើនមាន​ជីវភាព​ខ្សត់ខ្សោយ។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៨ ពិភពលោក​បាន​ស្គាល់​នូវ​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​មួយ ដែល​​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម” ជា​ចំណុច​របត់​​នៃ​កា​រផ្លាស់ប្តូរ​របៀបរស់​នៅ​​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ពី​ការ​ពឹងផ្អែក​ជាចម្បង​លើ​សកម្មភាព​កសិកម្ម​ ទៅជា​ការប្រកបរបរ​ចិញ្ចឹមជីវិត​​ ដោយ​សកម្មភាព​ឧស្សាហកម្ម។

អ្វីៗ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង ជាដំបូង នៅ​ក្នុង​ចក្រភព​អង់គ្លេស។ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ចាប់ផ្តើម​ចេញ​ពី​អង់គ្លេស ដោយ​សារ​កត្តា​ច្រើន​យ៉ាង។

កត្តាសំខាន់​ទីមួយ គឺ​វត្ថុធាតុដើម។ អង់គ្លេស គឺ​ជា​ប្រទេស​ដែល​សម្បូរ​ទៅដោយ​រ៉ែ​ធ្យូងថ្ម និង​រ៉ែ​ដែក ដែល​ជា​វត្ថុធាតុដើម​សំខាន់​បំផុត ក្នុង​វិស័យ​ឧស្សាហកម្ម។

កត្តាសំខាន់​ទីពីរ គឺ​ចំណេះដឹង។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៨ អង់គ្លេស​មាន​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ល្បីៗ​ជាច្រើន។ អ៊ីសាក់ ញូវតុន (Isaac Newton) ដែល​ជា​ អ្នកប្រាជ្ញ​​​មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ​បំផុត​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​អ្ន​កប្រាជ្ញ​អង់គ្លេស។ ក្រៅពី​ញូវតុន អង់គ្លេស​នៅ​មាន​អ្នកប្រាជ្ញ​ជាច្រើន​ទៀត ជា​ពិសេស ខាង​ផ្នែក​រូបវិទ្យា និង​វិស្វកម្ម។ ចំណេះដឹង​របស់​អ្នកប្រាជ្ញ​ទាំងនេះ​បាន​ចូលរួម​ចំណែក​យ៉ាង​សំខាន់ ក្នុងការ​បង្កើត​បច្ចេកវិទ្យា​ថ្មីៗ​ជាច្រើន ដូចជា ការ​បង្កើន​​ប្រសិទ្ធភាព​​ក្នុងការ​ប្រើថាមពលទឹក, ការ​ប្រើធ្យូងថ្ម​ជា​ប្រភព​ថាមពល​ជំនួស​អុស, ការបង្កើត​ម៉ាស៊ីន​ដើរដោយ​ចំហាយទឹក, បច្ចេកទេស​ក្នុងការ​ផលិត​ដែក​ជា​លក្ខណៈ​ឧស្សាហកម្ម ព្រមទាំង​បច្ចេកទេស​ខាង​ផ្នែក​មេកានិក​ ក្នុងការ​បង្កើត​គ្រឿង​ម៉ាស៊ីន​​ផ្សេងទៀត សម្រាប់​​ប្រើ​ក្នុង​វិស័យ​​ផលិត​កម្ម​ជំនួស​ដោយ​ការ​ផលិត​ដោយ​ដៃ។ ការផលិត​ដោយ​ប្រើ​​ម៉ាស៊ីន​ទាំងនេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​​​ទទួល​បាន​ទិន្នផល​ច្រើន​ជាង​ការផលិត​ដោយ​ដៃ​​រាប់​រយ ឬ​រហូត​ដល់​រាប់ពាន់ដង។

កត្តា​ដ៏សំខាន់​មួយ​ទៀត ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម នៅ​អង់គ្លេស គឺ​កត្តា​នយោបាយ និង​សង្គម។ ចាប់តាំង​ពី​មាន​បដិវត្តន៍​បង្កើត​របប​រាជានិយម​អាស្រ័យ​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៧ អង់គ្លេស​​គឺ​ជា​ប្រទេស​​មួយ ដែល​មាន​ស្ថិរភាព​​ទាំង​ផ្នែក​នយោបាយ និង​សង្គម។ ម្យ៉ាងទៀត រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​តែងតែ​ប្រកាន់​យក​នូវ​​​នយោបាយ​បើក​ចំហ​ក្នុង​វិស័យ​ឯកជន។ ជា​នយោបាយ​ដែល​លើកទឹកចិត្ត​ដល់​អ្នក​​បង្កើត​សហគ្រាសឯកជន និង​អ្នក​បង្កើត​ទ្រឹស្តី ឬ​បច្ចេកវិទ្យាថ្មីៗ​ ដែល​អាច​បង្កើន​ប្រសិទ្ធភាព​ក្នុងការ​ផលិត។

លើសពីនេះ​ទៅទៀត អង់គ្លេស នៅ​ពេលនោះ គឺ​ជា​មហាអំណាច​ ដែល​មាន​ដែនដី​អាណានិគម​យ៉ាងធំធេង នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក។ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំងនេះ គឺ​ជា​ប្រភព​វត្ថុធាតុដើម​ដ៏​សំខាន់​មួយផង ហើយ​វា​ក៏​ជា​ទីផ្សារ​ដ៏​ចម្បងមួយ​ដែរ សម្រាប់​លក់​ផលិតផល​​របស់​អង់គ្លេស។ នៅ​ពេលដែល​ទីផ្សារ​កើនឡើង វាធ្វើ​ឲ្យ​សហគ្រាស​អង់គ្លេស​កាន់តែ​នាំគ្នា​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​ ដើម្បី​រកវិធីផលិត​ទំនិញ​​ឲ្យ​បាន​កាន់តែ​ច្រើន និង​កាន់តែ​លឿន។

ទាំងអស់​នេះ​ហើយ​ដែល​នាំ​ឲ្យ​វិស័យឧស្សាហកម្ម​នៅ​អង់គ្លេស​ស្គាល់​នូវ​ភាព​ជឿនលឿន​ជាងគេ នៅ​អំឡុង​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៨ និង​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី១៩។ នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​បាន​​ព្យាយាម​ទប់ស្កាត់​​មិន​ឲ្យ​​​បច្ចេកវិទ្យា​ឧស្សាហកម្ម​​​របស់ខ្លួន​​ត្រូវ​រីកសាយភាយ​ទៅ​កាន់ប្រទេស​ផ្សេង។ ក៏ប៉ុន្តែ កិច្ចខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​នេះ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ ដោយសារ​តែ​មាន​​វិស្វករ ឬ​កម្មករជំនាញ ព្រមទាំង​សហគ្រិន​អង់គ្លេស​​ខ្លះ បាន​នាំគ្នា​ធ្វើ​ចំណាក​ស្រុក​ ដើម្បី​​ទៅ​ស្វែងរក​ឱកាស​ការងារ ឬ​​ឱកាស​​ធ្វើ​ជំនួញ​ នៅ​បរទេស។

បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​ក៏​បាន​រីកសាយភាយ​ចេញ​ពី​អង់គ្លេស ទៅកាន់​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត​នៅ​អឺរ៉ុប ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​ប៊ែលហ្ស៊ិក ​បន្ត​ទៅដល់​បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និង​ស៊ុយអែដ ហើយ​បន្ទាប់​មក​ទៀត ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ទៅដល់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

គិតត្រឹម​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី​១៩ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​ចាក់គ្រឹះ​យ៉ាង​មាំ នៅ​​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច និង​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ វិស័យ​ដែល​មាន​ការ​ជឿនលឿន​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​វិស័យ​វាយនភ័ណ្ឌ ការ​ផលិត​ដែក និង​បច្ចេកវិទ្យា​ក្នុង​ការ​ផលិត​ម៉ាស៊ីន ជាពិសេស ម៉ាស៊ីន​ដើរដោយ​ចំហាយទឹក។

នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស ដែល​ឆ្លងកាត់​នូវ​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម គេ​សង្កេតឃើញ​មាន​រោងចក្រ​​ថ្មីៗ​​រីកដុះដាល​ដូចផ្សិត​នៅ​គ្រប់​ទី​កន្លែង ហើយ​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ខាង​ផ្នែក​ដឹកជញ្ជូន​ក៏​មាន​ការ​រីកចម្រើន​​មិនធ្លាប់​មាន។

កាលពី​មុន​ មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ ឬ​ដឹកជញ្ជូន​ទំនិញ ពី​កន្លែង​មួយទៅ​កន្លែង​មួយ ដោយ​ថ្មើរជើង ឬ​ដោយ​​រទេះសេះ។ ការធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវទឹក​វិញ ត្រូវ​ធ្វើ​ឡើង​​តាមទូក​ដោយ​ប្រើ​ក្តោង ឬ​ចែវ។ ក៏ប៉ុន្តែ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​​នាំទៅរក​ការ​បង្កើត​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ថ្មី ដែលអាច​​​​ដឹកទំនិញ​បាន​ច្រើន បាន​លឿន និង​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ឆ្ងាយ​ជាងមុន។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី​១៩ វិស្វករ​អាមេរិក​បាន​​សាងសង់​កប៉ាល់​ពាណិជ្ជកម្ម​ដើរដោយ​ម៉ាស៊ីន​ប្រើ​ចំហាយ​ទឹក​ជា​លើក​ដំបូង ហើយ​ក្រោយ​មក​ទៀត នៅ​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៩ កប៉ាល់​ដើរ​ដោយ​ចំហាយ​ទឹក​បាន​ក្លាយ​ជា​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ឆ្លងកាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៩​នោះដែរ បច្ចេកវិទ្យា​នៃ​ម៉ាស៊ីន​ដើរ​ដោយ​ចំហាយ​ទឹក​ក៏​ត្រូវ​បាន​វិស្វករ​​​យក​ទៅ​ប្រើ​នៅ​ក្នុង​វិស័យដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវដែក​ផងដែរ តាមរយៈ​ការ​ផលិត​ក្បាលរថភ្លើង​ដើរ​ដោយ​ចំហាយទឹក។ ​នៅ​ឆ្នាំ​១៨៣០​ ប្រព័ន្ធ​ដឹកជញ្ជូន​តាម​​ផ្លូវដែក​ត្រូវ​បាន​ដាក់​ឲ្យដំណើរការ​ជាលើក​ដំបូង ដោយ​តភ្ជាប់​ពី​ទីក្រុង​ Liverpool ទៅ​ទីក្រុង Manchester។

ប្រព័ន្ធ​ទូរគមនាគមន៍​វិញ​​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​ជឿនលឿន​ដ៏​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់​ដែរ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម ជាពិសេស តាមរយៈ​ការ​បង្កើត​តេឡេហ្ក្រាហ្វ (Télégraphe) ដោយ​វិស្វករ​អង់គ្លេស នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៨៣០។

បើ​និយាយ​ខាង​ផ្នែក​សង្គមវិញ បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​បាន​​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រជាជន​ ដែល​កាលពីមុន​រស់​នៅ​តាម​ទី​ជនបទ ​នាំគ្នា​មក​រស់នៅ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា នៅតាម​ទីក្រុង ដែល​ជា​កន្លែង​សម្បូរ​រោងចក្រ និង​សម្បូរ​ការងារធ្វើ។ ការកើនឡើង​នៃ​សមត្ថភាព​ផលិត​​​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​​ថ្លៃ​សម្ភារៈ​ប្រើប្រាស់ ជាពិសេស ក្រណាត់ និង​សម្លៀកបំពាក់​​ មាន​ការ​ធ្លាក់ចុះ។ ប្រជាជន​ទូទៅ​មាន​ប្រាក់​ចំណូល​​​ច្រើន​ និង​មាន​ជីវភាព​ធូរធារ​ជាងមុន។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មាន​អ្នក​ខ្លះ​​បាន​រិះគន់​​ថា បដិវត្តន៍​ឧស្សាហកម្ម​​​ក៏​បាន​បង្ក​ជា​បញ្ហាយ៉ាងច្រើន​ផងដែរ​ ទាក់ទង​នឹង​លក្ខខណ្ឌ​ការងារ​របស់​កម្មករ។ កម្មករ​ត្រូវ​ធ្វើ​ចំណាកស្រុក ឃ្លាតឆ្ងាយ​ពី​ក្រុមគ្រួសារ និង​ភូមិ​កំណើត​ ដើម្បី​ទៅ​ធ្វើការ​នៅ​តាម​ទីក្រុង។ កម្មករ​នីមួយៗ​ត្រូវ​ធ្វើការ​ពី​១២ម៉ោង ទៅ​១៤ម៉ោង​ក្នុងមួយថ្ងៃ ហើយ​​​រោងចក្រ​​​ត្រូវ​បាន​​សាងសង់​ដោយ​មិន​បាន​គិតគូរម៉ត់ចត់ អំពី​សន្តិសុខ និង​សុខមាលភាព​របស់​កម្មករ។

នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​វិញ ការ​កើនឡើង​នៃ​សកម្មភាព​ផលិត​នៅ​ក្នុង​វិស័យវាយនភ័ណ្ឌ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តម្រូវការ​កប្បាស​មាន​ការ​កើនឡើង​ខ្លាំង ហើយ​​​ការ​​ទិញ​​ដូរ​ទាសករ​ស្បែក​ខ្មៅ​ ដើម្បី​យក​ទៅ​​​ធ្វើ​ការ​ក្នុង​ចម្ការ​កប្បាស​ក៏​មាន​ការ​កើនឡើង​ខ្លាំង។ បញ្ហា​ទាសករ ដែល​​ធ្លាប់​ជា​បញ្ហា​ចម្រូងចម្រាស​ស្រាប់​ ចាប់តាំង​ពី​ពេល​កកើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ក៏​បាន​​​ក្លាយ​ជា​បញ្ហា​កាន់តែ​ធំ រហូត​​រាលដាល​​ទៅជា​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល រវាង​រដ្ឋ​របស់​អាមេរិក នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦១៕

ប្រជាជាតិដែលរស់នៅជំវិញអាណាចក្រអង្គ

នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី៩ ដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១៥​គ.ស អាណាចក្រ​ខ្មែរ គឺ​ជា​មហាអំណាច​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​កាន់កាប់​ទឹកដី​យ៉ាងធំ គ្របដណ្តប់​លើ​ទឹក​ដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។

ចម្ប៉ា

នៅ​ខាង​កើត​​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេឃើញ​មានពួក​ចាម នៅ​នគរ​ចម្ប៉ា។​ ពួកចាម​​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​ម៉ាឡេស៊ី (មក​ពី​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា ឬ​ជ្វា) ហើយ​​បាន​មក​តាំង​ទីលំនៅ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​ឥណ្ឌូចិន និង​បាន​បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ​មួយឡើង នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី២ ទៅ​សតវត្សរ៍​ទី១ មុន​គ.ស។ នគរ​ចម្ប៉ា​បាន​ចាប់កំណើត​មុន​នគរភ្នំ ឬ​ហ៊្វូណន​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៣មក នគរ​ចម្ប៉ា​មាន​ការរីកចម្រើន​ខ្សោយ​ជាង​នគរ​ហ៊្វូណន ជាពិសេស ខាង​បច្ចេកទេស​ក្នុងការ​ធ្វើ​សឹកសង្រ្គាម។ នគរចម្ប៉ា និង​នគរ​ខ្មែរ គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ហើយ​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ជារឿយៗ។ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​ធំជាងគេ ដែល​កំណត់​ជោគវាសនា និង​កែប្រែ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ពួកចាម គឺ​សង្រ្គាម​ទល់នឹង​ នគរ​អាណ្ណាម ឬ​ដាយវៀត។

អាណ្ណាម

នគរ​អាណ្ណាម​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ចម្ប៉ា ក៏ប៉ុន្តែ ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស រហូត​ទៅដល់​ ​សតវត្សរ៍​ទី១០គ.ស (ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណជា​១ពាន់​ឆ្នាំ) អាណ្ណាម​​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ចិន ពោលគឺ គឺ​គ្រាន់តែ​ជាអាណា​​ខេត្តមួយ​ប៉ុណ្ណោះ​របស់​ចិន។ ពេលខ្លះ ចិន​បាន​ហៅ​អាណ្ណាម​នេះ​ថា “ណាមវៀត”។

រហូត​ដល់ឆ្នាំ​៩៣៩ ពួក​​អាណ្ណាម​បាន​ទាម​ទារ​ឯករាជ្យ​ ទៅ​បង្កើត​ជានគរដាច់​ពី​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ នគរ​ថ្មី​នេះ​នៅ​តែ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ជា​​​នគរ​ចំណុះរបស់​ចិន​វិញ​ដដែល។ ចិន ដែល​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​៩៦០ ដល់​ឆ្នាំ​១២៧៩ ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រាជវង្ស​សុង។

ក្នុងការ​ព្យាយាម​​រើបម្រះ​ពី​នឹម​អាណានិគម​របស់​ចិន ពួក​អាណ្ណាម​តែងតែ​បាន​ងើបឡើង​បះបោរ ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​កងទ័ព​ចិន​ជារឿយៗ។ ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង​ឯណោះវិញ ​ពួក​អាណ្ណាម និង​ពួកចាមក៏​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​ឈ្លានពាន​គ្នា​ទៅវិញ​ទៅមក​​ឥតឈប់ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ទីចុង​បំផុត គឺ​នគរ​ចម្ប៉ា ដែល​ត្រូវ​បរាជ័យ ដោយ​ត្រូវ​នគរ​អាណ្ណាម​ឈ្លាន​ពាន​​ចូល​កាន់កាប់​ទាំងស្រុង នៅឆ្នាំ​១៤៧១។ នគរ​ចម្ប៉ា​ត្រូវ​រលំ ហើយ​ពួកចាម ក៏​បាន​នាំគ្នា​រត់ខ្ចាត់ខ្ចាយ​ចេញ​ពី​នគរ ដោយ​ភាគ​ច្រើន​រត់​ភៀសខ្លួន​ទៅ​ជ្រកកោន នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​រត់​ទៅ​ម៉ាឡាកា នៅ​ក្នុងប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី​បច្ចុប្បន្ន។

លាវ

នៅ​ខាង​លិច​អាណាម និង​ខាង​ជើង​នគរ​ខ្មែរ មាន​ប្រជាជន​មួយទៀត គឺ​លាវ។ លាវ​ធ្លាប់​ជា​នគរ​ឯករាជ្យ​មួយ នៅ​ខាង​ជើង​នគរ​ហ៊្វូណន។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ ប្រទេស​លាវ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ក្រោម​​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ខ្មែរ ដោយ​ដំបូង​​ត្រឹម​ជា​នគរ​ចំណុះ ហើយ​បន្ទាប់​មកទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យ​អង្គរ ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​លាវ​​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ខ្មែរវាតទី​កាន់​កាប់​ទាំងស្រុង។ រហូតដល់​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៤ ទើប​ប្រទេស​លាវ​ចាប់ផ្តើម​លេចរូបរាង​សាជាថ្មី​ឡើង​វិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ លាវ​ស្ថិត​នៅ​ជា​ប្រទេស​ទន់ខ្សោយ ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាម​កំហែង​ជា​ប្រចាំ​ពី​សំណាក់​ប្រទេស​ជិតខាង។

ពួក​មន (នៅភូមា)

នៅ​ខាង​កើត​អាណាចក្រ​ខ្មែរ មាន​ប្រទេស​មួយ ​ដែល​ខ្មែរ​ហៅ​ថា “ស្រុកមន” ហើយ​ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ត្រង់​ប្រទេស​ភូមា​សព្វថ្ងៃ។ កាលពីមុន ស្រុកមន និង​ស្រុក​ខ្មែរ មាន​ព្រំប្រទល់​ជាប់គ្នា នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ព្រំប្រទល់​​ភូមា និង​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន។ ចំណែក​ឯ​ប្រទេស​ថៃ​វិញ នៅ​មិនទាន់​មាន​រូបរាង​នៅឡើយទេ នៅពេលនោះ។

ថៃ ឬ​សៀម

នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក គេ​ឃើញ​មាន​ការកត់​ត្រា​ពី​វត្តមាន​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ប្រហែល​ជា​ចាប់​ពី​សតវត្សរ៍​ទី១២​មក។ ពួកថៃ ឬ​សៀម កាល​ពី​មុន​រស់​នៅ​ក្នុង​ខេត្ត​យូណាន​ប្រទេស​ចិន ហើយ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្វើ​អន្តោប្រវេសន៍​ចាក់ចុះ​មក​ទិស​ខាង​ត្បូង បន្តិចម្តងៗ ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៩។

ពីដំបូង គេឃើញ​ពួកថៃ ឬសៀម​​បាន​ចុះ​មកតាំង​ទីលំនៅ នៅ​ភាគខាងជើង​ប្រទេស​លាវ​សព្វថ្ងៃ និង​នៅ​ឈៀងម៉ៃ។ ចំនួន​ពួកថៃ ឬសៀម​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​នៃ​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​មាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឡើងៗ ហើយ​ពួកគេ​ក៏​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​នគរ​តូចៗ​មួយចំនួន ដូចជា សុខោទ័យ ឆៀងសែន ឈៀងម៉ែ ​ស្រែមួយលាន និង​អយុធ្យា។​ ក៏ប៉ុន្តែ ពី​ដំបូង ​នគរ​ទាំងអស់​នេះ​ជា​នគរ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការ​ឥទ្ធិពល​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ នគរ​របស់​ពួកថៃ ឬ​សៀម​ ក៏​បាន​ពង្រឹង​ប្រទេស​របស់​ខ្លួន​បន្តិចម្តងៗ ឲ្យ​ទៅ​ជា​នគរ​ដែល​មាន​​​​អធិបតេយ្យ​ពេញលេញ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​សុខោទ័យ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៣។ ​បន្ទាប់មកទៀត នៅសតវត្សរ៍​ទី១៤ ក្រោយ​ពី​ស្តេច​រាមកំហែង​ចូល​ទិវង្គត ​សុខោទ័យ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប ហើយ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​នគរ​សៀម​មួយទៀត គឺ​នគរ​​​អយុធ្យា។ គឺ​​អយុធ្យា​នេះ​ហើយ ដែល​បាន​ពង្រីក​អំណាច​នគរ​សៀម ហើយ​​ជា​គូប្រជែង​ដ៏ធំ​បំផុត​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ នៅ​ចុងសម័យ​អង្គរ។

ម៉ាឡេ

ងាកទៅ​ប៉ែក​ខាង​សមុទ្រ​វិញ នៅ​ប៉ែក​​ខាង​ត្បូង​អាណាចក្រ​ខ្មែរ គេ​ឃើញ​មាន​​​អាណាចក្រ​​ដ៏ធំមួយ គឺ​អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ (Srivijaya) ​របស់​ពួកម៉ាឡេ ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​លើ​កោះស៊ូម៉ាត្រា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​ដែនដី​​គ្របដណ្តប់​​រហូតទៅដល់ កោះជ្វា (Java) កោះ​បរណេអូ (Borneo) និង​ម៉ាឡាកា នៅ​ចុង​ខាង​ត្បូង​នៃ​ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ ពោលគឺ ពាសពេញ​ដែនដី​នៃ​ប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី និង​ព្រុយណេ​​សព្វថ្ងៃ។ នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១៣ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​បាន​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​រហូត​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅជា​នគរ​ចំណុះ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ ហើយ​ក្រោយ​មក​ទៀត​ ជា​នគរ​ចំណុះ​របស់​នគរ​សុខោទ័យ​របស់​សៀម។ នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៥ អាណាចក្រ​ស្រីវិជ័យ​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​បែក​ខ្ញែក​ទៅជា​នគរ​តូចៗ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា៕

ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ក្រោម​អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់

ឆ្នាំ​១១៦២ (ឯកសារ​ខ្លះ​ថា ឆ្នាំ​១១៥៥) នៅ​តំបន់​ភ្នំ នៃ​ដែនដី​ម៉ុងហ្គោល ទារក​មួយ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង។ ទារក ដែល​​ពេល​ធំដឹងក្តីឡើង ក្លាយទៅជា​មេទ័ព និង​អធិរាជ​ដ៏​ល្បីល្បាញ​បំផុត​មួយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក គឺ​ជិនហ្គីស ខាន់។

នៅ​ពេល​ដែល​ជិនហ្គីស ខាន់ ចាប់កំណើត និង​ធំដឹងក្តី ម៉ុងហ្គោល​នៅមិនទាន់​ក្លាយ​ជា​ប្រជាជាតិ​រួបរួមគ្នា​មួយ​នៅឡើយទេ។ ប្រជាជន​ម៉ុងហ្គោល​រស់នៅ​​​ជា​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែល​រស់នៅ​ដាច់ៗ​ពីគ្នា​ ហើយ​ពេល​ខ្លះ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​រវាង​គ្នា​ឯង​ទៀតផង។ ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៧ ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ចិន ក្រោម​រាជវង្ស​ថាង និង​បន្ទាប់​មកទៀត​ ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រាជវង្ស​លៀវ (Liao)។

ជិនហ្គីស ខាន់ ដែល​​​ឈ្មោះ​កំណើត​ថា តេមូឈីន (Temutchin) គឺ​ជា​កូនប្រុស​របស់​មេក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​មួយ​ ក្នុង​ចំណោម​កុលសម្ព័ន្ធ​ជាច្រើន​របស់​ម៉ុងហ្គោល។ នៅ​ពេល​ដែល​តេមូឈីន នៅ​ជា​ក្មេងប្រុស​ម្នាក់​នៅឡើយ ឪពុក​របស់​តេមូឈីន​ត្រូវ​ស្លាប់​ដោយ​ថ្នាំបំពុល​របស់​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​ជា​គូសត្រូវ ហើយ​តេមូឈីន ក៏​ឡើង​កាន់តំណែង​ជា​មេក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ជំនួស​ឪពុក។

កុលសម្ព័ន្ធ​​ដែល​កេរមរតក​ពី​ឪពុក​របស់តេមូឈីន គ្រាន់តែ​​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​តូច​ និង​ទន់ខ្សោយ​មួយប៉ុណ្ណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ តេមូឈីន​បាន​ពង្រីក​កម្លាំងក្រុម​សម្ព័ន្ធ​របស់​ខ្លួន តាមរយៈ​ការចង​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ និង​តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​កុលសម្ព័ន្ធ​ផ្សេង​ទៀត។ នៅ​ឆ្នាំ​១២០៦ តេមូឈីន ដែល​មាន​វ័យ​ ៤៤ឆ្នាំ បាន​ក្លាយ​ទៅ​​ជា​មេដឹកនាំ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​រួបរួមគ្នា​ជា​ប្រជាជាតិ​តែមួយ គឺ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។ តេមូឈីន ត្រូវ​បាន​គេ​ផ្តល់​ងារ​ថ្មី​មួយ គឺ​ ជិនហ្គីស ខាន់ (មានន័យថា​តាម​ភាសា​ម៉ុងហ្គោល​ថា “ស្តេច​ចក្រវាល”)។

ក្រោយ​ពី​បាន​បង្រួបបង្រួម​កុលសម្ព័ន្ធម៉ុងហ្គោល បង្កើត​ទៅជា​ប្រទេស​រួបរួមគ្នា​មួយ​ហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សត្រូវ​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត គឺ​ចិន ដែល​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ម៉ុងហ្គោល។ ជិនហ្គីស ខាន់​ ដឹងខ្លួន​ថា ចិន​ដែល​ធ្លាប់តែ​ត្រួតត្រា​ម៉ុងហ្គោល​រាប់សតវត្សរ៍​កន្លងមក​នោះ ប្រាកដ​ជា​នឹង​មិន​ទុកបណ្តោយ​ឲ្យ​ម៉ុងហ្គោល​នៅជា​ប្រទេស​ឯករាជ​ មាន​មេដឹកនាំ និង​កងទ័ព​ខ្លាំង​ពូកែ​ នៅ​ជាប់នឹង​ព្រំដែន​របស់​ខ្លួន​នោះទេ។

ឆ្លៀត​ក្នុង​ពេលដែល​ចិន​កំពុង​​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ដោយ​មាន​ការ​បែកបាក់​ផ្ទៃក្នុង ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏​បាន​សម្រេច​ធ្វើការ​វាយលុក​ទៅលើ​ចិន​មុន។ នៅ​ពេលនោះ ប្រទេស​ចិន​ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា​ច្រើន​ចំណែក ដោយ​មាន​នគរ​ធំៗ​បី គឺ​នគរ​លៀវ (Liao) នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង នគរ​សៀ (Xia) នៅ​ខាងលិច និង​នគរ​សុង (Song) នៅ​​​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​នាំទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ប្រមាណ​ជា ៥ម៉ឺននាក់ ឆ្លងព្រំដែនសំដៅ​ទៅ​វាយលុក​ចូល​ក្នុង​នគរ​លៀវ គឺ​ដែនដី​ចិន​ប៉ែក​ខាង​ជើង។

ពេល​ចូល​ទៅដល់​ចិន​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ឧបសគ្គ​ដ៏ធំមួយ គឺ​មហាកំផែង​របស់​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បី​ឆ្លងកាត់​មហាកំផែង​ដ៏ធំមហិមា​​នេះ កងទ័ព​របស់​ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​រកឃើញ​វិធី​ដ៏សាមញ្ញ​បំផុត​មួយ គឺ​ដើរវាងមហាកំផែង។

កងទ័ព​របស់ ជិនហ្គីស ខាន់ ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​​រាជធានីនៃនគរចិន​ខាងជើង ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ទីក្រុង​ប៉េកាំង​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ប្រឈមមុខនឹង​កំផែង​ក្រុង​ ដែល​មាន​កំពស់​១២ម៉ែត្រ ​ប្រវែង ៣០គីឡូម៉ែត្រ ហើយ​ការពារ​ដោយ​ប៉មយាម​ប្រមាណ​ជា ៩០០រយ។ ខុសពី​មហាកំផែង ដែល​មាន​ផ្លូវ​អាច​ដើរវាងបាន កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ឆ្លងកាត់​កំផែងក្រុង​ប៉េកាំង​ដោយ​ការប្រយុទ្ធ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជិនហ្គីស ខាន់​ មិនបាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​កំផែង​ក្រុង​ប៉េកាំង​ភ្លាមៗ​ទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ធ្វើ​ការ​ឡោមព័ទ្ធ​ ដើម្បី​កាត់ផ្តាច់​ការ​ផ្លូវ​នាំស្បៀង​ចូល​ក្នុង​ក្រុង ហើយ​ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា ពួកគេ​បាន​សាងសង់​ឧបករណ៍​សង្រ្គាម​ធុនធ្ងន់ ដើម្បី​ត្រៀម​វាយទម្លុះ​កំផែងក្រុង។ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ប្រជាជន និង​កងទ័ព​ចិន​​ដាច់ស្បៀង ហើយ​ខ្លះ​ត្រូវ​ស្លាប់​ដោយ​ការអត់ឃ្លាន។ ចំណែក​នៅ​ខាង​ក្រៅក្រុង​វិញ ទាហាន​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ស្បៀង​ហូរហៀរ​ឥតខ្វះ ដោយសារការ​ស្ទាក់​ចាប់​ស្បៀង ដែល​​​ចិន​នាំចូល​ក្នុង​រាជធានី។

នៅឆ្នាំ​១២១៥ កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏បើក​ប្រតិបត្តិការ​​វាយលុក​​ទៅលើ​រាជធានី​ប៉េកាំង។ ក្រោយ​ពី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទីក្រុង​បាន​ហើយ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ដុតកម្ទេច​ផ្ទះសម្បែង និង​សម្លាប់រង្គាល​ប្រជាជនស្ទើរតែ​អស់​គ្មាន​សល់។ ដែនដី​ចិន​ខាង​ជើង​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

បន្ទាប់​ពី​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​ចិនខាងជើងបានហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​ងាកទៅ​សំឡឹង​ទៅទិស​ខាងលិច​វិញ​ម្តង គឺ​ចក្រភព​ពែរស៍។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាមួយ​ពួក​ពែរស៍ ជិនហ្គីស ខាន់ មិនមាន​បំណង​ចង់​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នោះទេ តែ​ចង់​ធ្វើ​ជំនួញ។ ជិនហ្គីស ខាន់​ ក៏បាន​បញ្ជូន​មន្រ្តី​ទូត​របស់​ខ្លួន​ឲ្យ​ទៅ​ជួប​អធិរាជ​ពែរស៍ ដើម្បី​ចរចា​បង្កើត​ទំនាក់ទំនង​ពាណិជ្ជកម្ម​នឹង​គ្នា។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១២១៨ អ្នកនាំសារម្នាក់​បាន​នាំ​កញ្ចប់​មួយ​ ពី​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ បញ្ជូន​ទៅ​ឲ្យ​ជិនហ្គីស ខាន់។ កញ្ចប់ ដែល​នឹង​នាំ​ទៅរក​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដ៏​សំខាន់​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក។ នៅ​ក្នុង​កញ្ចប់​នោះ គឺ​ក្បាល​មន្រ្តី​ទូត​ម៉ុងហ្គោល ដែល​ជិនហ្គីស ខាន់ បញ្ជូនឲ្យ​ទៅ​ជួបអធិរាជពែរស៍។

ជិនហ្គីស ខាន់​ ផ្ទុះកំហឹង ក៏​បាន​ប្រមូលទ័ព​ប្រមាណ​ជា ២០ម៉ឺននាក់ វាយលុក​ចូល​​ឈ្លានពាន​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​បាន​ដាក់​បញ្ជា​ថា អ្នកណា​ដែល​សុខចិត្ត​ដាក់​អាវុធ​ចុះចាញ់​ត្រូវ​ទុក​ឲ្យរស់ ចំណែក​ឯ​ក្រុមណា ឬ​ទីក្រុង​ណា ដែល​មិនចុះចាញ់​​ត្រូវ​សម្លាប់ និង​ដុតកម្ទេច​ឲ្យរាបដល់ដី។ ​បំណង​ចង់​ធ្វើ​ជំនួញ ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​កំហឹង​ចង់​ធ្វើ​សង្រ្គាម។ កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ​បាន​វាយ​​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ទាំងមូល​ នៅ​ឆ្នាំ​១២២០។ ប្រជាជន​​ពែរស៍​ប្រមាណ​ជា​ជាង​១លាន​នាក់ ទាំងស្រី ទាំងប្រុស ទាំង​ចាស់ ទាំងក្មេង ត្រូវ​ស្លាប់​បាត់បង់​ជីវិត ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ។

ក្រោយ​ពី​បាន​វាយកាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​ហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ បានដឹកនាំ​កងទ័ព​មួយផ្នែក​ធំ​ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោលវិញ ដោយ​នៅ​តាម​ផ្លូវ បាន​ឆ្លៀត​វាយដណ្តើម​យក​អាហ្វហ្កានីស្ថាន និង​ប៉ែក​ខាងជើង​ឥណ្ឌា។ កងទ័ព​មួយ​ផ្នែក​តូច​ទៀត ដែល​មាន​គ្នា​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺននាក់ ត្រូវបាន​ជិនហ្គីស ខាន់ បញ្ជូន​ឲ្យ​ធ្វើការ​វាយលុក​សំដៅ​ទៅទិស​ខាងលិច ដើម្បី​ជាការពិសោធន៍មើល​ថា តើ​ពួកគេ​អាចវាយលុក​ទៅដល់​ត្រឹមណា ទើប​មាន​អ្នក​អាច​ចេញមុខ​មក​រារាំង​បញ្ឈប់​ដំណើរ​របស់​ពួកគេ​បាន។ ក៏ប៉ុន្តែ​ កងទ័ព​មួយ​ក្រុមនេះ​វាយលុក​ចូល​រហូតទៅដល់​ព្រំដែន​អឺរ៉ុប​ខាងកើត ដោយ​មិនមាន​អ្នក​ណា​អាចរារាំង​បាន។

ឆ្នាំ១២២៦ ភ្លាមៗ​ក្រោយ​ពី​វិលត្រឡប់​ប្រតិបត្តិការ​យោធា​នៅ​ពែរស៍ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​នាំកងទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​ទៅលើ​ទឹកដី​ចិន ដែល​នៅសេសសល់​​ពី​ការ​ឈ្លាន​ពាន​លើកមុន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១២២៧ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​កំពុង​វាយ​លុក​ទៅលើ​រាជធានី​របស់​នគរ​សៀ នៅ​ដែនដី​ប៉ែក​ខាង​លិច​ប្រទេស​ចិន ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏​ស្រាប់​ចូលទិវង្គត់ ក្នុង​វ័យ ៦៥​ឆ្នាំ (៧២ឆ្នាំ បើ​គិត​តាម​ឯកសារ​ខ្លះ ដែល​ថា ជិនហ្គីស ខាន់ កើត​ឆ្នាំ​១១៥៥)។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅតែមិនទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយ អំពី​មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់។ ខ្លះ​ថា ស្លាប់​ក្នុង​សមរភូមិ​ ក្នុង​ពេល​ប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​នគរ​សៀ។ ខ្លះ​ទៀត​ថា​ស្លាប់​ដោយ​ជំងឺ ឬ​ដោយ​ធ្លាក់​ពីលើ​ខ្នងសេះ។

អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់ ទទួល​មរណភាពដោយបន្សល់​ទុក​នូវ​កងទ័ព​​ដ៏​ខ្លាំង​ពូកែ​រាប់សិបម៉ឺននាក់ ហើយ​​គិតមកត្រឹមពេលនោះ ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​កាន់កាប់​ទឹកដី​ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក​ រហូត​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាងកើត។ ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​មាន​ទំហំ​ធំជាង​ចក្រភព​ម៉ាសេដ្វាន់​របស់​អាឡិចសង់ ឡឺក្រង់ (Alexandre le Grand) រហូត​ដល់​ទៅ ៤ដង ហើយ​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម រហូតដល់​ទៅ ២ដង។

មរណភាព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ មិនបាន​បញ្ចប់​ការ​វាតទី​ពង្រីកទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​នោះទេ។ អហ្កឺដី ខាន់ (Ögedei Khan) កូនប្រុសទី៣​របស់​ជិន​ហ្គីស ខាន់ ដែលឡើង​​ស្នងតំណែង​​ជា​អធិរាជបន្តពី​ឪពុក ព្រមទាំង​អធិរាជ​ជំនាន់ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​បន្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទីពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ រហូត​កើនឡើង​ទ្វេដង ​​លើស​ពី​សម័យកាល​​អធិរាជជិនហ្គីស ខាន់៕

ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់ចុះ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ក្រោយ​អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១៣​ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ ជិនហ្គីស ខាន់ គឺ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​ត្រួតត្រា​ដែន​ដី​ដ៏​ធំ​បំផុត​មិន​ធ្លាប់​មាន ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ។ គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១២២៧ ដែល​អធិរាជ​ ជិនហ្គីស ខាន់ ចូលទិវង្គត ដែនដី​ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក​ រហូត​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត។ បើ​គិត​ជា​ទំហំ​ផ្ទៃដី ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ទំហំ​ធំជាង​ចក្រភព​ម៉ាសេដ្វាន់​របស់​អាឡិចសង់ ឡឺក្រង់ (Alexandre le Grand) រហូត​ដល់​ទៅ ៤ដង ហើយ​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម រហូតដល់​ទៅ ២ដង។

បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ ការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល មិនបាន​បញ្ចប់​ត្រឹម​ការ​ចូល​ទិវង្គត​របស់​អធិរាជ ​ជិនហ្គីស ខាន់ នោះទេ។ អហ្កឺដី ខាន់ (Ögedei Khan) កូនប្រុសទី៣​របស់​ ជិន​ហ្គីស ខាន់ ដែលឡើង​​ស្នងតំណែង​​ជា​អធិរាជបន្តពី​ឪពុក បាន​បន្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទីពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​វាយ​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​នគរ​សៀ (Xia) នៅ​ប៉ែក​ខាងលិច​ប្រទេស​ចិន ​ហើយ​​បាន​បន្ត​ឈ្លានពាន​ចូល​ទៅ​ក្នុង​នគរ​សុង (Song) នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។

ទៅទិស​ខាងលិច កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ចូល​ឈ្លាន​ពាន​រុស្ស៊ី រួចហើយ​បន្ត​ដំណើរ​ទៅ​ប៉ូឡូញ មុននឹង​វាយលុក​ចូល​ឈ្លានពាន​ទៅដល់​ហុងគ្រី និង​ក្រូអាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​បញ្ឈប់​​ត្រឹមនោះ ដោយ​ពួកគេ​មិន​បាន​វាយលុក​ចូល​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាងលិច​នោះទេ។ អឺរ៉ុប​ខាងលិច រួមមាន​ អាល្លឺម៉ង់ បារាំង និង​អង់គ្លេស ជាដើម បាន​រួចផុត​ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល មិនមែន​ដោយសារ​តែ​ប្រទេស​ទាំងអស់​នេះ​មាន​យុទ្ធសាស្រ្ត ឬ​មាន​ទ័ព​ខ្លាំង​ពូកែ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​ដោយសារ​តែអធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ​អហ្កឺដី ខាន់ បាន​ចូល​ទិវង្គត នៅ​ឆ្នាំ​១២៤១ ហើយ​មេទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​បញ្ឈប់​រាល់​ប្រតិបត្តិការ​ទ័ព ដោយ​​នាំគ្នា​​ប្រញាប់ប្រញាល់​ធ្វើដំណើរ​ចេញពី​អឺរ៉ុប ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោលវិញ ដើម្បី​ចូលរួម​ក្នុង​ដំណើរការ​ជ្រើសរើស​អធិរាជ​ថ្មី។

នៅ​ការ៉ាកូរុំ (Karakorum) រាជធានី​ម៉ុងហ្គោល ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ក្រោយ​ការ​ចូលទិវង្គត​របស់​អធិរាជ​អហ្កឺដី ខាន់។ នៅ​ចុងបំផុត តំណែង​ជា​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​កូនប្រុស​របស់​អហ្កឺដី ខាន់។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​ក្រោយៗ​មក​ទៀត ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក តែងតែ​បាន​កើតឡើង​ជារឿយៗ នៅ​ពេលណា​ដែល​អធិរាជ​ចាស់​ចូល​ទិវង្គត។

ទោះជាយ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​នៅតែបន្ត​ធ្វើសង្រ្គាម​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត គឺ​យុទ្ធនាការ​វាតទីទឹកដី​​ចុះ​ទៅ​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ចិន និង​ទៅក្នុង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា។ ទីក្រុង​បាកដាដ ដែល​ជា​ក្រុង​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ចក្រភព​អ៊ីស្លាម​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​ម៉ុងហ្គោល​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់ នៅឆ្នាំ​១២៥៨។ បន្ទាប់មកទៀត ស៊ីរី ដែល​ជាទីតាំង​ដ៏សំខាន់​មួយ​ទៀត​របស់​ចក្រភព​អ៊ីស្លាម ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ដែរ។

នៅ​ឯ​ទិស​ខាង​ត្បូង​ឯណោះវិញ សង្រ្គាម​ជាមួយ​នគរ​សុង នៅ​ចុង​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ចិន​នៅតែ​បន្ត​ធ្វើ។ រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១២៧៩ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​វាយផ្តួលរំលំ​នគរ​សុង​បាន​ជាស្ថាពរ។ ប្រទេស​ចិន​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ឈ្មោះ គូប៊ីឡៃ ខាន់ (Kubilai Khan)។ ដើម្បី​ងាយស្រួល​ក្នុងការ​គ្រប់គ្រង​ប្រជាជន​ចិន ដែល​មាន​​ចំនួន​ច្រើន​រាប់លាន​នាក់ គូប៊ីឡៃ ខាន់ បាន​ប្រកាស​តាំងខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​​ចិន ហើយ​បាន​រៀបចំ​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របៀបដឹកនាំ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀងគ្នា​នឹង​រាជវង្ស​ចិន​ពីពេលមុន ដោយ​បង្កើត​ជា​សែរាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺ​រាជវង្ស​យ័ន។

បន្ទាប់​ពី​បាន​ពង្រឹង​អំណាច​ពេញដៃ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន​រួចហើយ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ក៏​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ចុះ​មក​ទិស​ខាងត្បូង​បន្ត​ទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ​យុទ្ធនាការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​កងទ័ព​របស់​គូប៊ីឡៃ ខាន់ មិនសូវ​ជា​ទទួលបាន​ជោគជ័យ​ប៉ុន្មាន​ទេ។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ​នៅ​កោះជ្វា នៅ​ឆ្នាំ១២៩៣។ នៅ​អាណ្ណាមវិញ កងទ័ព​របស់​គូប៊ីឡៃ ខាន់ ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ​ជាច្រើនលើក និង​ទទួលរងនូវ​ការខាតបង់​ច្រើន ទម្រាំ​តែ​អាច​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​អាណ្ណាម​បាន នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១២៨៨។

គូប៊ីឡៃ ខាន់ អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​បាន​បង្កើត​រាជវង្សយ័ន​គ្រប់គ្រង​រាជបល្ល័ង្ក​ចិន

ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាច្រើន​យល់ថា គោលដៅ​សំខាន់​របស់​អធិរាជ​ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ​គឺ​គ្រាន់តែ​ចង់​ឲ្យ​នគរ​​នៅ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​សុខចិត្ត​រណប​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ ហើយ​យក​សួយសារ​អាករ​ទៅ​ថ្វាយ​ស្តេច​ម៉ុងហ្គោល​តែប៉ុណ្ណោះ ដោយ​មិន​ចង់​វាយដណ្តើម​យក​ទឹកដី​នគរ​ទាំងអស់​នេះ​ទៅ​គ្រប់គ្រង​ទាំងស្រុង​នោះទេ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ភាគច្រើន ម៉ុងហ្គោល​ច្រើន​តែ​បញ្ជូន​កងទ័ព​ក្នុង​ទ្រង់ទ្រាយ​តូច​​ ឬ​ក៏​ត្រឹម​រាជទូត​ឲ្យ​ទៅ​កាន់នគរ​នៅ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។

នៅ​ឆ្នាំ​១២៨៣ ​ម៉ុងហ្គោលបាន​បញ្ជូន​កងទ័ព​​មួយក្រុម​តូច​ កាត់​តាម​នគរ​ចម្ប៉ា ដែល​បាន​ក្លាយ​ជា​នគរ​ចំណុះ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោលរួចទៅហើយ ឲ្យ​ឆ្លង​ចូល​ទៅ​នគរ​ខ្មែរ។ គេ​មិនឃើញ​មាន​ឯកសារ​ច្បាស់លាស់​​ដែល​រៀបរាប់​អំពី​ការ​វាយប្រយុទ្ធគ្នា រវាង​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​ខ្មែរ​នោះទេ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពីរ​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក គឺ​នៅ​ឆ្នាំ​១២៨៥ ស្តេចនគរ​ខ្មែរ គឺ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី៨ បាន​ផ្ញើ​សួយសារអាករ​ទៅ​ថ្វាយ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល​ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ហើយ​នៅឆ្នាំ​១២៩៦ រាជទូតចិន ឈ្មោះ ជីវ តាក្វាន់ ត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ឲ្យ​មក​បំពេញ​បេសកកម្ម នៅ​ក្នុង​នគរ​ខ្មែរ រហូតដល់​ពាក់​កណ្តាល​ឆ្នាំ​១២៩៧។ គឺ ជីវ តាក្វាន់​នេះ​ហើយ​ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​នូវ​កំណត់ត្រា​ជាច្រើន អំពី​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ​របស់​ខ្មែរ នៅ​សម័យ​អង្គរ។ ជីវ តាក្វាន់ ថ្វីដ្បិត​តែ​ត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ពី​ចិន ហើយ​ត្រូវ​បានគេ​ហៅ​ថា​ជា​រាជទូត​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិត​ គឺ​ជា​រាជទូត​របស់អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេលនោះ​ ចិន ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​​រាជបល្ល័ង្ក​របស់​ចិន ត្រូវ​កាន់កាប់ដោយ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល។

ចក្រភពម៉ុងហ្គោល ចាប់តាំង​ពី​សម័យកាលអធិរាជ​ ជិនហ្គីស ខាន់ មក គឺ​ជា​មហាអំណាច​ដ៏ធំសម្បើម​មួយ ដែល​មាន​កងទ័ព​ខ្លាំង​ក្លា ច្បាំង​ឈ្នះ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទិសទី ហើយ​ពង្រីក​ទឹកដី​រហូត​ស្ទើរតែ​ពាក់កណ្តាល​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ចក្រភព​ដ៏​ខ្លាំងក្លា​នេះ​មាន​សត្រូវ​ដ៏ធំមួយ គឺ​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង។

ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំមហិមា​ ចក្រភពម៉ុងហ្គោ​លបាន​បែងចែក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ជា​ចំណែកៗ ដោយ​ផ្នែកនីមួយៗ មាន​ស្តេច​សោយរាជ្យ​ផ្សេងៗ​គ្នា។ គិតត្រឹមឆ្នាំ​ ១២៦០ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា ៤ផ្នែក​ធំៗ។ ផ្នែកទីមួយ​​ គឺ​នៅ​ម៉ុងហ្គោល ទីបេ កូរ៉េ និង​ចិន។ ទឹកដី​ម៉ុងហ្គោល​មួយ​ចំណែក​នេះ គ្រប់គ្រង​ដោយ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ដែល​មាន​ឋានៈ​​ជា​អធិរាជ​​ចិន​ផង និង​ជា​អធិរាជ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​ទាំងមូលផង។ ម៉ុងហ្គោល​ផ្នែក​ទី២ ស្ថិត​នៅ​អាស៊ី​កណ្តាល។ ផ្នែក​ទី៣ នៅ​រុស្ស៊ី។ ផ្នែក​ទី៤ នៅ​មជ្ឈិមបូព៌ា​ ត្រង់​ម្តុំ​ចក្រភពពែរស៍។

ដោយសារ​តែ​ចក្រភព​​ម៉ុងហ្គោល មាន​សារជាតិ​ដើម​ជា​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ថ​ដាច់ៗ​ពី​គ្នា ប្រជាជន​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ការ​​ពិបាកក្នុង​ការ​រួបរួមគ្នា​ជា​ប្រជាជាតិ​តែមួយ។ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល កើតមាន​ក្នុង​​ពីរ​រូបភាព។ ទីមួយ គឺ​ជម្លោះ​ រវាង​ទឹកដី​ម៉ុងហ្គោល​ទាំង ៤ផ្នែក ដោយ​ស្តេច​នីមួយៗ​ប្រជែង​គ្នា​ធ្វើ​ជា​អធិរាជ​ធំ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។ ជម្លោះទីពីរ គឺ​​ជា​ជម្លោះដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក នៅ​ខាង​ក្នុង​ផ្នែក​នីមួយៗ។ ស្របជាមួយ​នឹង​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​នេះ ប្រជាជន​ដែល​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​ដែល​ត្រូវ​ម៉ុងហ្គោល​ឈ្លានពាន​យក​មក​កាន់កាប់ ក៏​ចាប់ផ្តើម​ឆ្លៀតពេល​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​អំណាច​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​អស់ទាំងនេះបាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ​បន្តិចម្តងៗ រហូត​​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៣៣៥ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល នៅ​មជ្ឈិមបូព៌ា ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​បំបែក​ទៅជា​នគរ​តូចៗ​ផ្សេងៗពីគ្នា។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក​ដែនដី​ម៉ុងហ្គោល​ផ្សេងៗ​​ក៏​ចាប់ផ្តើម​រង្គោះរង្គើ ហើយ​ត្រូវ​ដួលរលំ​ម្តងមួយៗ​ជាបន្តបន្ទាប់។

នៅ​ឆ្នាំ​១៣៦៨ រាជវង្ស​យ័ន​របស់​ម៉ុងហ្គោល ដែល​គ្រប់គ្រង​ប្រទេស​ចិន ត្រូវ​ក្រុមបះបោរចិន​ផ្តួលរំលំ ហើយ​ពួកម៉ុងហ្គោល​ក៏​បាន​រត់ភៀសខ្លួន​ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​ជា​ទឹកដី​កំណើតវិញ។ ចិន​រួច​ផុត​ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​បង្កើត​ជា​របបដឹកនាំ​ថ្មី​មួយ​ទៀត គឺ​រាជវង្សមីង (Ming)។ គឺ​ឆ្នាំ​១៣៦៨​នេះ​ហើយ ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ឆ្នាំ​ចុងក្រោយ​នៃ​សករាជ​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

គិតជាសរុប​ទៅ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​បាន​ស្គាល់ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក្នុងរយៈពេល ១៦២ឆ្នាំ (ពីឆ្នាំ​១២០៦ ដល់​ឆ្នាំ​១៣៦៨)។ ដូច្នេះ បើ​ប្រៀបធៀប​នឹង​ចក្រភពរ៉ូម ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ឆ្ងាយ ក៏ប៉ុន្តែ ម៉ុងហ្គោល​ត្រួតត្រា​ពិភពលោក​​បាន​តិច​ឆ្នាំ​ជាងរ៉ូម។ ចក្រភពរ៉ូម​​បាន​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក រហូតដល់​ទៅ ជាង ៥០០ឆ្នាំ (ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤៧៦​គ.ស)៕

ការងើបឡើង​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប និង​ចក្រភព​រ៉ូម

កាលពីជាង​២ពាន់​ឆ្នាំមុន នៅក្នុង​អំឡុង​ពេល​ដែល​ម៉ាសេដ្វាន់ ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់ Alexandre le Grand កំពុង​វាតទី​កាន់កាប់​ដែនដី តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​​តំបន់​អាស៊ី នៅ​ទិស​ខាងកើត នៅ​ប៉ែក​ខាងលិច​មេឌីទែរ៉ាណេ​ឯណេះវិញ គឺ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​បុរេប្រវត្តិ​មួយ​ចំនួន បាន​​​ផ្លាស់ប្តូរ​របៀបរស់​នៅ​ ពី​ការ​បរបាញ់​ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម​វិញ។ ក្នុង​ចំណោម​នោះ មាន​ប្រជាជន​មួយក្រុម​ ដែល​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​លឿន​ជាងគេ បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ ហើយ​រហូត​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ​អរិយធម៌​រ៉ូម។

តាមពិត ពួករ៉ូម​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ តាំង​ពី​ឆ្នាំ​៧៥៣​មុនគ.ស​​ម៉្លេះ ដោយ​នៅពេលដំបូង រ៉ូម​ប្រកាន់​យក​របបដឹកនាំ​បែប​រាជានិយម ដូចជា​បណ្តា​រដ្ឋ​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​សម័យកាល​នោះ។ ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​រ៉ូម​ជាទូទៅ មិនចូលចិត្ត​ស្តេច ក៏​បាន​ផ្លាស់ប្តូរ​របបដឹកនាំ​ទៅ​ជា​របប​សាធារណរដ្ឋ​វិញ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៥០០​មុនគ.ស។ សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ នៅ​ពេលនោះ ប្រកាន់​យក​របៀបដឹកនាំ​ស្រដៀង​នឹង​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​ដែរ ដោយ​មាន​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ជា​ច្បាប់​កំពូល ដែល​មាន​ចែង​ពី​ការ​បែងចែក​អំណាចរដ្ឋ។ ប្រមុខដឹកនាំ​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “កុងស៊ុល” ត្រូវ​បាន​ជ្រើស​តាំង​ឡើង តាមរយៈ​ការ​បោះឆ្នោត ដោយ​មាន​អាណត្តិ ១ឆ្នាំ។

អរិយធម៌​រ៉ូម ស្ថិត​ក្នុង​ចំណោម​អរិយធម៌​ធំៗ ដែល​បន្សល់​ទុក​នូវ​ឥទ្ធិពល និង​កេរមរតក​ដល់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតដល់​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ក្រិក​បង្កើត​ទស្សនវិជ្ជា និង​សិល្បៈ​ល្ខោន។ ហ្វេនីស៊ី (លីបង់) បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​បែប​អក្ខរក្រម។ ចំណែក​រ៉ូមវិញ បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​ច្បាប់ និង​សិទ្ធិ ជាពិសេស សិទ្ធិ​លើ​កម្មសិទ្ធិ​ឯកជន។

សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ ដែល​មាន​កម្លាំង​ខ្លាំងឡើងៗ បាន​ចាប់ផ្តើម​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​បាន​គ្រប់គ្រង​អ៊ីតាលី​ទាំងមូល នៅ​ឆ្នាំ​២៧២​មុន​គ.ស។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ការកើនឡើង​នៃ​អំណាច​របស់​រ៉ូម ក៏​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ប៉ះទង្គិច​ទៅដល់​រដ្ឋ​មួយទៀត គឺ​ការតាហ្ហ្ស (Carthage)។ Carthage ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​ទុយនីស៊ី​បច្ចុប្បន្ន គឺ​ជា​​អតីត​បុរីរដ្ឋ​របស់​លីបង់ ដែល​នៅពេលនោះ បាន​ក្លាយទៅជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យមួយ ហើយ​ជា​មហាអំណាច​មួយ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

សង្រ្គាម​រវាង​រ៉ូម និង​ Carthage ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា សង្រ្គាម​ពុយនិក (​Punique) ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៦៤​មុនគ.ស ហើយ​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៤៦​មុនគ.ស។ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ជាង​១សតវត្សរ៍​នេះ រ៉ូម និង Carthage ច្បាំងគ្នា ដើម្បី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

នៅពេលមួយ កងទ័ព Carthage ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​​មេទ័ពដ៏ល្បី​មួយរូប ឈ្មោះ​ហានីបាល (Hannibal) និង​ដែល​មាន​ទ័ព​ដំរី​នាំចូល​មក​ពី​ឥណ្ឌា មាន​ប្រៀប​យ៉ាងខ្លាំង លើ​ទាហាន​រ៉ូម ដោយ​បាន​វាយ​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ហ្គោល (Gaule) ពោលគឺ​ប្រទេស​​បារាំងបច្ចុប្បន្ន​ ហើយ​វាយលុក​រហូតដល់​ប៉ែក​ខាង​ជើង​អ៊ីតាលី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់​រ៉ូម។

នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​កងទ័ព Carthage កំពុង​ឡោមព័ទ្ធ​អ៊ីតាលី កងទ័ព​រ៉ូម ក៏​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​របស់​ខ្លួន​តាម​កប៉ាល់ ចេញ​ពី​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អ៊ីតាលី ឆ្លងកាត់​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ឲ្យ​វាយលុក​ចូល​ទៅ​ក្នុង​​ទុយនីស៊ី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់ Carthage។ ដោយ​មាន​ការភិតភ័យ Carthage ក៏​បាន​បញ្ជា​ឲ្យហានីបាល ដកទ័ព​ចេញ​ពី​អ៊ីតាលី​មកវិញ ដើម្បី​មក​ជួយ​ការពារ​ទុយនីស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ពេល​មកដល់​ទុយនីស៊ី កងទ័ព​របស់​ហានីបាល​​ត្រូវ​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ Carthage ក៏​បាន​សុំចុះចាញ់ ហើយរ៉ូម​ក៏​ដណ្តើម​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​ដែនដី​របស់​ពួក​ហ្គោល (បារាំង)។

លទ្ធផល​នៃ​សង្រ្គាម រវាង​​​រ៉ូម និង Carthage គឺ​ជា​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​លោក​ខាងលិច។ បើសិន​ណា​​ជា​រ៉ូម​ចាញ់​ Carthage​ វិញ ពេលនេះ ប្រជាជន​នៅ​អឺរ៉ុប​​ប្រហែល​​ជា​កំពុង​ប្រើ​ភាសា​ ដែល​មាន​ដើមកំណើត​ពី​អារ៉ាប់ ហើយ​មិនមែន​និយាយ​ភាសា ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​ឡាតាំង (បារាំង អ៊ីតាលី អេស្ប៉ាញ) ​ដូចជា​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ។

ក្រោយពីបាន​ឈ្នះសង្រ្គាម​លើ​ Carthage អំណាច​របស់​សាធាណរដ្ឋ​រ៉ូម​ក៏​បាន​កើនឡើង​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយបន្តិចម្តងៗ ​បាន​វាតទី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​​កាន់តែ​ច្រើន នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​។ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន់ ដែល​បន្សល់ទុក​ពី​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​រ៉ូម ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨​មុនគ.ស រ៉ូម​ក៏​បាន​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ក្រិកទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក នៅតែ​​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ពីព្រោះ​ថា ពួករ៉ូម​ខ្លួនឯង​ក៏​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​តាំង​ពី​យូរ​ណាស់​មក​ហើយ​ដែរ ហើយ​នៅ​ទីបំផុត​ទៅ វប្បធម៌ក្រិក និង​វប្បធម៌​រ៉ូម​ត្រូវ​រលាយចូល​គ្នាតែមួយ ហើយ​គឺ​មហាអំណាច​រ៉ូម ដែល​ជា​អ្នក​ចែកចាយ​បន្ត​នូវ​ឥទ្ធិពល​វប្បធម៌​ក្រិក។ រ៉ូម​ពង្រីក​ទឹកដី​ទៅដល់​ទីណា ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ក្រិក​ក៏​រីកសាយភាយ​ទៅដល់​ទីនោះ។

គិតត្រឹមឆ្នាំ​សតវត្សរ៍​ទី២ មុនគ.ស ជាលើក​ទីមួយ និង​ជាលើក​ចុងក្រោយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​តំបន់​នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ​ទាំងមូល ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​តែមួយគត់ គឺ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ នៅពេលនោះ គ្មាន​សត្រូវ​​​ណា ពី​ខាង​ក្រៅ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​ប្រឈមមុខ​ជាមួយ​នឹង​រ៉ូម​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សត្រូវ​មួយ​ផ្សេងទៀត គឺ​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង។

រូបសំណាក​របស់ Jules César នៅ​ក្នុង​សួនច្បារ​មួយ ក្នុង​ក្រុង​ប៉ារីស

ប្រជាជនរ៉ូម​មាន​ចំនួន​កើនឡើង​យ៉ាង​ឆាប់រហ័ស ហើយ​មាន​ចំនួន​កាន់តែ​ច្រើន ចំណែក​ឯ​ស្ថាប័ន​នយោបាយ​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម ដែល​បង្កើតឡើងដំបូង សម្រាប់​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​តូចមួយ ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា ហើយ​លែង​អាច​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​ដ៏ធំ និង​​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​បែបនេះ​តទៅទៀតបាន។ រ៉ូម​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​ និង​ការ​បះបោរ​របស់​ប្រជាជន ដូចជា ការបះបោរ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​អេស្ប៉ាញ​ ជាដើម ហើយ​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​នេះ បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​​១​សតវត្សរ៍។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​មាន​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ាំរ៉ៃ​បែបនេះ​ក៏ដោយ អំណាច​រ៉ូម​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​មិនបាន​ធ្លាក់ចុះ​នោះទេ។ រ៉ូម​នៅតែ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​ដដែល។

នៅ​ប្រមាណ​ជា​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស នៅពេល​ដែល​រ៉ូមកំពុង​ស្ថិត​ក្នុង​ភាព​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង ឥស្សរជន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ក៏​បាន​លេចមុខឡើង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​រ៉ូម គឺ​ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា (Jules César)។

សេហ្សា​​ បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​កុងស៊ុល​រ៉ូម (​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម) នៅ​ឆ្នាំ​៥៩​មុន​គ.ស។ ក្រោយមក សេហ្សា បាន​ដឹកនាំ​កងទ័ព​រ៉ូម​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​កាន់កាប់​តំបន់​ជាច្រើន នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប។​ នៅ​ឆ្នាំ​៥២​មុន​គ.ស សេហ្សា បាន​វាយបំបាក់​ពួក​ហ្គោល (ប្រទេស​បារាំងបច្ចុប្បន្ន)​ នៅត្រង់​កន្លែងមួយ ដែល​គេ​ហៅ​ថា សមរភូមិ​អាលេស៊ីយ៉ា (Alésia)។

ក្រោយ​ពី​ជ័យជម្នះ​នេះ សេហ្សា​បាន​នាំទ័ព​​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​រ៉ូមវិញ ដោយ​បាន​ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​វាយ​ដណ្តើម​អំណាច​ទាំងអស់​មក​កាន់កាប់។ ក្រោយ​ពី​បាន​ក្តាប់​អំណាច​ពេញដៃ សេហ្សា បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ពង្រីក​ទឹកដី​រ៉ូម​ ហើយ​បាន​ប្រកាស​ខ្លួនឯង​ជា​មេដឹកនាំ​ផ្តាច់ការ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ សេហ្សា​ត្រូវ​បាន​គេ​លបធ្វើឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៤៤​មុន​គ.ស។

មរណភាព​របស់​ហ្ស៊ុល សេហ្សា គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​មួយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​របបសាធារណរដ្ឋ​ នៅ​រ៉ូម ឈាន​ទៅ​រក​ការ​ដួលរលំ ដោយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​របប​ដឹកនាំ​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ ចក្រភព​​រ៉ូម។ ចក្រភព​រ៉ូម​ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស ហើយ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ រហូតដល់​ឆ្នាំ​៤៧៦​នៃ​គ.ស។ គិតជា​សរុប​ទៅ រ៉ូម (ទាំង​ក្នុង​សម័យកាល​សាធារណរដ្ឋ និង​ក្នុង​សម័យកាល​​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម) បាន​​ធ្វើ​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ អស់រយៈពេល ជិត ៧០០​ឆ្នាំ៕

ភាពរុងរឿង​នៃ​ចក្រភព​អារ៉ាប់ ពី​សតវត្សរ៍​ទី៧ ​ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣

នៅសតវត្សរ៍​ទី៧ សាសនា​ថ្មីមួយ បាន​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ក្នុង​ឧបទ្វីប​អារ៉ាប់ (ក្នុង​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​បច្ចុប្បន្ន) គឺ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដោយមាន​មហាម៉ាត់​ជា​ព្យាការី។ សម្រាប់​អ្នក​មិន​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម មហាម៉ាត់ គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាមវិញ​យល់ថា អ៊ីស្លាម​មាន​តាំង​ពីយូរណាស់មកហើយ ចំណែក​មហាម៉ាត់ គ្រាន់តែ​ជា​ព្យាការីចុងក្រោយ ដើម្បី​នាំសារ​របស់​ព្រះ​មក​ផ្សព្វផ្សាយ​ដល់​មនុស្ស​តែប៉ុណ្ណោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងណា​ក៏ដោយ ការលេចមុខ​របស់​មហាម៉ាត់ និង​សាសនា​អ៊ីស្លាម នៅ​ឧបទ្វីបអារ៉ាប់ គឺ​ជា​របត់ដ៏សំខាន់​មួយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ពិភព​អារ៉ាប់។

នៅមុន​មហាម៉ាត់ បណ្តាជន​អារ៉ាប់​នៅមិនទាន់​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ត្រឹមត្រូវ​នៅឡើយទេ ដោយពួកគេ​រស់នៅ​ជា​លក្ខណៈ​កុលសម្ព័ន្ធ​​ផ្សេងៗ​ដាច់ពី​គ្នា ហើយ​កុលសម្ព័ន្ធនីមួយៗ គោរព​បូជា​​ព្រះ​រៀងៗ​ខ្លួន​ផ្សេង​ពីគ្នា គឺ​ ព្រះ​ដែល​តំណាង​ដោយ​រូបសំណាក។

មហាម៉ាត់​បាន​នាំនូវ​សេចក្តីបង្រៀន​ថ្មីមួយ​ដល់​កុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ គឺថា ​ការ​ថ្វាយបង្គំរូបព្រះ​ជា​ការ​ខុសឆ្គង ពីព្រោះ​ថា ព្រះពិត​មិនត្រូវ​ការ​រូប​សំណាក​ជា​តំណាង ហើយ​ព្រះពិត​មាន​តែ​មួយអង្គគត់ ដែល​ជា​ព្រះ​របស់​មនុស្ស​គ្រប់គ្នា។ មនោគមន៍វិជ្ជា​សាសនា​ថ្មីនេះ គឺ​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្រួបបង្រួម​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ ឲ្យ​ទៅ​ជា​សហគមន៍​តែមួយវិញ គឺ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម។ លើសពីនេះ​ទៅទៀត មហាម៉ាត់​បាន​​រៀបចំ​​ឲ្យ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​នេះ​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ត្រឹមត្រូវ ក្នុង​លក្ខណៈ​​​ជា​រដ្ឋ​មួយ។

គិតត្រឹមឆ្នាំ ៦៣២ ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មហាម៉ាត់ អារ៉ាប់​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ រហូត​បាន​កាន់កាប់​ឧបទ្វីប​អារ៉ាប់​ទាំងមូល ពោលគឺ ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត កូវ៉ែត បារ៉ែន អារ៉ាប់រួម អូម៉ង់ និង​យេមែន នៃ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅក្រោយ​មរណភាព​របស់​មហាម៉ាត់ នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២ ថ្វីដ្បិត​តែ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​មាន​ការខ្វែងគំនិត​គ្នា​ ពីរឿង​អ្នក​ស្នងតំណែង​មហាម៉ាត់ ក៏ប៉ុន្តែ អារ៉ាប់​នៅតែ​មាន​កម្លាំង​ខ្លាំង ហើយ​បន្ត​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួនតទៅទៀត រហូត​ទៅដល់​ព្រំដែន​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (ចក្រភពរ៉ូម​ខាង​កើត)។

សង្រ្គាម​រវាង​អារ៉ាប់ និង​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​៦៣៤។ នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ ចក្រភព​អារ៉ាប់​បានវាយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ខេត្តម្តងមួយៗ​របស់​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង គឺ​ ស៊ីរី (៦៣៧) អេហ្ស៊ីប និង​អារមេនី (៦៣៩) និង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង (៧០៩)។ នៅ​ឆ្នាំ​៧១២ កងទ័ព​អារ៉ាប់​បាន​ឆ្លង​ច្រកសមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តារ (Gibraltar) ហើយ​វាយលុក​ចូល​ទៅដល់​អេស្ប៉ាញ។ ក្រោយ​ពី​វាយយក​អេស្ប៉ាញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ក៏​បាន​ឆ្លង​ជួរភ្នំ​ពីរ៉េណេ (Pyrénées) ចូល​ទៅដល់​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ហ្គោល (បារាំង​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅប៉ែកខាងកើត​ឯណោះវិញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​បាន​វាយ​កាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​យ៉ាង​ស្រួល។ ប្រជាជន​ពែរស៍​បាន​ទទួល​យក​សាសនា​អ៊ីស្លាម ក៏ប៉ុន្តែ ប្រកាន់​យក​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត។ ប្រជាជន​អ៊ីរ៉ង់ ដែល​ជា​តំណងវង្ស​នេះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​សម័យបុរាណ នៅតែ​បន្ត​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

ការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់​ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង ក្នុងល្បឿន​យ៉ាងលឿន​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់ ប៉ុន្តែ ក៏​កងទ័ព​អារ៉ាប់​មិនចេះតែ​បាន​ទទួល​ជោគជ័យ​គ្រប់ពេលនោះដែរ។ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ នៅ​កុងស្តង់ទីណូប នៅ​ឆ្នាំ​៧១៧ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​រាជធានី​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​បាន។ នៅអឺរ៉ុប​វិញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ត្រូវ​កងទ័ព​របស់​ពួក​​ហ្វ្រង់ ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ហាល ម៉ារទែល (Charles Martel) ​វាយបំបាក់ នៅ​ម្តុំ​ព័រជេរ (Poitiers) នៅ​ឆ្នាំ​៧៣២។ ពួក​ហ្វ្រង់ គឺ​ជា​​ប្រជាជន​ចេញ​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក ហើយ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ហ្គោល (ប្រទេស​បារាំង​បច្ចុប្បន្ន)។

រូបគំនូរ​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ដាក់តាំង​នៅ​វាំង​ Versailles ប្រទេស​បារាំង បង្ហាញ​អំពី​សមរភូមិ​រវាង​ពួក​ហ្វ្រង់ និង​កងទ័ព​អារ៉ាប់ នៅ​ព័រជេរ ឆ្នាំ​៧៣២

ជោគជ័យ​របស់​ពួកហ្វ្រង់ នៅ​ព័រជេរ គឺ​ជា​រនាំង​ដ៏​ធំមួយ ដែល​រារាំង​មិន​ឲ្យ​កងទ័ព​អារ៉ាប់​ឈ្លានពាន​ចូលកាន់តែ​ជ្រៅ ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា គិតមក​ត្រឹមពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី៨ ពោលគឺ ប្រើ​រយៈពេលតែ​មួយសតវត្សរ៍​ប៉ុណ្ណោះ ចក្រភពអារ៉ាប់​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​រហូត​ទៅដល់​អាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅ​ទិស​ខាងកើត និង​អេស្ប៉ាញ នៅ​ទិស​ខាងលិច។ ដែនដី​ទាំងអស់​នៅឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ព្រមទាំង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​ទាំងមូល ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ៦សតវត្សរ៍ ចក្រភព​អារ៉ាប់​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​បំផុត ដោយ​ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អារ៉ាប់​​បាន​ពង្រីក​ផ្លូវ​ជំនួញ​របស់​ខ្លួន ទាំង​តាម​ផ្លូវគោក និង​ផ្លូវ​ទឹក ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប រហូត​ដល់​អាស៊ី។ ខាង​ផ្នែក​ចំណេះ​ដឹង និង​ការ​ច្នៃប្រឌិត អ្នក​ប្រាជ្ញ​អារ៉ាប់​ក៏​មាន​ច្រើន​ដែរ រាប់ចាប់តាំង​ពី​ខាង​គណិតវិទ្យា រូបវិទ្យា និង​តារាវិទ្យា។

ចក្រភព​អារ៉ាប់​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះ នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៣ ដោយសារ​តែ​មាន​សង្រ្គាម​សាសនា​ជាមួយ​នឹង​កាតូលិក នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១១ និង​ទី១២​ផង និង​ជាពិសេស ដោយសារ​តែ​មាន​ការឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​​ពួកម៉ុងហ្គោល របស់​ហ្សិនហ្គីស ខាន់ (Genghis Khan) នៅ​សតវត្សរ៍​ទី១៣។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​វាយលុក​ចូលឈ្លាន​ពាន​ចក្រភព​អារ៉ាប់ ហើយ​បាន​វាយកម្ទេច​ទីក្រុង​បាកដាដ នៅ​ឆ្នាំ​១២៥៨។ បើទោះបីជា​ចក្រភព​អារ៉ាប់ មិនទាន់​ដួលរលំ​ ក៏ប៉ុន្តែ ការវាយកម្ទេច​ក្រុងបាកដាដ ដោយ​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​​នៅ​ឆ្នាំ​១២៥៨នោះ​​ ​ត្រូវបាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​ចាត់ទុក​ថា ជា​ចំណុច​បញ្ចប់​នៃ​ភាពរុងរឿង​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់។

បើ​យើងពិនិត្យ​មើលទៅលើ​ស្ថានភាព​ភូមិសាស្រ្ត នយោបាយ ភាសា និង​សាសនា នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ នាសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន​នេះ យើងឃើញ​ថា ​ស្លាកស្នាម​នៃ​ការបែងចែក​ រវាង​អរិយធម៌​ចក្រភព​រ៉ូម ប៊ីហ្សង់តាំង និង​​អារ៉ាប់ នៅតែ​បន្ត​បន្សល់​ទុក​រហូតមកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ អឺរ៉ុប​ខាង​លិច​ស្ថិត​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​ នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ដោយ​និយាយ​ភាសា​ឡាតាំង និង​កាន់សាសនា​គ្រឹស្ត​និកាយ​កាតូលិក។ អឺរ៉ុប​ខាងកើត រហូត​ដល់​ព្រំប្រទល់​នៃ​តំបន់​ដើមបូព៌ា ស្ថិត​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​កាន់គ្រឹស្តសាសនា​និកាយ​អរតូដុក្ស៍ (Orthodox)។ ចំណែក​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង កាត់តាម​មជ្ឈិមបូព៌ា​រហូតដល់​អាហ្វហ្កានីស្ថាន និង​ប៉ាគីស្ថាន គឺ​ជា​ប្រទេស​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ចេញពី​ឥទ្ធិពល​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់៕

ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម

ក្រោយការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ នៅ​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ​ឯណោះវិញ ពិភពអារ៉ាប់​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន ជាមួយ​នឹង​ការ​ចាប់កំណើត​នៃសាសនា​ថ្មីមួយ គឺ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដោយ​មាន​មហាម៉េដ​ជា​ព្យាការី។

មហាម៉េដ​កើតនៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៥៧០​គ.ស នៅ​ទីក្រុង​ម៉ិកកា (Mecca) ក្នុង​ឧបទ្វីបអារ៉ាប់ (ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ទីក្រុង​ម៉ិកកា គឺ​ជា​ក្រុង​ជំនួញ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​ភ្ជាប់​ផ្លូវ​ជំនួញ ពី​អឺរ៉ុប រហូតដល់​អាស៊ី។

ដំណើរជីវិត​ពិត​របស់​មហាម៉េដ មាន​ភាព​ស្រពិចស្រពិល​ច្រើន ដែល​គេ​ពិបាក​នឹង​ធ្វើការ​បែងចែក​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់​រវាង​អ្វី​ដែល​បាន​កើតឡើង​ពិតប្រាកដ និង​អ្វី​ដែល​ជា​សាច់រឿង ដែល​គេ​និទាន​តៗ​គ្នា។

ជាទូទៅ មហាម៉េដ ​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ថា​ជា​អ្នក​ជំនួញ​ដ៏​ចំណានម្នាក់ ដែល​ធ្វើដំណើរ​ចុះឡើង ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតទៅដល់​មហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ដើម្បី​ធ្វើការ​ជួញដូរ។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមជំនឿ​របស់​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម នៅ​ឆ្នាំ​៦១០ មហាម៉េដ ដែ​លមាន​វ័យ​​ ៤០ឆ្នាំ បាន​ទទួលនូវ​សេចក្តីបង្រៀន​ពីព្រះ​ជា​ម្ចាស់ នៅ​ក្នុង​ល្អាង​ភ្នំមួយ ក្បែរ​ទីក្រុង​ម៉ិកកា។ មហាម៉េដ បាន​យក​សេចក្តីបង្រៀន​អស់ទាំងនោះ ទៅ​បង្រៀន​បន្ត​ដល់​បណ្តាជន​ផ្សេងទៀត។

មាន​អ្នកខ្លះ​​បាន​ចាប់ផ្តើម​ជឿ​ថា មហាម៉េដ គឺ​ជា​ព្យាការី​របស់​ព្រះ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​ មហាម៉េដ ក៏​មាន​សត្រូវ​ច្រើន​ដែរ ដោយសារ​តែ​មាន​ការ​ប្រឆាំង​ជំទាស់​នឹង​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​មហាម៉េដ ដែល​ថា ព្រះពិត​មានតែមួយ ហើយ​ការ​ថ្វាយបង្គំ​រូបសំណាក គឺ​ជា​ការ​ខុសឆ្គង។ ការគោរព​ និង​ថ្វាយបង្គំ​ព្រះ​ ដែល​មាន​ច្រើន​បែប ច្រើន​ប្រភេទ តំណាង​ដោយ​រូបសំណាក គឺ​ជា​ជំនឿសាសនា​របស់​អ្នក​ក្រុង​ម៉ិកកា នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ដោយ​មាន​ការ​ប្រឆាំង និង​ការ​ធ្វើ​ទុក្ខ​បុកម្នេញ​ខ្លាំង នៅ​ឆ្នាំ​៦២២ មហាម៉េដ រួមជាមួយ​នឹង​​អ្នក​ស្មោះស្ម័គ្រ​មួយក្រុម​តូច ក៏​បាន​រត់​ភៀសខ្លួន​ចេញ​ពី​ម៉ិកកា ទៅកាន់ក្រុងមួយទៀត ឈ្មោះ​ថា មេឌីណា (Medina) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចម្ងាយ​ប្រមាណ​ជា ៣២០គីឡូម៉ែត្រ​ខាងជើង​ម៉ិកកា (ក្នុង​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ដែរ)។ នៅទីនោះ មហាម៉េដ​ បាន​ទាក់ទាញ​មនុស្ស​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ជឿលើ​សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ដោយសារ​តែ​ម៉ិកកា និង​មេឌីណា មាន​ជម្លោះ​ប្រដាប់អាវុធ​នឹង​គ្នា មហាម៉េដ ដែល​ជា​ព្យាការី និង​ជា​មេដឹកនាំ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ក៏​បាន​ក្លាយទៅជា​មេដឹកនាំ​កងទ័ព​ផងដែរ។

៨ឆ្នាំ​ក្រោយ​ពី​បាន​ភៀសខ្លួន​ទៅ​មេឌីណា មហាម៉េដ បានវិលត្រឡប់​មកកាន់​ទីក្រុង​ម៉ិកកា​វិញ ក៏ប៉ុន្តែ មកជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ហើយ​បាន​វាយលុកចូល​​កាន់កាប់​ក្រុង​ម៉ិកកា ទីកន្លែង​កំណើត​របស់​លោក និង​ជា​ទី​ដែល​លោក​ទទួលមរណភាព ២ឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គឺ​នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២។ ម៉ិកកា និង​មេឌីណា បានបន្ត​​ជា​ទីក្រុង​ដ៏​សក្ការៈ​ បំផុត​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​រហូតមកទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

សេចក្តីបង្រៀន​របស់​មហាម៉េដ ត្រូវបាន​គេ​កត់ត្រាទុក​នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​កូរ៉ាន ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម។ គោលជំនឿ​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀងគ្នា​ទៅនឹង​ជំនឿ​របស់​សាសនា​យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​ដែរ គឺ​ជឿ​ថា ព្រះពិត​មានតែមួយ គឺ​ព្រះជាម្ចាស់ ដែល​បង្កើត​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅ​ក្នុង​ចក្រវាលទាំងមូល។

តាមការពិត អ្នកកាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម​ជឿថា ព្រះ​ជាម្ចាស់​ដែល​ពួកគេ​គោរព និង​ព្រះ​​របស់​ពួកជ្វីហ្វ និង​គ្រីស្ទាន គឺ​ជា​តួអង្គព្រះដូចគ្នា​តែមួយ គឺ​អាឡាហ៍ (Allah) ហៅ​តាម​ភាសា​អារ៉ាប់ ឬ​យេហូវ៉ា (Jehovah) ហៅតាម​ភាសាហេព្រើ ហើយ​ដំណើររឿង​នៃ​សាសនា​ទាំង៣នេះ មាន​ដើមកំណើត​ចេញ​ពី​ប្រភព​តែមួយ ចាប់តាំង​ពី​អាប្រាហាំ និង​ម៉ូសេ រហូតដល់​ព្រះយេស៊ូវ។

តាមជំនឿ​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ប្រជាជន​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ មាន​បុព្វបុរស​ដើមតែមួយ គឺ​អាប្រាហាំ (Abraham) ដែល​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ហៅថា អ៊ីប្រាហ៊ីម (Ibrahim)។ អាប្រាហាំ ឬ​អ៊ីប្រាហ៊ីម មាន​កូន​ប្រុសពីរនាក់ គឺ​​អ៊ីស្មាអែល (Ismaël) ជា​កូនច្បង ក៏ប៉ុន្តែ ជាកូនក្រៅច្បាប់​ជាមួយ​នឹង​ស្រីបម្រើ​ឈ្មោះ​ហាការ និង​អ៊ីសាក់ (Isaac) ជាកូនទីពីរ តែ​ជា​កូន​ស្របច្បាប់​។ អ្នកកាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ជឿ​ថា ពួក​អារ៉ាប់​គឺ​ជា​កូនចៅ​របស់​អ៊ីស្មាអែល ចំណែក​ឯពួកជ្វីហ្វ គឺ​ជា​កូនចៅ​របស់​អ៊ីសាក់។

ស្ទើរតែ​គ្រប់​ព្យាការី​ទាំងអស់ នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​តូរ៉ា​នៃ​សាសនាយូដា និង​គម្ពីរប៊ីប នៃ​សាសនា​គ្រឹស្ត ក៏​ត្រូវ​បាន​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទទួលស្គាល់​ថា​ជា​ព្យាការី ដែល​ជា​អ្នក​នាំសារ​​របស់​ព្រះ​ដូចគ្នា​ដែរ ដោយ​គ្រាន់តែ​ពួកគេ​យល់ថា សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្យាការី​អស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​បាន​​ពួក​ជ្វីហ្វ និង​ពួក​គ្រីស្ទាន​យក​មក​ផ្សព្វផ្សាយ និង​អនុវត្ត​​ខុស​ពី​ខ្លឹមសារ​ដើម។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ព្រះ​បញ្ជូន​មហាម៉េដ ឲ្យ​មក​ធ្វើ​ជា​ព្យាការី​ចុងក្រោយបង្អស់ ដើម្បី​​​នាំបន្ទូល​ពិត​របស់​ព្រះ និង​កែតម្រូវ​សេចក្តីបង្រៀន​មុនៗ​។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម គេឃើញ​ថា មហាម៉េដ​មិនត្រឹមតែ​បាន​បង្កើត​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ប៉ុណ្ណោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ ហើយ​បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ​មួយ​​ផងដែរ។ មហាម៉េដ មាន​តួនាទី គឺ​ជា​មេដឹកនាំ​សាសនា​ផង ជា​មេដឹកនាំ​នយោបាយ​ផង និង​ជា​មេដឹកនាំ​កងទ័ព​ផង។ នៅ​ពេល​មហាម៉េដ​ទទួលមរណភាព នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២ បញ្ហា​មួយ​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង គឺ​​បញ្ហា​អ្នក​ស្នងតំណែង​ ជា​មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម ដែល​មហាម៉េដ​បាន​បង្កើត និង​បន្សល់ទុក។

នៅពេលនោះ សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​ភាគច្រើន​​យល់ថា កាលនៅរស់ មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​​ អាប៊ូ បាគ័រ (Abu Bakr) ដែល​ជា​មនុស្ស​ជំនិត​ឲ្យ​​​ស្នងតំណែង​​ជា​មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម។ ក៏ប៉ុន្តែ មាន​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​មួយ​ផ្នែក​តូច​ជំទាស់ ដោយ​ពួកគេ​យល់ថា អ្នក​ដែល​​មហាម៉េដ​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​​​ស្នងតំណែង​មហាម៉េដ គឺ អាលី (Ali) ដែល​ជា​មនុស្ស​ជំនិតផង ជា​កូនប្រសារផង និង​ជា​បងប្អូន​ជីដូនមួយ​ផង​របស់​មហាម៉េដ។

នៅទីបំផុត គឺ​អាប៊ូ បាគ័រ ដែល​ត្រូវ​បានតែងតាំង​ឲ្យ​ធ្វើ​ជា​អ្នក​ស្នងតំណែង​មហាម៉េដ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រេះឆា​គ្នា​ក៏​បាន​កើតឡើង​រវាង​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​ទាំងពីរ។ ភាពប្រេះឆា ដែល​បាន​រាលដាល​ រហូត​​ធ្វើ​ឲ្យ​សាសនាអ៊ីស្លាម​ត្រូវ​ពុះចែក​ជា​ពីរក្រុម​ផ្សេងគ្នា រហូតមកទល់នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន គឺ​​និកាយ​ស៊ុននីត និង​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត។ អ្នកកាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​និកាយស៊ុននីត ដែល​មាន​ភាគច្រើន ជឿ​ថា អាប៊ូ បាគ័រ ជា​អ្នកដែល​មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​ឡើង​មក​ស្នងតំណែង​ជាមេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម។ ចំណែក​អ្នក​កាន់​សាសនាអ៊ីស្លាម​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត ជឿ​ថា ​អ្នកដែល​មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​ឡើង​មក​ស្នងតំណែង​ជាមេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម គឺ​អាលី។ អ្នក​កាន់​និកាយ​ទាំងពីរ​នេះ នៅតែ​មើលមុខគ្នា​មិនចំ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕

ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់​ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម

ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស (២០៤០​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូម​បោះបង់​របបដឹកនាំ​បែប​សាធារណរដ្ឋ ដែលមាន​តុល្យភាព​អំណាច​ រវាង​ព្រឹទ្ធសភា និង​កុងស៊ុល ហើយងាក​មក​​ចាប់យក​របៀបដឹកនាំ​បែប​ចក្រភព ដែល​អំណាច​ទាំងអស់​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំ​នៅលើ​មនុស្ស​តែម្នាក់ គឺ​អធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់​ នៃ​ចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬ​តាម​ភាសា​ឡាតាំង Augustus។

នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦​ឆ្នាំ ដែល​លោក​កាន់អំណាច អធិរាជ​អូហ្គូសបាន​ស្តារ​ប្រទេសជាតិ​ឡើងវិញ ឲ្យ​ចេញ​ពី​ភាព​ប្រេះឆា នៃ​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ១​សតវត្សរ៍​កន្លងទៅ ហើយ​ដឹកនាំ​ចក្រភព​រ៉ូម ឆ្ពោះទៅរក​សុខសន្តិភាព និង​វិបុលភាព។ កំណែទម្រង់​សង្គម​ជាច្រើន​ត្រូវ​បាន​រៀបចំ​ធ្វើ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ការ​ការច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​ចេះតែ​បន្ត។

ទាក់ទង​នឹង​វិស័យ​យោធា រ៉ូម​បាន​បង្កើត​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ព​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយ ដែល​មិនមាន​អ្នកណា​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន គឺ​កងទ័ព​អាជីព។ ទាហាន​រ៉ូម មិនមែន​ជា​កសិករ​​ដែល​គេ​កេណ្ឌ​យក​មកច្បាំង នៅ​ក្នុង​ពេល​មាន​តម្រូវការ ហើយ​ពេល​ចប់ចម្បាំង​ វិលត្រឡប់​ទៅ​ធ្វើ​ស្រែចម្ការ​វិញ ដូច​អ្វី​ដែលប្រទេស​ផ្សេងទៀត​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន​នោះទេ។ នៅ​រ៉ូម ទាហាន​បំពេញ​មុខងារ​ក្នុង​ជួរ​កងទ័ព​ជា​អចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញ​ច្បាំង​នៅ​ពេល​មានចម្បាំង ហើយ​នៅ​ពេល​គ្មានចម្បាំង ត្រូវ​​ទទួល​ការ​ហ្វឹកហ្វឺន ​ដោយ​ទទួល​ប្រាក់បៀរវត្សរ៍​ ដូចជា​ការ​បំពេញ​មុខរបរ​ផ្សេងទៀត​ដែរ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ រ៉ូម​មាន​កងទ័ព​ដែល​មាន​ជំនាញ​បំផុត ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត​មាន​ការ​ខ្លបខ្លាច​គ្រប់ៗគ្នា។

តាមរយៈ​ទាហាន​អាជីព​នេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំង​នៅ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​អូហ្គូស និង​អធិរាជ​ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​ទទួល​ជ័យជម្នះ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សមរភូមិ ហើយ​ច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់ខ្លួន ចាប់តាំង​ពី​អង់គ្លេស និង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ មកដល់​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ហើយ​ចាក់ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាងកើត រហូត​ទៅដល់​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន​។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយ​ពី​ម៉ាសេដ្វាន់ របស់​ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូម​មិនមាន​មហិច្ឆតា​ចង់​ច្បាំង​កាន់កាប់​ពិភពលោក​ទាំងមូល​នោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូម​ចេះ​កម្រិត​ដែនកំណត់​នៃ​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន។

ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​​បាន​លាតសន្ធឹង​​ដល់​កម្រិត​អតិបរមា នៅក្នុងអំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១ និង​សតវត្សរ៍​ទី២ នៃ​គ.ស។ ​នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូម​មាន​ផ្ទៃដី​សរុប​រហូតដល់​ទៅ ៥លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា ដែលក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​បង្កើតទៅ​ជា​ប្រទេស​ប្រមាណ​ជា ៤០​ប្រទេស​ខុសៗ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង និង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និង​ម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹង​តែ​ជា​អតីតទឹកដី​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម។

ប្រជាជន​សរុប​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​ប៉ាន់ស្មាន​ថា មាន​ចន្លោះ​ពី ៥០លាន ទៅ​១០០លាន​នាក់ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ភាគ៣ នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ។ នៅ​ជុំវិញ​ចក្រភព​រ៉ូម គេ​ឃើញ​មាន​ប្រជាជន​ភាគច្រើន គឺ​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​ ដែលបន្ត​រស់​នៅ​តាម​លក្ខណៈ​បុរេប្រវត្តិ​​ ឬ​ទើប​នឹង​បោះជំហាន​ចេញ​ពី​បុរេប្រវត្តិ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម តែ​នៅ​មិនទាន់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​នៅឡើយ។ លើកលែង​តែ​​នៅ​​​ទិស​ខាង​កើត ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​ធំៗ​មួយ​ចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និង​ឥណ្ឌា។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ពែរស៍ ​គ្រាន់តែ​ជា​រដ្ឋ​តូចមួយ​ប៉ុណ្ណោះ លែង​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏​សម្បើម​ដូចពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ​ឥណ្ឌា​វិញ បន្ត​មាន​បញ្ហា​បាក់បែក​ផ្ទៃក្នុង​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ​នៅតែ​អាច​​ចាប់​ផ្តើម​​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​របស់​ខ្លួន ទៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ (នគរ​ជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និង​ចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែក​ចិន ដែល​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​រាជវង្ស​ហាន គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏សំខាន់​មួយ​ដែរ គ្រាន់តែ​មិនមែន​ជា​មហាអំណាច​​កម្រិត​ពិភពលោក ដូច​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម។ អាណាចក្រ​ទាំងពីរ ចិន និង​​​រ៉ូម មាន​ទំនាក់ទំនង​​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ទាំង​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​ការទូត និង​ខាង​ផ្នែក​ជំនួញ ជាពិសេស ការ​ជួញដូរ​សូត្រ​ពី​ចិន។

ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ថា ជា​មហាអំណាច​​ដ៏​សម្បើម​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្សជាតិ។ ជាការពិត​ថា នៅមុន​ចក្រភព​រ៉ូម ពិភពលោក​​ធ្លាប់​បាន​ស្គាល់​មហាអំណាច​​ធំៗ​ ដូចជា ពែរស៍ និង​មាសេដ្វាន់​​របស់​ Alexandre le Grand ហើយ​ក្រោយ​​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​មាន​មហាអំណាច​ពិភពលោក​ដ៏​សម្បើម​ផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​របស់​ Gengis Khan និង​ចក្រភព​អង់គ្លេស ជាដើម ដែល​ខ្លះ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ​ជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមាន​អាណាចក្រ​ណា​ ដែល​អាច​រក្សា​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក បាន​យូរ​ដូចជា​ចក្រភព​រ៉ូម​នោះទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ដូច​មេដឹកនាំ​ក្រិក​ ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំ​មុន​​​ថា អ្វីៗ​ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់វាដែរ។ យ៉ាងណា​មិញ អំណាច​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម បើទោះបី​ជា​ធំសម្បើម​ប៉ុណ្ណា ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់​វាដែរ។

រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តែ​មិន​ទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយទេ អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប ហើយ​ពេលវេលា​ពិតប្រាកដ នៃ​ការ​បញ្ចប់​អំណាច​រ៉ូម ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក៏​គេ​ពិបាក​នឹង​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ជាក់​លាក់​ដែរ ដោយសារ​តែ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម បាន​កើតឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយ​អូសបន្លាយពេល​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយឆ្នាំ​ឯណោះ។

នៅ​ក្នុងការសិក្សា​អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ដុនដាប អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ច្រើន​នាំគ្នា​ផ្តោត​ទៅលើ​កត្តា​ធំៗ​មួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច និង​សង្គម បូករួម​ជាមួយនឹង​វិបត្តិ​នយោបាយ ដែល​កើត​ពី​ជម្លោះ​ដណ្តើមស្នងតំណែង នៅ​ក្រោយ​ការស្លាប់​របស់​អធិរាជ​រ៉ូម​ម្តងៗ និង​ការ​វាយប្រហារ​ពី​កុលសម្ព័ន្ធ​​ខាងក្រៅ។

នៅចុងសតវត្សរ៍​ទី៣ នៃ​គ.ស ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​បាន​គេ​ពុះចែក​ជា​ពីរ​ចំណែក គ្រប់គ្រង​ដោយ​អធិរាជ​ពីរ​ផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត និង​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក​ ស្ថាប័ន​នយោបាយ និង​កងទ័ព​រ៉ូម​ បាន​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ស្ថិរភាព​បន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​ចេះតែ​បន្ត​កើតមាន​ឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេល​ដែល​រ៉ូម​កំពុង​ជួប​នឹង​អស្ថិរភាព​ផ្ទៃក្នុង ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ពី​ខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់ និង​តួកគី បាន​បង្កើន​ការ​វាយប្រហារ​កាន់តែ​ខ្លាំង​ ទៅលើ​ចក្រភព​រ៉ូម។

នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៥ ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​បន្តិចម្តងៗ ទៅ​ក្នុង​ដៃ​ពួក​កុលសម្ព័ន្ធ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​​ទឹកដី​​​អង់គ្លេស​ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៤១០​នៃ​គ.ស អេស្ប៉ាញ និង​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង នៅ​ឆ្នាំ​៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅ​ឆ្នាំ​៤៥០ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់​បាន​វាយលុក​ចូល​កាន់កាប់​អ៊ីតាលី រួចហើយ​ទម្លាក់​អធិរាជនៃ​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច​ពីអំណាច​។

ថ្វីដ្បិត​តែ​ចក្រភព​រ៉ូម​មិនទាន់​ដួលរលំ​ទាំងស្រុង ដោយ​នៅ​សល់​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត​មួយទៀត ដែល​គេច្រើន​ហៅ​ថា ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក​បាន​ឈាន​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ត្រឹមឆ្នាំ​៤៧៥​នេះ។

អាណាចក្រ​​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី នៅ​កុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺ​នៅត្រង់​ទីក្រុង​អ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេស​តួកគី​បច្ចុប្បន្ន បាន​បន្ត​អំណាច​រ៉ូម រហូតដល់​​សតវត្សរ៍​ទី១៥​នៃ​គ.ស។ នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ តួកគី​បាន​វាយលុក​កាន់កាប់​​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ហើយ​បង្កើត​ជា​​​ចក្រភព​ភព​ថ្មី​មួយទៀត គឺ​ចក្រភព​​អូតូម៉ង់ (ឬចក្រភព​តួកគី)៕

ពិភពក្រិក​ទល់នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍៖ ជ័យជម្នះ​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ

ប្រមាណ​ជា ៦រយឆ្នាំ មុន​គ.ស (ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) មនុស្ស​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ធំៗ នៅ​អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ព្រមទាំង​នៅតាម​តំបន់​​ដែល​ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​មួយទៀត​បាន​លេចធ្លោឡើង នៅ​ក្នុង​តំបន់​ក្បែរ​ឈូងសមុទ្រ​ពែរស៍ ត្រង់​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ង់​បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​មាន​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ។

ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​​វាតទីពង្រីក​ដែនដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​វាយកាន់កាប់​រដ្ឋ​ដែល​នៅ​ជិតខាង ដែល​ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន នៅ​មេសូប៉ូតាមី​ផងដែរ។ គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​ ៥០០​មុន​គ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំង​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល និង​មួយផ្នែក​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍។

ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជ​​ពែរស៍​មិន​​សុខចិត្ត​បញ្ចប់​​ការពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ត្រឹមនេះ​ទេ។ នៅឆ្នាំ​៤៩៩​មុនគ.ស ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទ័ពជើងទឹក​របស់​លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បាន​បញ្ជូន​ទូកចម្បាំង និង​ទាហាន​របស់​ខ្លួន​ ទៅ​វាយ​លុកចូល​ក្នុង​ប្រទេស​​ក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ព​ពែរស៍​ត្រូវ​កងទ័ព​ក្រិក​វាយបំបាក់ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៤០គីឡូម៉ែត្រ​ពី​បុរី​អាថែន នៅត្រង់​កន្លែងមួយឈ្មោះ​ថា “ម៉ារ៉ាតុង”។

ទាក់ទង​នឹង​សមរភូមិ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង​នេះ មាន​​ដំណើររឿង​ ដែល​គេនិទានតៗ​គ្នា​មក​ថា ក្រោយ​ពី​កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​បង្រ្កាប​​ទ័ព​ពែរស៍ អ្នកនាំសារ​ក្រិក​ម្នាក់​បាន​រត់​ពី​ម៉ារ៉ាតុង ដោយ​ឥតឈប់​ ដើម្បី​នាំ​ដំណឹង​ល្អ​នេះ​ទៅប្រាប់​រដ្ឋាភិបាល​នៅ​អាថែន។ ពេលទៅដល់​អាថែន ដោយ​មានការ​នឿយហត់​ខ្លាំងពេក ​អ្នកនាំសារ​រូបនេះ​និយាយ​បានតែ​មួយម៉ាត់ថា “យើង​ឈ្នះហើយ!” ក៏​ដួលស្លាប់ទៅ​។ ទៅតាម​ដំណើររឿង​នេះ​ហើយ បាន​ជា​គេ​ដាក់ឈ្មោះ​កីឡា​រត់ចម្ងាយ​មួយប្រភេទ ក្នុង​ការ​ប្រកួតកីឡាអូឡាំពិច​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​ថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។

ក្រោយ​ពី​ទទួល​បរាជ័យ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រ​ពែរស៍​​មិន​អស់​ចិត្ត ក៏​បាន​លើក​ទ័ព​មក​​វាយលុក​លើ​ក្រិក​សាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាម​រវាង​ពែរស៍ និង​ក្រិក​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា​កន្លះ​សតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងបំផុត​ទៅ កងទ័ព​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ ដែល​មាន​ចំនួន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ​​នៅតែ​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​ក្រិកបាន។

តាមការពិត ក្នុង​ចំណោម​ទាហាន​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បញ្ជូន​ទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នៅ​ក្រិក មាន​មួយ​ផ្នែកធំ មិនមែន​ជា​ទាហាន​ពែរស៍​នោះទេ ប៉ុន្តែ ​ជា​​ទាហាន​ដែល​​មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​រដ្ឋ ដែល​​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​អាណាចក្រ​ពែរស៍​។ ទាហាន​ទាំងនេះ​មិនមាន​ទឹកចិត្ត​ក្នុង​ការ​​ច្បាំង​​​ទល់​នឹង​ទាហាន​ក្រិក​នោះទេ ពីព្រោះ​វា​​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​ពួកគេ​ តែ​ជា​សង្រ្គាម​ ដើម្បី​​​កេរ្តិ៍ឈ្មោះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហាន​ក្រិក​​ច្បាំង​ទល់នឹង​ទាហាន​ពែរស៍ ក្នុង​ស្មារតី​ស្នេហាជាតិ និង​ប្តូរផ្តាច់​ ដើម្បី​ការពារ​​សេរីភាព និង​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ បុរីរដ្ឋ​​ទាំងអស់​របស់​ក្រិក ដែល​ខ្លះ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ក៏​សុខចិត្ត​ទុក​វិវាទ​របស់​ខ្លួន​មួយ​អន្លើ ដោយងាក​មក​ពួតដៃ​គ្នា ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ទល់នឹង​កងទ័ព​ពែរស៍។

អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ជា​មហាអំណាច ធ្លាប់​វាយបង្ក្រាប​​កងទ័ព​ធំៗ ហើយ​ត្រួតត្រា​ទឹកដី ចាប់តាំង​ពី​ឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់​អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរ​ជា​មក​បរាជ័យ​នៅ​ចំពោះ​មុខ​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ប៉ុន្មាន​រដ្ឋ​របស់​ក្រិក។

ក្រោយ​ពី​បាន​ទទួលជ័យជម្នះ​លើ​កងទ័ព​នៃ​អាណាចក្រ​ពែរស៍ អាថែន ដែល​ជា​បុរីរដ្ឋ​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ក្រិក បាន​ស្គាល់នូវ​ភាព​រុងរឿង មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ ហើយ​បាន​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ខ្លួន​ ទៅកាន់​បុរីរដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​របស់​ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់​រដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​នៅ​ក្បែរៗ​នោះ។

អាថែន ​គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​របប​ដឹកនាំ​បែបប្រជាធិបតេយ្យ​ជាលើក​ដំបូង​គេ​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ។ ពលរដ្ឋ​អាថែន​ ដែល​មាន​អាយុ​ចាប់ពី ១៨ឆ្នាំ​ឡើងទៅ មានសិទ្ធិ​​ចូលរួម​ប្រជុំ ដើម្បី​ជ្រើសរើស​សមាជិក​សភា ហើយ​សមាជិក​សភា​​ ជា​អ្នក​ជ្រើសរើស​សមាសភាព​រដ្ឋាភិបាល។ ជា​ដំណើរការ​ប្រជាធិបតេយ្យ ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្រិក​​សម័យ​បុរាណ យុវជន​​​ទទួល​បាន​នូវការ​អប់រំ​យ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋ​ក្រិក​​ភាគច្រើន​ចេះអាន និង​ចេះសរសេរ។ ពួកគេ​ចូលចិត្ត​ជជែកគ្នា ចែកចាយ និង​ផ្លាស់ប្តូរ​គំនិត​គ្នា​ទៅវិញទៅមក។ គឺ​ក្រិក​នេះ​ឯង ដែល​ជាអ្នក​ដុះគំនិត​ បង្កើតជា​សិល្បៈ​ល្ខោន និង​​ទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ​ ដែល​គេ​ស្គាល់​គ្រប់គ្នា នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក រហូត​មក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​ពលរដ្ឋ​ក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ​ផ្សេងៗ​ទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និង​អារីស្តូត ជាដើម ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក។

ក្រៅពី​ប្រជាធិបតេយ្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ក្រិក​ក៏​បាន​​បង្កើត​គំនិត​ថ្មីៗជាច្រើន​ផ្សេងទៀត​ដែរ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេរមរតក​​សម្រាប់​មនុស្ស​ជាតិ រហូតដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។ ទ្រឹស្តីបទ​គណិតវិទ្យា​ជាច្រើន​ មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ក្រិក ហើយ​​ដែល​​គេនៅតែ​បន្ត​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​តាម​សាលារៀន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក​សព្វថ្ងៃ​នេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹង​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក)។ ពី (តាម​អក្សរក្រិក π) ដែល​គេ​យក​មក​ប្រើ ដើម្បី​គណនា​បរិមាត្រ​នៃរង្វង់ គឺ​បង្កើតឡើង​ដោយ​ក្រិក។ នៅ​ក្នុង​ភាសា​នៃ​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប​បច្ចុប្បន្ន គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពាក្យ​បច្ចេកទេស ដែល​អ្នក​ចេះដឹង​ច្រើន​តែ​យក​មក​ប្រើ ភាគច្រើន​ជា​ពាក្យ​ ដែល​មាន​ឫសគល់​ចេញ​ពី​ភាសា​ក្រិក។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា​ជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរស​ក្រិក​ដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បាន​ថ្លែង​ក្នុង​សុន្ទរកថា​របស់​លោក​ថា៖

ពេរីគ្លែស (Périclès) រដ្ឋបុរស​ដ៏ល្បីល្បាញ​របស់​ក្រិកសម័យបុរាណ

“របបនយោបាយ​របស់​យើង​គឺ​ជា​គំរូ​ដល់​អ្នក​ដទៃ។ សម្រាប់​ប្រទេស​របស់​យើង រដ្ឋ​ធ្វើការ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​ភាគច្រើន មិនមែន​ សម្រាប់​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​មួយ​ក្តាប់តូច​នោះទេ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​យើងហៅ​របបនយោបាយ​នេះថា​ជា​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជន​ទាំងអស់​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា នៅ​ចំពោះ​មុខ​ច្បាប់។ ច្បាប់​ ដែល​ការពារ​អ្នក​ទន់ខ្សោយ។

ជាការពិត​ថា អ្វីៗ​មិនអាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​អមតៈ​បាន​នោះទេ។ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ប្រជាជាតិ​យើង​នឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ អស់លោក​អ្នក​ដែល​រស់នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​រាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃ​អនាគត អាច​នឹង​និយាយ​ពីពួកយើង​ថា ពួកយើង​បាន​​បង្កើត​បុរីដ៏ល្បីល្បាញ និង​ប្រកប​ដោយ​សុភមង្គល​បំផុត”។

ជិត ២៥សតវត្សរ៍​ក្រោយ​មក យើងអាច​និយាយបាន​ថា អ្វី​ដែល​​ Périclès ​បាន​ប្រមើលមើល​ខាងលើ​នេះ ពិតជា​បាន​កើតឡើង​មែន។

ជាការពិត​ថា ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យបុរាណ ខុសពី​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំ​​របស់​ក្រិក​សម័យបុរាណ​ត្រូវបាន​រៀបចំ​ទៅតាម​លក្ខណៈ​ជា​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ ដែល​មាន​ប្រជាជន​តិច ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យនោះ គឺ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដោយ​ផ្ទាល់ ហើយ​​មានតែ​ពលរដ្ឋជា​បុរស​ប៉ុណ្ណោះ​​​ ដែល​អាច​ចូលរួម​​សម្រេច​កិច្ចការ​រដ្ឋ និង​ជ្រើសរើស​តំណាងរាស្រ្ត​បាន ដោយ​ផាត់ស្រ្តី​ចេញ​ពី​កិច្ចការ​រដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ គោលគំនិត​រួម​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក គឺគោលការណ៍​​​យក​ប្រជាជន​ជាធំ (រដ្ឋាភិបាល​របស់​រាស្រ្ត ជ្រើសរើស​ដោយ​រាស្រ្ត និង​ដើម្បីរាស្រ្ត) គឺ​ជា​គោលការណ៍​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​បំផុត នៅ​ក្នុង​គំនិត​នយោបាយ​នា​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន៕

ការធ្លាក់ដុនដាប​របស់​ក្រិក​និង​ការ​លេចមុខ​មហាអំណាច​ថ្មី​របស់ ​Alexandre ​le ​Grand

នៅពេល​ដែល​ប្រទេស​មួយ​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា ប្រទេស​នោះ​ច្រើន​តែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើ​មាន​ការ​បែកបាក់​គ្នា ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង ប្រទេស​ប្រាកដ​ជា​នឹង​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​អាច​នឹង​ត្រូវ​រលំរលាយ​ ធ្លាក់​ទៅក្នុងការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ នេះ​គឺ​ជា​ភាពពិតជាក់ស្តែង ដែល​កើតមាន​ឡើង នៅ​គ្រប់កន្លែង ទាំង​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជា​​កាលពី​សម័យបុរាណ។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំមុន ក្រិក​ ដែល​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា អាច​ច្បាំង​ឈ្នះ​មហាអំណាច​ពិភពលោក គឺ​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ រួចហើយ​ក្រិក​ខ្លួនឯង​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ ជា​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដ៏សំខាន់​មួយ នៅលើ​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿង​របស់​ក្រិក​បាន​ឈាន​មក​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ពេល​ដែល​ក្រិក​បែកបាក់គ្នា ហើយ​គិត​តែ​ពី​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង គឺ​នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។

ក្រិកសម័យបុរាណ គឺ​ជា​បណ្តុំ​នៃ​បុរី​តូចៗ​ជាច្រើន ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា​ប្រៀបបាន​នឹង​កូនរដ្ឋ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “បុរីរដ្ឋ”​ (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស ដែល​ចាប់ផ្ទុះឡើង ពី​ឆ្នាំ​៤៣១​មុន​គ.ស ហើយ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤០៤​មុន​គ.ស គឺ​ជា​សង្រ្គាម​រវាង​បក្សសម្ព័ន្ធ​ពីរ​នៃ​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក៖ បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាង​​ដឹកនាំ​ដោយ​​អាថែន (Athènes) និង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាងទៀត​ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ប៉ាត (Sparte)។

នៅ​ទីបញ្ចប់ គឺ​ខាង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​​ ៣០ឆ្នាំ​នេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រិក​ទាំងមូល​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម ​ត្រូវ​វិនាស​ហិនហោច ហើយ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​ត្រូវ​ដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ឈ្នះ​សង្រ្គាម ក៏​បាន​ជួប​ប្រទះ​នឹង​​ភាពក្រីក្រ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទីកន្លែង​ដែរ។

សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ភាព​រុងរឿង​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ អតីត​មហាអំណាច​មួយនេះ​ក៏​​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​មហាអំណាច​ថ្មីមួយទៀត គឺ​អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំ​ដោយ​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​មួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសា​អង់គ្លេស Alexander the Great)។

ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ​ ក៏​​ជា​នគរ​មួយ ដែល​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​ដែរ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​តំបន់​ស្វ័យ័ត​មួយ​របស់​ក្រិក​។ Alexandre ដែល​ជា​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​​របស់​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​កូនសិស្ស​របស់​អារីស្តូត ដែល​ជា​ទស្សនវិទូ​ក្រិក។

Alexandre le Grand ដែលមាន​វ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បាន​ឡើង​គ្រងរាជ​ជា​ស្តេច​របស់​ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយ​ពី​ស្តេច​ហ្វីលីព ដែល​ជា​បិតា ត្រូវ​គេ​លបធ្វើ​ឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៣៣៦​មុនគ.ស។ Alexandre គឺ​ជា​បញ្ញវន្ត​មួយរូប​ដែល​ពូកែ​ខាង​កំណាព្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ហើយ​ក៏​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ​ផងដែរ។ នៅ​ពេល​ឡើង​គ្រងរាជ​ភ្លាម បញ្ហា​ដែល​​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​មុនគេ គឺ​ការ​រកវិធី​បញ្ចប់​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​ ដើម្បី​​បង្រួបបង្រួម​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក​ឡើងវិញ ហើយ​វិធី​ដ៏ល្អបំផុត​ក្នុងការ​បង្រួបបង្រួម​គូប្រជែង​អស់ទាំងនេះ គឺ​ស្វែងរក​សត្រូវ​រួម​មួយ។ Alexandre le Grand ក៏​គិតឃើញ​គំនិត​មួយ គឺ​ប្រមែរប្រមូល​ទ័ព​ម៉ាសេដ្វាន រួម​ជាមួយ​នឹង​ទ័ព​ក្រិក​ទាំងអស់ ប្រកាស​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដើម្បី​ជា​ការ​សងសឹក ចំពោះ​អំពើ​ឈ្លានពាន​របស់​ពែរស៍​ ទៅលើ​ក្រិក កាល​ពី​មុន។

ដោយសារតែ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​គឺ​ជា​សត្រូវ​ចាស់​របស់​ក្រិក ហើយ​​​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​វប្បធម៌​ក្រិក កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​ប្រមូល​គ្នា ចេញ​ទៅតាម​ Alexandre le Grand ក្នុង​ការ​ធ្វើ​​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​គេ​ចាត់ទុក​ថា​នេះ​គឺ​ជា​សង្រ្គាម ​​រវាង​ក្រិក និង​ពែរស៍។

ចេញ​ពី​ក្រិក កងទ័ព​របស់​ Alexandre le Grand បាន​វាយ​បំបាក់​កងទ័ព​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍ នៅតួកគី ហើយ​បន្ទាប់មក​ វាយ​ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង ចូលកាន់កាប់​​លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និង​ចុងក្រោយ​ ទឹកដី​ពែរស៍​ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅ​ឆ្នាំ​៣៣១​មុន​គ.ស កងទ័ព​ពែរស៍ ដែល​នៅ​សេសសល់​ចុងក្រោយ​​ ត្រូវបាន​កងទ័ព​ Alexandre le Grand វាយ​កម្ទេច ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ Alexandre le Grand ក៏​ប្រកាស​ខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​របស់​ពិភពលោក។

អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំ​ដោយ​ Alexandre le Grand ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​អធិរាជ​របស់​ក្រិក​ដែរ​នោះ បាន​ជំនួស​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាម​ដើមបូព៌ា​ រហូតដល់​អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិន​ស្កប់​ចិត្ត​តែ​ត្រឹមនោះទេ ដោយ​បាន​បែកគំនិត​មាន​មហិច្ឆតា​ថ្មីមួយទៀត គឺ​​ចង់វាតទី​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ទាំងមូល។

Alexandre le Grand បាន​​លើកទ័ព​ចេញ​ពីពែរស៍​វាយលុក​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងកើត រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់​​កន្លែង​មួយ ក្បែរ​ក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវ​គាំង​ដំណើរ​ ទៅមុខ​ទៀត​លែង​បាន ដោយសារ​តែ​កងទ័ព​នាំគ្នា​ធ្វើ​កូដកម្ម​លែង​ប្រយុទ្ធ។ ទាហាន​ក្រិក​​ចាប់ផ្តើម​ធុញទ្រាន់​នឹង​សង្រ្គាម​​ ម្យ៉ាង គឺ​ដោយសារតែ​ពួកគេ​​បាន​ចាកចេញ​ឆ្ងាយ​​ពី​ស្រុក​កំណើត​អស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំ​មកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​ជា​គូសត្រូវ​របស់​ក្រិក​ និង​ដែល​ជា​គោលដៅ​ចម្បង​នៃ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នេះ ក៏​ត្រូវបាន​ពួកគេ​វាយ​កម្ទេច​​រួចហើយ​ដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់​ពួកក្រិក វា​គ្មាន​ន័យអ្វី ដែល​ត្រូវ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​តទៅមុខ​ទៀត​នោះទេ។

នៅពេល​ដែល​កងទ័ព​ឈប់​ស្តាប់​បញ្ជា លែង​ចង់​ធ្វើ​ដំណើរ​តទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បាន​ត្រឹមតែ​ខឹង​សម្បារ តែ​ធ្វើ​អ្វី​មិន​កើត ក៏​សុខចិត្ត​ស្តាប់​តាម​ការទាមទារ​​របស់​កងទ័ព​ខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេ​អាច​ទាញ​បាន​មេរៀន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ថា គ្រប់អំណាច​ទាំងអស់ មាន​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ នៅលើ​​ការព្រមព្រៀង​ស្តាប់​បង្គាប់​របស់​រាស្រ្ត មិនថា ក្នុង​របប​ផ្តាច់ការ ឬ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ។ នៅពេល​ដែល​រាស្រ្ត​លែង​ស្តាប់​បង្គាប់ ទោះបី​ជា​អំណាច​ផ្តាច់ការ ឬអំណាច​យោធា ​ក៏​ត្រូវ​តែ​ដួលរលំ​ដែរ។

រូបចម្លាក់​ Alexandre le Grand នៅលើ​មឈូស​មួយ ដែល​គេ​រកឃើញ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លីបង់ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​រក្សា​ទុក​ក្នុង​សារមន្ទីរ​នៅ​តួកគី

ដោយ​គ្មាន​ជម្រើស Alexandre le Grand ក៏​បាន​ដក​កងទ័ព​ចេញ​ពី​ឥណ្ឌា ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ត្រឡប់​ក្រោយវិញ ទៅដល់​បាប៊ីឡូន ទី​ដែល​ព្រះអង្គ​ចង់​តាំង​រាជធានី សម្រាប់​អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ គឺ​រាជធានី​របស់​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ​៣២៣​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​គ្រងរាជ្យ​បាន​តែ ១៣ឆ្នាំ​ Alexandre le Grand បាន​ចូល​ទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​នេះ ត្រូវបាន​គេ​យល់​ឃើញ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា ខ្លះ​ថា​​​មក​ពី​ការ​ផឹកស្រា​ច្រើន​ហួសហេតុ​​ ឬ​ក៏ដោយសារ​តែ​មាន​គេ​ដាក់​ថ្នាំបំពុល​ក្នុងស្រា ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​ថា មក​ពី​ជំងឺ​គ្រុនចាញ់ ឬ​ជំងឺ​គ្រុនពោះវៀន។ សាកសព​របស់​ Alexandre le Grand ត្រូវ​បាន​គេ​ដង្ហែ​យក​ទៅ​បញ្ចុះ នៅ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​ទីក្រុងមួយ​ដែល​យក​ឈ្មោះ​តាម Alexandre le Grand គឺ​ទីក្រុង​អាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។

ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និង​ក្រិក បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​គ្រប់គ្រង​ផ្ទៃដី​លាតសន្ធឹង​ជាង ៥លាន​​គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយ​វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ទៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង ចាប់តាំង​ពី​​អឺរ៉ុប និង​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ មានតែ​ចិន​មួយប៉ុណ្ណោះ ដែល​មិន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​ក្រិក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយ​ពេល​ដែល Alexandre le Grand ចូល​ទិវង្គត ដោយសារតែ​ការ​ឈ្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​ រវាង​មេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ក៏​ត្រូវ​បាក់បែក​គ្នា ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​២៨១​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​​​អស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្រ​របស់ Alexandre le Grand ក៏​ត្រូវ​ពុះ​ជាបួន​ចំណែក បង្កើតទៅជា​អាណាចក្រ​បួនផ្សេងគ្នា ​នៅ​អេហ្ស៊ីប នៅ​បាប៊ីឡូន ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​ម៉ាសេដ្វាន៕

អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (លីបង់)

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ទាំង ៤ នៃ​មនុស្ស​ជាតិ មានទំនាក់ទំនង​​រកស៊ី​ជាមួយ​គ្នា​ច្រើន តាំង​ពី​យុគសម័យ​បុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ទាំង ៤នេះ ច្រើន​តែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ការ​ដឹកជញ្ជូន​ផ្លូវគោក ឬ​ក៏​មាន​ការដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវ​ទឹក​ខ្លះ​ដែរ តែ​ជា​ការ​ដឹកជញ្ជូន​តាម​ដង​ទន្លេ។ បើ​និយាយ​ពីអ្នកជំនាញខាង​ដើរ​សមុទ្រ​វិញ គេ​ត្រូវ​ទៅ​មើល​​បណ្តា​រដ្ឋ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង​ជា​បន្តបន្ទាប់​គ្នា នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។

យើង​នៅ​ក្នុងអំឡុង​យុគសម័យ​លង្ហិន (ប្រមាណ ពី​​​៣ពាន់​ឆ្នាំ រហូត​ទៅ​ដល់​ប្រមាណ​ ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុនគ.ស)។ នៅខាងជើង​ឆ្នេរសមុទ្រ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះ​ដ៏ធំមួយ ឈ្មោះ​ថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជា​ផ្នែកមួយ​នៃប្រទេស​ក្រិក)។ គឺ​អ្នកកោះក្រែត​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​អ្នក​ដុះគំនិត​ និង​មាន​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ​មុនគេ ដោយពួកគេ​បាន​បង្កើត​នាវា​សមុទ្រ​មួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះ​បោះសំឡេង​ពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ​ តាំង​ពី​យុគសម័យបុរាណ រហូតដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៤​គ.ស.។

នាវាសមុទ្រ​បង្កើត​ឡើង​ដោយ​អ្នក​កោះក្រែត​នេះ ត្រូវបាន​​​​​​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​តាមភាសាក្រិក​បុរាណ​ថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាម​ភាសាបារាំង​បច្ចុប្បន្ន​ថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺ​ជា​ប្រភេទ​នាវា​សមុទ្រ​ដែល​មាន​ក្តោងផង និង​មាន​ដងចែវ​ផង ដែល​តម្រៀបជាជួរ​ទាំងសងខាង​ តាំងពី​ក្បាល​រហូតដល់​កន្ទុយ។ ដោយសារតែ​នៅ​សម័យកាលនោះ មនុស្ស​នៅ​មិនទាន់​រកឃើញ​ទ្រឹស្តី​រូបវិទ្យា ដើម្បី​អាច​ប្រើ​កម្លាំង​ទល់នឹង​កម្លាំង​បាន​នៅឡើយ ដូច្នេះ នៅ​ក្នុងការបើកបរ​នាវាហ្កាលែរ គេអាច​បើក​ក្តោងប្រើ តែ​នៅពេលណា ដែល​មាន​ខ្យល់បក់​មក​ពី​ខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមាន​មនុស្ស​ចែវ ទើប​នាវា Galère អាច​ធ្វើ​ដំណើរទៅមុខ​បាន។

ដោយសារតែ​ហេតុនេះ​ហើយ​ទើប វានាហ្កាលែរ​ ដែល​ជា​នាវា​ដ៏​មាំ មិនខ្លាច​ព្យុះ មិនខ្លាច​រលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរបាន​យូរ​នោះទេ ដោយសារ​តែ​ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​ត្រូវ​ចែវវា​មាន​ចំនួន​ច្រើន ហើយ​ប្រើ​កម្លាំង​ចែវច្រើន ដូច្នេះ ​ត្រូវការ​ផឹកទឹកច្រើន ដែល​គេ​មិន​អាច​ដឹកយក​តាមគ្រប់គ្រាន់​សម្រាប់​ច្រើន​ថ្ងៃបាន ទើប​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចូល​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ​ជារៀងរាល់យប់។

​ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ​ នាវាហ្កាលែរ គឺ​ជា​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ដ៏​សំខាន់​មួយ សម្រាប់​ឲ្យ​អ្នក​កោះក្រែត​ធ្វើជំនួញជួញដូរ​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ នៅ​ជុំវិញ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំង​ពី​អេហ្ស៊ីប រហូត​ទៅដល់​ក្រិក។

យើងធ្លាប់​បាន​ឃើញ​ហើយ​ថា របរកសិកម្ម​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​បង្កើន​សមត្ថភាព​ផលិត​បាន​​ច្រើន​ជាង​ការបរបាញ់​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយដង។ របរ​ជួញដូរ​​រឹតតែ​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​​មានបាន​កាន់តែ​ឆាប់​ជាង​របរ​កសិកម្ម​ទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន​ជា​អ្នកកោះក្រែត​សម័យដើម គឺ​ជា​អ្នកមាន​ដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងយុគសម័យ​លង្ហិន ប្រមាណ​ជា ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែខាងជំនួញ ក៏​ចាប់​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែល​ជា​មក​ពី​ពួកគេ​​​ត្រូវ​ទទួលរងនូវ​​ចំហាយ​នៃ​ការ​ផ្ទុះភ្នំភ្លើង​ដ៏ធំមួយ នៅ​កោះដែល​ក្បែរ​នោះ ហើយ​ម្យ៉ាងទៀត ពួក​គេ​ត្រូវ​ទទួល​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​លីបង់​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅពេលនោះ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែល​បាន​រៀនសូត្រ​ច្រើន​ពី​កោះក្រែត ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិក​កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ ដែល​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​កោះក្រែត ចំណែក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ដែល​នៅ​ក្បែរ​លីបង់​សព្វថ្ងៃ។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​ និង​ការជួញដូរ​ផ្លូវសមុទ្រ​ដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​វប្បធម៌​ខុសគ្នា។ ប្រជាជន​ក្រិក​​និយាយ​ភាសា​ក្នុង​អម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែក​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ និយាយ​ភាសាមួយ ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ភាសាអារ៉ាប់​បច្ចុប្បន្ន។

អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែ​ខាង​មុខជំនួញ បាន​បង្កើត​​នូវ​ស្នាដៃ​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេមរតក​ដល់​មនុស្សជាតិ​ភាគច្រើន នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន គឺ​អក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដោយ​ផ្អែក​លើ​ព្យញ្ជនៈ និង​ស្រៈ)។

ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ជា​សញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសា​​​ចិន និង​អេហ្ស៊ីប នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនឆ្លើយតប​នឹង​តម្រូវការ​​ជាក់ស្តែង​របស់​អ្នក​ជំនួញនោះទេ ដោយសារ​តែ​​វា​មាន​សញ្ញា​ច្រើន​ពេក រហូតដល់​ទៅ​រាប់ម៉ឺន​សញ្ញា។ ដើម្បី​​បង្កើន​ប្រសិទ្ធភាព​ក្នុងការ​ចាត់ចែង​មុខជំនួញ​​របស់​ពួកគេ អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​បាន​បែក​គំនិត​​ពី​ការ​ប្រើ​​សំណេរ​ជា​សញ្ញា​រាប់ម៉ឺន​ បែរ​ទៅប្រើ​អក្សរ​ (ឬ​អក្ខរៈ) ដែល​មាន​ចំនួន​តែ​ជាង​ ២០ ដោយ​អក្សរនីមួយៗ​មិនមាន​អត្ថន័យ​អ្វី​ទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេ​អាច​យក​វា​ទៅ​ផ្គុំ និង​ផ្សំ បង្កើត​ជា​ពាក្យ​​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹក ទៅតាម​ចិត្តចង់។

តាមការពិត អ្នកជំនាញ​ខាងបុរាណវិទ្យា និង​ភាសាវិទ្យា បាន​រកឃើញ​អត្ថបទ​ដែល​សរសេរ​ដោយ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម ដែល​មាន​អាយុ​កាល​តាំង​ប្រមាណ​ជា ១ពាន់៤រយ​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ដ៏​ចំណាស់​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មួយ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ស៊ីរី​បច្ចុប្បន្ន។ ​នេះ​មានន័យថា ការសរសេរ​តាម​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រើប្រាស់​តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​​​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​យក​សំណេរ​បែបនេះ​មក​អភិវឌ្ឍ​ទៅជា​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដ៏​ទូលំទូលាយ​ និង​ពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដែល​ត្រូវបាន​យើង​ប្រើប្រាស់​យ៉ាងទូលំទូលាយ​បំផុត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពី​ចិន និង​ជប៉ុន គ្រប់ភាសា​ទាំងអស់​នៅលើ​ភពផែនដី​នេះ សុទ្ធតែ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​អក្ខរក្រម​ ក្នុងនោះ ក៏​រួមទាំង​ភាសា​ខ្មែរ​ផងដែរ។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី មិន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​នោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេ​ធ្វើការ​បែងចែក​ដែន​ឥទ្ធិពល​​គ្នា​ ដើម្បី​បោះទីតាំង​ ធ្វើ​អាណានិគម​ទៅតាម​ទិសដៅ​រៀងៗ​ខ្លួន គឺ​ក្រិក នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ជើង​ នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ អាណានិគម​ក្នុងន័យនេះ គឺ​ខុស​ពី​អាណានិគម​ក្នុង​សម័យ​ទំនើប​។ សម្រាប់​ពួកក្រិក និង​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​នៅ​សម័យដើម នៅពេលណា ដែល​ទីក្រុង​មួយ​មាន​មនុស្ស​ច្រើន​ពេក ក្រុមគ្រួសារ​ខ្លះ ក៏​ចាកចេញ​ពី​ក្រុងនេះ ទៅ​កាន់​ទីកន្លែង​ថ្មី ដែល​នៅ​តាម​កោះ ឬ​តាម​​បណ្តោយ​ឆ្នេរសមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បី​បង្កើត​ជា​ក្រុង​ថ្មី ដែល​មានរចនាសម្ព័ន្ធ​គ្រប់គ្រង​ឯករាជ្យ​ពី​ក្រុង​ចាស់។

ទាំង​ក្រិក ទាំង​ហ្វេនីស៊ី និង​បណ្តា​អាណាចក្រ​ផ្សេងៗ​ទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនមាន​ការ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ក្នុង​ទម្រង់​ជា​ប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃ​នេះ​ទេ។ ពួកគេ​ គ្រាន់តែ​​ជា​ប្រជាជន​ដែល​​ចេញ​ពី​អម្បូរ​តែមួយ និយាយ​ភាសា​ដូចគ្នា មាន​វប្បធម៌​ដូចគ្នា ហើយ​រស់នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាច​ដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ៗ​ពីគ្នា ទៅតាម​​ទីក្រុង​ផ្សេងៗ​គ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​​កូនរដ្ឋ​តូចៗ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​គ្នា។

អាណានិគមក្រិក​ភាគច្រើន​ស្ថិត​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាងជើង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏​មាន​ផងដែរ​នៅ​​​ជុំវិញ​សមុទ្រ​ខ្មៅ អ៊ីតាលី និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង។ រហូតមកទល់នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែ​អាច​សង្កេតឃើញ​ពី​សំណល់​ពី​អាណានិគម​ក្រិក​សម័យបុរាណ តាមរយៈ​ឈ្មោះ​នៃ​ក្រុង​ខ្លះ ក្នុង​​ប្រទេស​បារាំង និង​អ៊ីតាលី។

ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែល​​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង​ ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជាឈ្មោះ​​ដែល​មាន​ឫសគល់​ពី​ភាសាក្រិក Nikaia ដែល​មាន​ន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង​ Napoli នៅ​អ៊ីតាលី ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី​ភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។

នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិក​បាន​បោះទីតាំង​ធ្វើ​អាណានិគម តែ​នៅ​ក្នុង​តំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែល​ស្ថិត​ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លីប៊ី​សព្វថ្ងៃ។

ក្រៅ​ពី​តំបន់​ Cyrénaïque នេះ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជា​ដែន​អាណានិគម​របស់​ហ្វេនីស៊ី។ នៅ​ឆ្នាំ​ ៨០០​មុន​គ.ស ហ្វេនីស៊ី​បាន​បង្កើត​ទីក្រុង​មួយ នៅ​ក្នុង​តំបន់ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​របស់​ទុយនីស៊ី​សព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុង​នោះ​​មាន​ឈ្មោះ​ថា Carthage ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​រីកដុះដាល រហូត​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​មួយ​ឯករាជ្យ ហើយ​មាន​អំណាចប្រណាំង​ប្រជែង​ជាមួយ​នឹង​​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ​ទៀតផង។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិត​តែ​នាវា​ហ្កាលែរ​របស់​ពួកគេ ពិបាក​នឹង​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរ​ក្នុងរយៈពេល​វែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេ​នៅតែ​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវ​សមុទ្រ ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ាណេ​ ទៅ​កាន់​តំបន់​ឆ្ងាយៗ​​ផ្សេងទៀត ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ។

ពួកក្រិក​ ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ានេ ដោយ​ឆ្លងកាត់​ច្រក​សមុទ្រ​​ហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​ប្រទេស​អេស្ប៉ាញ និង​ប្រទេស​ម៉ារ៉ុក។ នៅ​ពេល​ចេញ​ពី​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេ​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅ​ទិស​ខាងជើង ទៅ​ដល់​អង់គ្លេស ហើយ​បន្ត​រហូត​ទៅដល់​សមុទ្រ​បាល់ទិក (Baltique)។

ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរ​កាត់​តាម​សមុទ្រ​ក្រហម (ចន្លោះ​អេហ្ស៊ីប និង​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះ​ទៅទិសខាង​ត្បូង រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៦០០​មុនគ.ស ពួក​ហ្វេនីស៊ី​​មួយក្រុម​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមនាវា​ហ្កាលែរ ចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់​ ពួកគេ​តែងតែ​ចូល​ទៅ​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ ដើម្បី​យក​ទឹកផឹកផង និង​ដើម្បី​​ធ្វើការជួញដូរ​ផង​។ ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ខែ អ្នកដើរ​នាវា​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​សង្កេតឃើញ​ថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែ​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ស្តាំដៃ​របស់​ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ​ ដែល​កាល​ពី​ពេល​ចេញ​ដំណើរ​រះ​នៅ​ខាង​ឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែ​រះនៅ​ខាង​ស្តាំ​ដៃ​វិញ។ ពួកគេ​ក៏​ដឹង​ខ្លួន​ថា ពួកគេ​បាន​​មក​ដល់​ផ្នែក​​ម្ខាងទៀត​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅ​ខាង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក) ហើយ​កំពុង​តែ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេ​ក៏​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយ​ក៏​ឆ្លងកាត់​ច្រកសមុទ្រ​នេះ ចូល​ទៅ​ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​គ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕

អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន

ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់ឆ្នាំ​មុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន) មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ធ្វើ​កសិកម្ម ដើម្បី​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​ ជំនួស​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់។ បដិវត្តន៍​កសិកម្ម​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​តម្រូវការ​សំខាន់មួយ គឺ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​អ្នកដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​សហគមន៍​ត្រឹមត្រូវ ដែល​ជា​ទម្រង់​ដំបូង​នៃ​រដ្ឋ ដើម្បី​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ឲ្យ​បាន​ស្មើភាព​គ្នា ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការ​ពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាកសិករ។

រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​មុនគេ នៅ​តាម​តំបន់​ដែល​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម គឺ​តំបន់​​ទាំង ៤ ដែល​ជាប់​នឹង​ទន្លេ​សំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹង​ទន្លេ​នីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​អឺហ្រ្វាត និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ចិន​ ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​លឿង។

ដោយសារ​តែ​សកម្មភាព​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ ជា​សកម្មភាព​ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​បាន​យ៉ាងច្រើន​លើសពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវ​​មាន​ភារៈ​ដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺ​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​កសិកម្ម ដើម្បី​បម្រុង​ទុក​សម្រាប់​ឆ្នាំណា​ដែល​​ការដាំដុះ​មិន​សូវ​ផ្តល់​ផល​ច្រើន។ ដើម្បី​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​ដ៏​ច្រើន និង​ក្នុងរយៈពេល​យូរ​អង្វែង​​បែបនេះ គេ​ចាំបាច់​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​បញ្ជី​កត់ត្រា​ចំណាំឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់ ហើយ​ដើម្បី​​អាច​កត់ត្រា​បាន គេ​ចាំបាច់​ត្រូវ​បង្កើត​អក្សរ។

ការបង្កើត​អក្សរ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ដែនកំណត់​ ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ឈាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់​នៃ​បុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នា​ទាំងអស់ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​​ទូទាំង​ពិភពលោក​នោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្ស​ដែល​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងៗ​គ្នា មិនបាន​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ក្នុង​ពេល​ព្រមគ្នា​នោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែល​មិនទាន់​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ មនុស្ស​បន្ត​រស់នៅ ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត ដែល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ​ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បោះជំហាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។

នៅ​អេហ្ស៊ីប មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) ហើយ​ទម្រង់​រដ្ឋ​ដំបូង​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​បាន​ចាប់​កំណើត​ឡើង នៅ​អេហ្ស៊ីប​នេះ​ឯង។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​នៅ​អេហ្ស៊ីប តាម​ដងទន្លេនីល គឺ​មក​ពី​តម្រូវការ​ចាំបាច់​នៃ​អាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​វាលខ្សាច់​សាហារ៉ា ជា​តំបន់​ដែល​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ហើយ​ប្រជាកសិករ​ដែល​រស់នៅទីនោះ ត្រូវ​ការ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​ជួយចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ប្រើប្រាស់ឲ្យ​បាន​ស្មើ​ភាព​គ្នា ចៀសវាង​វិវាទ។

អេហ្ស៊ីប​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន គឺ​ប្រមាណ​ពី ៧ ទៅ ៨លាន​នាក់ ហើយអាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ និង​ឯករាជ្យ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​សម័យបុរាណ និង​សម័យកាល​រុងរឿង​នេះ​ហើយ​ ដែល​​មាន​ការ​សាងសង់​ពីរ៉ាមីត​ជាច្រើន​ បន្សល់ទុក​ជា​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បចុប្បន្ន។

អាណាចក្រ​​អេហ្ស៊ីប​ឯករាជ្យ​ ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ នៅ​ឆ្នាំ​៥២៥​មុនគ.ស. នៅ​ពេល​ដែល​អេហ្ស៊ីប​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ពែរ្ស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក អេហ្ស៊ីប​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៩៥០​ថ្មីៗនេះ​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អេហ្ស៊ីប​សម័យ​ទំនើប​ និង​ឯករាជ្យ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើងវិញ។

បន្ទាប់​ពី​អេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ក៏​បាន​ចាប់​ផ្តើម​ចេញ​ជារូបរាង​ឡើង​ដែរ នៅ​​មេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាម​ដងទន្លេ​អឺហ្វ្រាត និង​ទីហ្គ្រីស គេ​ឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​ជា​បន្ត​បន្ទាប់ ដែល​ក្នុងនោះ អាណាចក្រ​មួយ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ទូទៅ​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​បាប៊ីឡូន។ អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន មាន​រាជធានី នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​បាកដាដ​របស់​អ៊ីរ៉ាក់​នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយ​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន​សម័យបុរាណ មាន​មហាក្សត្រ​​​​មួយ​​​អង្គ​ គឺ​​ព្រះចៅ​ហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ល្បី​ក្នុង​ការ​យក​មាត្រា​ច្បាប់​មក​ចងក្រង​ធ្វើ​ជា​ក្រម​ច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​មួយ ដែល​គេ​ស្គាល់​ជាទូទៅ​ថា​ជា “ក្រម​ហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើត​ឡើង តាំង​ពីប្រមាណ​ជា​ ១៧៥០​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ហើយ​ជា​ក្រមច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ។

អាណាចក្រ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី​ក៏​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏រុងរឿង​មិនចាញ់​អេហ្ស៊ីប​ប៉ុន្មាន​ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​មេសូប៉ូតាមី សំណង់​ភាគច្រើន​ សង់​ពី​ដីឥដ្ឋ ដែល​មិន​អាច​នៅគង់វង់​បាន​យូរ​ដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ​ដូចជា​សំណង់​​នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​សង់​ពី​ថ្ម។

កាល​ពី​សម័យដើម អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​ ដែល​មាន​ព្រំប្រទល់ដែន​ជាប់គ្នា នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា​យ៉ាង​ស្រួចស្រាវ។

ចេញ​ពី​មេសូប៉ូតាមី បើ​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ទិសខាងកើត ហើយ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ពេលវេលា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គេ​នឹង​ឃើញ​មាន​អរិយធម៌​ពីរ​ទៀត គឺ​ឥណ្ឌា នៅតាម​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស (Indus) និង​ចិន នៅ​តាម​ដងទន្ល​លឿង។

ហេតុអ្វី​បាន​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក​ ទើប​​រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​នៅ ឥណ្ឌា និង​ចិន? នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​ ការប្រែប្រួល​អាកាសធាតុ​បណ្តាល​ឲ្យ​បាត់បង់​ព្រៃឈើ បង្ក​ជា​វាលខ្សាច់​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុស​ពី​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី តំបន់​ជុំវិញ​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ទន្លេ​លឿង គឺ​ជា​តំបន់​ដែល​សម្បូរ​ភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ នៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន បាន​ធ្វើឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយសារ​តែ​ មនុស្ស​នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ មិនសូវ​ជា​មាន​តម្រូវការ​ចាំបាច់ និងបន្ទាន់​ខ្លាំង ក្នុងការ​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​បែងចែក​ធនធានទឹក ដូចជា នៅ​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ។

១ពាន់ឆ្នាំមុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​យើង​បច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌​ចំនួន ៤ បាន​ចាប់​កំណើត​នៅលើ​ភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ដោយ​មួយៗ មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ​ទាំង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម និង​ការ​ជួញដូរ។​

សូត្រ ដែល​ពេលនោះ​ មាន​ផលិត​តែ​នៅ​ចិន ត្រូវ​បាន​គេ​នាំ​យក​ទៅលក់​រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ផ្លូវគោក​ដ៏វែងឆ្ងាយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញ​ពី​ឆាងអាន កាត់តាម​ឥណ្ឌា និង​មេសូប៉ូតាមី រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប។

និយាយ​ពី​សង្រ្គាមវិញ ចិន និង​ឥណ្ឌា ក្នុង​សម័យបុរាណ មិនសូវ​ជាធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ដោយ​ផ្ទាល់ ច្រើន​ដូចជា អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ​រដ្ឋ និង​បុរី នៅ​ខាង​​ផ្ទៃក្នុង​អាណាចក្រ​ចិនវិញ មាន​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ស៊ីសាច់​ហុតឈាម​រវាង​គ្នា​និងគ្នា ដោយ​ឥត​ត្រាប្រណី រហូតដល់​ជាប់ឈ្មោះ​ថា​ជា “អាណាចក្រ​សង្រ្គាម”។ រហូតដល់​ឆ្នាំ​២២០​មុនគ.ស. ទើប​អាណាចក្រ​ចិន​បាន​ស្គាល់​ការ​រួបរួមគ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន​សម័យបុរាណ គេ​ឃើញ​មាន​យុគសម័យកាលរួបរួម និង​រុងរឿង គឺ​សម័យ​រាជវង្ស​ហាន (ពី​ឆ្នាំ​២០០​មុនគ.ស ដល់​ឆ្នាំ​២០០​គ.ស.) រាជវង្ស​ថាង (នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៧ ដល់​ទី១០) រាជវង្ស​សុង (ចុងសតវត្សរ៍​ទី១០ ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣) រាជវង្ស​មីង (ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៤ ដល់​ទី១៧) ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​សម័យកាល​រុងរឿង​បំផុត​មួយ ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន ក៏ដូចជា​ប្រវត្តិមនុស្ស​ជាតិ។

នៅ​ចន្លោះ​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​អស់ទាំងនេះ ចិន​ធ្លាក់​ក្នុង​សម័យកាល​ខ្មៅងងឹត ដែល​​ប្រជាជន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​បាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា​ និង​​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាល​នគរ​ទាំងបី​ ជាដើម ដែល​ជា​សម័យកាលមួយ​មាន​ការ​បង្ហូរ​ឈាម​ខ្លាំង​បំផុត ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន និង​ដែល​គេ​ច្រើន​យក​មក​សរសេរ​ជារឿង ជា​ល្ខោន ឬ​ផលិត​ជាកុន ដូចជា រឿង​ “សាមកុក” ជាដើម។

ក្រៅ​ពី​ហេតុការណ៍​បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផ្ទៃក្នុង​គ្នា​ឯង អាណាចក្រ​ចិន​សម័យ​បុរាណ ក៏​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​គំរាម​កំហែង​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត​ដែរ គឺ​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់​ពួក​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​បន្ត​រស់​នៅ​តាម​របៀប​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន​ពី​ការ​ឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​ពួកទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ចិន​បាន​សង់​ជា​មហាកំផែង ដែល​បន្ត​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ។

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះ​ហើយ​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ។ គឺ​ជា​ទីកន្លែង​ចាប់កំណើត​នៃ​កសិកម្ម តាំង​ពី​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មុន។ ​របៀបរស់​នៅ ដែល​​យើង​នៅ​តែ​បន្ត​ឃើញ​មាន​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។​ គំនិត​ច្នៃប្រឌិត និង​របកគំហើញ​មួយ​ចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវ​ផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺ​សុទ្ធសឹង​ជា​​មរតក ដែល​បន្សល់​ទុក​ដោយ​អរិយធម៌​ដ៏​ចំណាស់​ទាំង ៤​នេះ ឲ្យ​​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​បន្ត​ប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ នៅ​ពេល​ដែល​យើង​អាន ស្តាប់ និង​មើល​ព័ត៌មាន​​ជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើង​នៅតែ​ឃើញ​ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និង​តំបន់​​ដើមបូព៌ា ​​បន្ត​ជា​ប្រធានរឿង​ធំៗ ជា​ចំណុច​ចាប់​អារម្មណ៍​​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន៕

'អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិ​នៃ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)

កាលណា​គេ​និយាយ​ពី​អរិយធម៌​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ គេ​មិន​អាច​មិននិយាយ​​បានទេ អំពី​ប្រវត្តិ​របស់​ជនជាតិ​តូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពល​ខាង​មនោគមន៍វិជ្ជា​សាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់​អំពី​ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​ក៏​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏សំខាន់​ដែរ ដើម្បីយល់​ពី​ជម្លោះ​​នៅ​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​នោះ ថ្វីដ្បិត​តែ​រស់នៅ​ក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែន​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រ​ ដូចអរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និង​ហ្វេនីស៊ី​នោះទេ។ ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​សម័យដើម គឺ​ជា​ជាជនជាតិ​ដែល​រស់នៅ​តាម​បែប​កុលសម្ព័ន្ធនៃ​​មនុស្ស​សម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទី​ពី​កន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅ​ចន្លោះ​​​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប​ និង​មេសូប៉ូតាមី។

ប្រវត្តិ​នៃ​​​ប្រជាជាតិ​ជ្វីហ្វ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង កាល​ពី​ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុន នៅពេលដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ភៀសខ្លួន​ចេញ​ពី​ភាព​ជា​ទាសករ​នៅ​អេហ្ស៊ីប ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់តាម​វាលរហោស្ថាន​ ឆ្ពោះទៅកាន់​ទឹកដី​កាណាន (អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន​បច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង​ ដែល​ត្រូវ​បាន​រ៉ាយរ៉ាប​យ៉ាង​ក្បោះក្បាយ នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​តូរ៉ា (Torah) របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ និង​នៅ​ក្នុង​សញ្ញាចាស់​នៃ​គម្ពីរប៊ីប​របស់​គ្រឹស្ត​សាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និង​អ្នក​បុរាណវិទ្យា​នៅតែ​មិនទាន់​មាន​ការឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយ ជុំវិញ​ដំណើររឿងនេះ។

នៅ​ក្នុងទឹកដី​កាណាន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (ឬ​ហេព្រើ) បាន​ចាប់​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ រួចហើយ​បាន​សាងសង់​បុរី​ជាទីសក្ការៈមួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ នៅ​ខាងត្បូង​ទីតាំង​ដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ មាន​ជនជាតិ​មួយទៀត​ ដែល​ជា​សត្រូវ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ គឺ​ជនជាតិ​ហ្វ៊ីលីស្ទីន។

ក្រុងយេរូសាឡឹម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បាន​ពួក​បាប៊ីឡូន​កម្ទេច​ចោល នៅ​ឆ្នាំ​៥៨៨​មុនគ.ស ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​គេជម្លៀស​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត យក​ទៅ​បាប៊ីឡូន រហូតក្រោយ​ពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​បាប៊ីឡូន ទើប​អធិរាជ​ពែរស៍​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​ប្រទេស​កំណើត​របស់​ពួកគេវិញ។

រូបគំនូរ​បង្ហាញ​ពី​ការ​កម្ទេច​ក្រុងយេរូសាឡឹម ដោយ​អាណាចក្រ​រ៉ូម

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​៦៣​មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល​ ក៏​ដូចជា​ទឹកដី​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​ក្នុង​តំបន់ ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ចូល​កាន់កាប់​ត្រួតត្រា។ ​ជនជាតិ​​ជ្វីហ្វ​មិនសុខចិត្ត​ទ្រាំ​រស់នៅ​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម ក៏​​​បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​​បង្កើត​ជា​ចលនា​បះបោរ​នឹង​អាជ្ញាធរ​នៃ​អាណានិគម​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរ​នេះ​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​វាយកម្ទេច​ចោល។ ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​សាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទាំងមូល​ត្រូវ​បាន​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរ​ឈ្មោះ​​​​ទៅជា​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការ​ដែល​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរឈ្មោះ​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទៅ​ជា​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ទំនង​ជា​មាន​បំណង​ចង់​ដាក់ទោស​ដល់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដោយសារ​តែ​ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែល​​ជា​ជនជាតិ​រស់នៅ​ខាងត្បូង​ជាប់នឹង​ទឹកដី​​អ៊ីស្រាអែល ហើយ​​ជា​​សត្រូវ​ចាស់ឆ្នាំ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។

ចាប់តាំង​ពី​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ដោយ​អាណាចក្រ​រ៉ូម កាល​ពី​ជាង ២ពាន់​ឆ្នាំមុន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បែកខ្ចាត់ខ្ចាយ​​ទៅ​​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស ហើយ​លែងអាច​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​ទឹកដី​កំណើត បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ជាតិវិញ​ជារៀងរហូត។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់​ឆ្នាំ​ ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល (ដែល​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា​ប៉ាឡេស្ទីន) លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​មហាអំណាច​ប្តូរដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយ​ទៅមួយ ក្នុងនោះ​ភាគច្រើន​គឺ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ចុងក្រោយ នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០​ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

រហូត​ដល់​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​​នៅ​បរទេស​បាន​នាំគ្នា​​វិលត្រឡប់​ទៅទឹកដី​កំណើតវិញ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧​ ក្រោយ​ពី​អង់គ្លេស​បាន​សម្រេច​បញ្ចប់​​អាណាព្យាបាលលើ​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​បាន​ចេញ​សេចក្តីសម្រេច បែងចែក​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យពីរ គឺ​រដ្ឋ​មួយ​សម្រាប់​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋមួយ​ទៀត​ សម្រាប់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ។

សេចក្តីសម្រេច​បែងចែក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​ភាគច្រើន ២ភាគ៣ ប៉ុន្តែ គ្រប់​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទាំងអស់ សុទ្ធតែ​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង ដោយ​ពួកគេ​ជំទាស់​​មិន​ចង់​ឲ្យ​បង្កើត​រដ្ឋ​សម្រាប់​ពួកជ្វីហ្វ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ជន​បរទេស​រស់​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេលនោះ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ មាន​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ​តែ​ប្រមាណ​ជា ៣៧%​ប៉ុណ្ណោះ។

ផ្ទុយ​ពី​ជនជាតិ​អារ៉ាប់ សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិញ​បាន​នាំគ្នា​អបអរ​សាទរ​ចំពោះ​សេចក្តីសម្រេច​​បែងចែក​ទឹកដី​​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ហើយ​នៅខែ​ឧសភា ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ជាផ្លូវការ ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល”។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​អ៊ីស្រាអែល​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ កងទ័ព​មក​ពី​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​នៅ​ក្នុង​តំបន់ រួមមាន លីបង់ ស៊ីរី ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប រួមជាមួយ​កងកម្លាំង​ប្រដាប់​អាវុធ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដែល​ទើប​នឹង​បង្កើត​ថ្មី​នេះ។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” ហើយ​វា​ជា​សង្រ្គាម​មួយ ក្នុង​ចំណោម​សង្រ្គាម​ធំៗ​ទាំង ៤ រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​អារ៉ាប់។ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ចំនួន​ទ័ព​តិចជាង​គូសត្រូវ អ៊ីស្រាអែល​តែងតែ​យក​ឈ្នះ​លើ​ប្រទេស​អារ៉ាប់ នៅ​គ្រប់​សង្រ្គាម​ទាំងអស់នេះ ហើយ​នៅរៀងរាល់​លើក​​ដែល​អ៊ីស្រាអែល​ឈ្នះ​សង្រ្គាម អ៊ីស្រាអែល​បានដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​មួយផ្នែក​របស់​គូសត្រូវ។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក គឺ​ដល់​វេន​អ៊ីស្រាអែល​ម្តង ដែល​ច្រានចោល​ដំណោះស្រាយ​ស្នើ​ឡើង​ដោយ​អ.ស.ប ដែល​ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ជម្លោះ​នៅដើមបូព៌ា​ត្រូវ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

រូបគំនូរ​បង្ហាញ​ពី​ម៉ូសេ​លើក​ផ្ទាំងថ្ម ដែល​មាន​ចែង​ពី​បញ្ញត្តិ​​ទាំង ១០​របស់​ព្រះ

នៅមុន​សម័យកាល​ជ្វីហ្វ គ្រប់សាសនា​ទាំងអស់ នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក គឺ​ជា​សាសនា​ដែល​មានតួអង្គ​​ព្រះ​ច្រើនអង្គ។ មនុស្ស​ជាតិ​នាំគ្នា​គោរព​ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ថា​ជា​ព្រះ ហើយ​នាំគ្នា​សង់​រូបសំណាក​តំណាង​តួអង្គ​ព្រះ ដើម្បី​ជា​ទីសក្ការៈ។

​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​បាន​​បង្កើត​មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនាថ្មីមួយ​​ ដែល​​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះ​មាន​តែ​មួយ​អង្គ​គត់ គឺ “​ព្រះជាម្ចាស់” ​ដែល​ជា​អ្នក​បង្កើត និង​​មាន​អំណាច​លើ​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅក្នុង​ចក្រវាល​ទាំងមូល។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ដែល​គេ​ធ្លាប់តែ​គោរព​បូជា​ពីមុន​មក​នោះ មិនមែន​ជា​ ​ព្រះ​នោះទេ ហើយ​ថា មនុស្ស​ត្រូវ​តែ​បោះបង់​ការ​គោរព​រូបសំណាក​ព្រះ ហើយ​បែរ​មក​គោរពបូជា​ “ព្រះពិត” វិញ។

ការបង្កើត​​សាសនា​ថ្មីនេះ គឺ​ជា​របត់​ថ្មី​ដ៏សំខាន់​​មួយ នៅ​ក្នុង​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ផ្នត់គំនិត​របស់​មនុស្ស។ តាមជំនឿថ្មីនេះ ធម្មជាតិ​​លែង​​ជា​ព្រះ​ដូចជា​គេ​ធ្លាប់​ជឿពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ធម្មជាតិ គឺ​ជា​អ្វី​ដែល​ព្រះពិត​បាន​បង្កើត​ឡើង ហើយ​ដែល​ព្រះ​ដាក់​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​មនុស្ស។ ពេលវេលា​​មិនមែន​ជា​វាលវដ្តសង្សា ​វិលវល់​ដូចកង់រទេះ កើតចាស់​ឈឺស្លាប់​ ហើយ​ចាប់ជាតិ​មកវិញ​នោះទេ។ ពេលវេលា​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅមុខ​ជានិច្ច ដោយ​មិន​អាច​វិលត្រឡប់​ថយក្រោយ​វិញ​បានទេ ហើយ​នៅ​ថ្ងៃអនាគត អ្វីៗ​អាច​នឹង​ប្រសើរ​ឡើង ប្រសិនបើ​គេ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង។​ ដូច្នេះ មនុស្ស​មិន​ត្រូវ​ផ្តេកផ្តួល​រង់ចាំ​វាសនា ហើយ​ក៏​មិនត្រូវ​​ផ្អែក​លើ​ទស្សនៈ "កម្មផល" ដោយ​មើល​ទៅលើ​ភាព​អយុត្តិធម៌​ក្នុង​សង្គម​ថា​ជា​ផល​ ដែល​បាន​ពី​កម្ម​ ដែល​បាន​ប្រព្រឹត្ត​ពី​មុន​នោះដែរ។ មនុស្ស​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចេះ​រើបម្រះ ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អំពើ​អយុត្តិធម៌ ដោយ​មិន​ត្រូវ​នៅ​ស្ងៀម ទ្រាំ​ទទួល​រងការ​ជិះជាន់ ដោយ​ចាត់ទុក​ថា​វា​ជា​កម្មផល​របស់​ខ្លួន​ពី​ជាតិមុន​នោះទេ។

ដោយសារ​តែ​មាន​ផ្នត់គំនិត​បែបនេះ​ហើយ ទើប​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ជា​ជនជាតិ​តូចមួយ​ហ៊ាន​ងើបឡើង​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​ការជិះជាន់​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម។ ការតវ៉ា​បះបោរ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ត្រូវ​អាណាចក្រ​រ៉ូម​បណ្តេញ​ចេញ​ពីទឹកដី​កំណើត ទៅរស់នៅ​រប៉ាត់រប៉ាយ គ្មាន​ស្រុក គ្មាន​ទេស​នឹងគេ​អស់រយៈពេល​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្នត់គំនិត​នេះ​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ដល់​មនុស្ស​យ៉ាងច្រើន​រហូត​​មកដល់​សព្វថ្ងៃ​នេះ ជាពិសេស ចំពោះ​ប្រជាជន​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​លោកខាងលិច ដែល​មាន​ជំនឿ និង​វប្បធម៌​តាមបែប​ជ្វីហ្វ ឬ​​គ្រឹស្តសាសនា៕

'បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿង​មនុស្សជាតិ​នៅមុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ

ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក​​ចាប់ផ្តើម​​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន ជាមួយ​នឹង​ការ​​បង្កើត​សំណេរ ដើម្បី​កត់ត្រា​ហេតុការណ៍​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​របស់​មនុស្សជាតិ​យើង​ បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង​តាំងពី​យូរយារ​ ​មុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​នេះ​ទៅទៀត ដែល​គេ​ហៅថា​ជា​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។

នៅមុនពេល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ យើង​​មាន​ត្រឹមតែ​ឯកសារ​បែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បី​សិក្សា​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​បុព្វបុរស​ដើម​​របស់​យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬ​រូបគំនូរ​ ជាដើម ដែល​គេ​រក​ឃើញ​តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈ​ឯកសារ​បុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេ​អាច​រកឃើញ​ថា តាមការពិត សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ​មាន​រយៈពេល​វែង​ជាង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជា​សំណេរ​ឆ្ងាយ​ណាស់។

បើ​និយាយ​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល​យើង​ឃើញ​ថា ភពផែនដី​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំមុន។ គឺ​ជា​ភពមួយ ក្នុង​ចំណោម​ភពទាំង ៨ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺ​ជា​ភព​ ដែល​មិនស្ថិត​នៅ​​ជិត​ព្រះអាទិត្យ​​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយ​ក៏​មិននៅ​ឆ្ងាយ​ពីព្រះអាទិត្យ​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិត​​នៅ​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ដ៏​សមស្របមួយ ប្រកបដោយ​​អំណោយផល​ដល់​ការ​ចម្រើន​លូតលាស់​នៃ​ជីវចម្រុះ ដែល​ក្នុង​នោះ​ក៏​រួមទាំង​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ផងដែរ។

តាមរយៈការសិក្សា​ទៅលើ​តម្រ៉ុយ​បុរាណវិទ្យា គេ​រកឃើញ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង​​បាន​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន​នៅលើ​ភពផែនដី នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ប៉ែក​ខាង​កើត ក្បែរ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះ​សំណួរ​ថា តើ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយ​អាច​មាន​ខុសៗគ្នា ដោយ​ខ្លះ​ថា រហូតដល់​ទៅ​រាប់លាន​ឆ្នាំ​មុន ខ្លះ​ថា ២០ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន ឬ​ក៏ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​ទ្រឹស្តី​ខុសៗគ្នា។

ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ​ផ្នែក​បុរាណវិទ្យា និង​នរវិទ្យា​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​ជាទូទៅ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជាមនុស្ស ពិសេស​ខុសប្លែក​ពីសត្វ​ មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី កាល​ពី​ប្រមាណ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន។ ហើយ​​លក្ខណៈពិសេស​ ដែល​បែងចែក​ខុសគ្នា​ស្រឡះ​រវាង​មនុស្ស និង​សត្វ គឺ​មិនមាន​ស្ថិត​នៅ​ត្រង់​ការ​ដើរជើងពីរ ការ​ចេះយក​វត្ថុ​មក​ប្រើ​ជាឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ឬ​ការ​មាន​មនោសញ្ចេតនា​នោះទេ។ លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស គឺ​ភាសា។

សត្វ​ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​សំឡេង មាន​សម្រែក​ខុសៗគ្នា ដែល​អាច​ឲ្យ​ពួកគេ​យល់គ្នា​បាន​ខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វា​មិនមែន​ជា​ភាសា​ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជឿនលឿន ​អាច​ឲ្យ​មាន​ការ​និយាយ​យល់គ្នា​បាន​ដូចជា​ភាសា​របស់​មនុស្ស​នោះទេ។ ការ​ដែល​មិនមាន​ភាសា​និយាយ​គ្នា​បាន​នេះ​ ធ្វើ​ឲ្យ​សត្វ មាន​ការវិវឌ្ឍ​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​យ៉ាង​យឺតបំផុត។

ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬ​តោ​ចំណាស់ មាន​បទពិសោធន៍​ច្រើន​ ពី​មេរៀន​ក្នុង​ជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​សត្វ​ទាំងនេះ​ស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍​ទាំងនេះ​នឹង​ត្រូវ​បាត់បង់​ទៅ​ជាមួយទាំងអស់ ដោយសារ​តែ​គ្មាន​ភាសា ដើម្បី​អាច​និយាយ​ពន្យល់ ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​នេះ​បាន​ ហើយ​សត្វ​ជំនាន់ថ្មី​ត្រូវ​ចាប់ផ្តើម​រៀនសូត្រ​ពីជីវិត​សាជាថ្មី​ ពីចំណុច​សូន្យ​សុទ្ធសាធ។

មនុស្សវិញ គឺ​ផ្ទុយ​ពីនេះ! ដោយសារ​តែមនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​រឿង​ប្រាប់គ្នា​បាន មនុស្ស​ចាស់ ដែល​មាន​បទពិសោធន៍​ក្នុង​ជីវិត អាច​រៀបរាប់​ពីបទ​ពិសោធន៍​របស់​ខ្លួន ទៅ​ឲ្យ​ក្មេងៗ​ជំនាន់ក្រោយ​អាច​រៀនសូត្រ​ពីបទពិសោធន៍​នេះ​បាន។ ​ផ្អែក​លើ​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍ ដែល​ទទួលបាន​ពី​មនុស្ស​ចាស់​ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយ​អាច​សិក្សា​ស្វែងយល់​និង​រកឃើញ​នូវ​បទពិសោធន៍​កាន់តែ​ថ្មីៗ និង​កាន់តែ​​ជឿនលឿន​ជាង​មនុស្ស​ជំនាន់មុន​ រួចហើយ​​​ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​អស់ទាំងនេះ​​ទៅ​ឲ្យ​ក្មេង​ជំនាន់ក្រោយៗ​ជា​បន្ត​ទៅទៀត។

ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនង​គ្រូ និង​សិស្ស គឺ​ជា​លក្ខណៈ​ពិសេស​​របស់​មនុស្ស ដែល​គេ​មិនឃើញ​មាន នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ពពួកសត្វ។ ដោយសារ​​តែ​ភាសានេះ​ហើយ ដែល​ជួយ​ឲ្យ​​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ទៅមុខ​យ៉ាងលឿន​បំផុត បើ​ធៀប​នឹង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ។ ការវិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែក​ការវិវឌ្ឍ​របស់​មនុស្ស គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការ​វិវឌ្ឍ​ តាមរយៈ​ចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និង​បច្ចេកវិទ្យា។

ភាសា ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ខាង​ចំណេះដឹង និង​ប្រាជ្ញាស្មារតី ​ទៅមុខ​បាន​យ៉ាងលឿន​ខុសពីសត្វ ហើយ​ក៏ដោយសារ​តែ​ភាសា​នេះ​ដែរ ដែលបង្កើត​ឲ្យ​​មាន​ចំណុច​ពិសេស​មួយទៀត​របស់​មនុស្ស ដែល​ខុសស្រឡះពីសត្វ គឺ​ការ​ខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ ពី​អនាគត។

សត្វអាច​មាន​ការ​ចងចាំ​ពី​​​អ្វី​ដែល​វា​បាន​ឆ្លងកាត់​ពី​អតីតកាល ក៏ប៉ុន្តែ វា​គ្មាន​គំនិត​គិត​គូរ ឬ​ការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ សម្រាប់​​​ថ្ងៃ​អនាគត​នោះទេ។ សត្វ​រស់នៅ​មួយថ្ងៃ​សម្រាប់​តែ​មួយថ្ងៃ។ ឲ្យ​តែ​វា​មាន​ចំណី​គ្រប់គ្រាន់​សម្រាប់​ថ្ងៃនេះ វា​អាច​រស់នៅ​បាន​ដោយ​រីករាយ ហើយ​វា​មិនដែល​គិតខ្វាយខ្វល់ បារម្ភ ឬ​ភ័យព្រួយ​ថា ថ្ងៃណាមួយ​​វា​នឹង​ត្រូវ​ស្លាប់​នោះទេ។

​ភាសា​បង្កើត​ឲ្យ​មនុស្ស​មាន​ការ​បារម្ភ​ពីថ្ងៃ​អនាគត ពីព្រោះ តាមរយៈភាសា មនុស្ស​អាច​ជជែក​គ្នា និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​ប្រាប់គ្នា​ពី​អ្វី​ដែល​បាន​កើតឡើង ឬ​អ្វី​ដែល​យើង​គិតឃើញ។ យើងអាច​គិតស្រមៃ​ឃើញ​បាន​ថា នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ដែល​មនុស្ស​រស់​នៅ​ដោយ​ការ​បរបាញ់ នៅ​ពេល​ត្រឡប់​ពី​ការ​បរបាញ់​វិញ យប់ឡើង មនុស្ស​អាច​ជជែក​គ្នា រ៉ាយរាប់​ប្រាប់គ្នា អំពី​ការបរបាញ់​កាល​ពីថ្ងៃ។ នៅ​ក្នុងការ​ជជែក​គ្នា​នេះ ពួកគេ​ក៏ដឹង​ថា មាន​គ្នា​គេ​ម្នាក់​ត្រូវ​បាត់ខ្លួន​មិន​វិលត្រឡប់​មកវិញ... បាត់ខ្លួន ដោយ​សារ​ត្រូវ​ខ្លាស៊ី... មានន័យថា ត្រូវ​ស្លាប់។

ការដែល​អាច​ជជែក​រ៉ាយរ៉ាប់​ប្រាប់គ្នា ពី​ការបរបាញ់​ពីថ្ងៃ ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ដឹងខ្លួន​ថា មនុស្សយើង​អាច​ស្លាប់ នៅ​ក្នុង​ពេល​បរបាញ់។ ដូច្នេះ នៅថ្ងៃ​ស្អែក នៅពេល​ដែល​យើង​ចេញ​ទៅ​បរបាញ់​ យើង​ក៏​អាច​ស្លាប់បានដែរ។

ការដឹង ការ​យល់ ការ​បារម្ភ​ អំពី​ថ្ងៃអនាគត ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចេះ​គិតគូរ ប្រុងប្រៀប​រៀបចំ​ផែនការ ត្រៀម​ទុក​ សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។ ការ​ដឹង​ខ្លួន​ថា ថ្ងៃណាមួយ​ខ្លួន​នឹង​ស្លាប់ ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​យើង​​មាន​តម្រូវការ​ដ៏សំខាន់​មួយទៀត​ដែរ ដែល​យើង​តែងតែ​ចង់​ធ្វើ​នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ​រ៉ាយរ៉ាប់ និទាន ដំណាល​សាច់រឿង ឬហេតុការណ៍ ដែល​ខ្លួន​បាន​ឃើញ​ បាន​ជួប ប្រាប់​ទៅ​អ្នក​ដទៃ។ ការរ៉ាយរាប់​ ដំណាល​សាច់​រឿង ឬ​ហេតុការណ៍​នេះហើយ ដែល​ជា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ បើទោះបីវា​គ្រាន់តែ​ជា​ការ​ដំណាល​ដោយ​ផ្ទាល់​មាត់​ ដោយ​គ្មាន​សំណេរ​ក៏ដោយ។

ដូច្នេះ មនុស្ស​ជាតិ នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ក៏​មាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ខ្លួន​ដែរ ពីព្រោះ​មនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​ហេតុការណ៍​​ប្រាប់គ្នាទៅវិញទៅមក។ មនុស្ស​រៀបរាប់​រឿងរ៉ាវ​ពី​អតីតកាល ដើម្បី​ស្វែងយល់​ពី​បច្ចុប្បន្ន​កាល និងត្រៀមខ្លួន​ សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។ មនុស្ស​ ដែល​ដឹង​ថា ខ្លួន​នឹង​ត្រូវ​ស្លាប់ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ក៏​មាន​គំនិត​ចង់​ចែកចាយ​ ផ្ទេរ​ចំណេះដឹង និង​បទពិសោធន៍ ទៅ​ឲ្យ​មនុស្ស​ជំនាន់ក្រោយ។

និយាយ​សរុបជារួមមកវិញ ភាសា ការ​ជជែកគ្នា ការ​រ៉ាយរ៉ាប់រឿងរ៉ាវ​ពី​អតីតកាល គិតគូរ​សម្រាប់​ថ្ងៃអនាគត ការ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរ​ចំណេះដឹង និង​បទពិសោធន៍ ទាំងអស់​នេះ គឺ​ជា​លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស​ជាតិ។ លក្ខណៈពិសេស ដែល​មាន​ជាប់​នឹង​កំណើតដើម​របស់​មនុស្ស តាំង​ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ហើយ​បន្ត​រហូតមក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ការដែល​ខ្ញុំ​កំពុង​រៀបរាប់​អំពី​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​លោក​អ្នក​ស្តាប់ ដែល​កំពុង​តាមដានស្តាប់​ ចង់ដឹង ចង់​យល់ អំពីដំណើរឿង​ពី​អតីតកាល​របស់​មនុស្សជាតិ​នេះ ក៏​ជា​ផ្នែក​មួយ​ដែរ នៃ​បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​​របស់​មនុស្ស។ គឺជា​លក្ខណៈពិសេស ដែល​មាន​ជាប់នឹង​ “ធម្មជាតិ” ​របស់​មនុស្ស ឬ​គួរ​និយាយ​ថា ជាប់នឹង “វប្បធម៌” របស់​មនុស្ស ព្រោះ​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” មិនមែន​​វិវឌ្ឍ​តាមតែ​ “ធម្មជាតិ” ដូចជា​សត្វនោះទេ៕

កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍​ដ៏សំខាន់​នៃ​មនុស្សជាតិ​ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​ដំបូង

មនុស្ស​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ ដែល​បាន​ចាប់វត្តមាន​ដំបូងនៅ​លើ​ភពផែនដី ក្នុង​តំបន់​អាហ្រ្វិក​ខាង​កើត បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្លាស់ទី រីកសាយភាយ​បន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់​តំបន់​ដើមបូព៌ា អាស៊ី និង​អឺរ៉ុប ហើយ​នៅ​ចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន ២ពាន់​ឆ្នាំមុន វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​បាន​រីកសាយភាយ​ទៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​ទីកន្លែង នៅ​​ទូទាំង​ពិភពលោក។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​យុគសម័យទឹកកក ​ទឹកសមុទ្រ​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​កម្រិតកម្ពស់​ទាប​ជាង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ពោលគឺ ជា​កម្រិត​ទាបបំផុត​ដែល​នៅ​​កន្លែង​ខ្លះ​​ ដូចជា ច្រក​សមុទ្រ​រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា​សហរដ្ឋ​អាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត ​គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ឲ្យ​មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ដោយ​ថ្មើ​ជើងបាន។ គឺ​នៅត្រង់​កន្លែង​នេះ​ហើយ ដែល​កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើង​ ចេញ​​ពី​តំបន់​អាស៊ី​ ឆ្ពោះ​ទៅកាន់​ទ្វីបអាមេរិក។

ដូច្នេះ ជនជាតិ​ដើម​នៅ​អាមេរិក ដែល​បច្ចុបន្ន​យើង​ច្រើន​ហៅថា​ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម តាមការ​ពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​ជា​ប្រជាជន​មក​ពី​អាស៊ី ទាំង​ខាង​រូបរាងកាយ និង​ទាំង​ឫសគល់​នៃ​ភាសា ដែល​គេ​នៅតែ​អាច​មើល​ឃើញ​នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​អាមេរិក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​មួយផ្នែក​ដំបូង​នៃ​សម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្ស​ដើមដំបូង​ចេះ​ប្រើ​ឈើ និង​ថ្ម ជា​ឧបករណ៍ ហើយ​បរិភោគ​សាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះច្នៃ​ឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​កាន់តែ​ទំនើប​ជាងមុន ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ប្រើ​ភ្លើង ដើម្បី​ចម្អិន​អាហារ។

មនុស្ស​ នៅ​ក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅ​ដោយ​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​ទៅលើ​ការ​បរបាញ់ និង​ការ​បេះផ្លែឈើព្រៃ​ជា​អាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្ស​មាន​កន្លែង​ច្រើន​ក្នុង​ការ​បរបាញ់។ តំបន់​សាហារ៉ា នៅ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដំបូង នៃ​វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​ នៅ​ជា​តំបន់សម្បូរ​ស្មៅ និង​ព្រៃ ហើយ​​មិនទាន់​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់​ខ្សោះហួតហែង​ដូច​ជាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​នៅឡើយទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការ​ប្រែប្រួល​នៃ​អាកាសធាតុ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តំបន់​ដែល​ធ្លាប់​តែ​សម្បូរព្រៃ ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់។ ​មនុស្ស​ត្រូវ​ជួប​នឹង​គ្រោះ​អត់ឃ្លាន ហើយ​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​រត់ទៅ​រក​កន្លែង​ដែល​មាន​ព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅ​តាម​ដងទន្លេ​ធំៗ​មួយចំនួន ដែល​ជា​ប្រភព​ទឹក ដូចជា ដងទន្លេ​នីល (Nile) នៅ​អាហ្វ្រិក, ទន្លេ​អឺហ្វ្រាត (Euphrates) និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេ​សិន្ធុ (ឬ Indus) នៅ​ប៉ាគីស្ថាន និង​ឥណ្ឌា​បច្ចុប្បន្ន និង​ទន្លេ​ហ៊័ងហេ ឬ​ទន្លេលឿង នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។

ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​គេ​សង្កេតឃើញ​ថា អរិយធម៌​ធំៗ​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ចាប់កំណើត​ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​ទាំងនេះ គឺ​ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន។

ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​គេ​ចេញ​ពី​តំបន់​វាលខ្សាច់ ​មក​ប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅ​តាម​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដង​ទន្លេធំៗ​ទាំងនេះ ​មាន​កាន់តែច្រើន​ឡើងៗ រហូត​​ដល់​ពេលមួយ ​កន្លែង​ដ៏តូចចង្អៀត​នេះ ក៏​លែង​អាច​ទ្រទ្រង់​​ជីវភាព​របស់​មនុស្ស​ទាំងនេះ​បាន ដោយសារ​តែ​កន្លែង​បរបាញ់​មាន​តិច​ជាង​មាត់​ដែល​ត្រូវ​ចិញ្ចឹម។

ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​នេះ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្ត​សករាជ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បែក​គំនិត​បង្កើត​​របៀបរស់​នៅ​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយទៀត ដែល​ជា​បដិវត្តន៍​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​ដែល​គេឲ្យឈ្មោះ​ថា​ជា​ “បដិវត្តន៍​នៃ​យុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ​ គឺ​ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​វាលទំនាប​តាម​ដងទន្លេ គេ​ឃើញ​មាន​ប្រភេទ​ធញ្ញជាតិ​ ដែល​ដុះ​តាម​​លក្ខណៈ​ជា​ស្មៅព្រៃ ហើយ​ដែល​មនុស្ស​យើង​ធ្លាប់​​តែ​​ទៅបេះបោច យក​​មក​ធ្វើ​ជា​អាហារ ទៅតាម​លក្ខណៈ​ធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ មនុស្ស​បាន​បែក​គំនិត​ដ៏​អស្ចារ្យ​មួយ ដែល​មិន​ធ្លាប់មាន​ពីមុន គឺ​មនុស្ស​ទៅ​បេះ​សម្រាំង​គ្រាប់​ធញ្ញជាតិ​ដែល​ល្អៗ ហើយ​យក​វា​ទៅ​ដាំ​បន្ត ដើម្បី​រង់ចាំ​ប្រមូលផល​។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មនុស្ស​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​បង្វែ​ពីការ​បរបាញ់ ទៅ​ជា​ការ​ចាប់សត្វព្រៃ​មក​ចិញ្ចឹម។

ការ​ដាំដុះ និង​ការ​ចិញ្ចឹមសត្វ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ ពីព្រោះ​ថា នៅ​ក្នុង​ផ្ទៃដី ដែល​មាន​ទំហំ​ដូចគ្នា ការប្រកប​របរ​កសិកម្ម​អាច​ចិញ្ចឹម​មនុស្ស​បាន​ច្រើន​ជាង​ការ​បរបាញ់ ​រហូតដល់​ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើ​កាលពីមុន ដែល​មនុស្ស​ពឹងផ្អែក​លើ​ការបរបាញ់ ផ្ទៃដី​ដ៏តូចចង្អៀត​មួយ អាច​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​បាន​ត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម​អាចផ្តល់​ផល សម្រាប់​ចិញ្ចឹម​​មនុស្ស​រហូតដល់​ទៅ ១លាននាក់។

ក្រោយ​ពី​មនុស្ស​ចេះ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ចំនួន​ប្រជាជន​សរុប​នៅលើ​ភពផែនដី បាន​កើនឡើង ពី​រាប់លាន​នាក់ ទៅ​រាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេល​ដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែល​ពីមុន​ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាមកំហែង​ពី​ធម្មជាតិ ក៏បាន​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​ដល់​ធម្មជាតិ​វិញ ពីព្រោះ​ថា ការ​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​មាន​ការបំពុល​បរិយាកាស​ខ្លាំង​បំផុត ជាពិសេស គឺ​ការ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​មេតាន (CH4) ដែល​ជា​ដើមហេតុ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​បង្ក​ឲ្យ​ផែនដី​ឡើងកម្តៅ។

នៅ​ក្នុង​យុគសម័យថ្មរំលីង ក្រោយ​ពី​បដិវត្តន៍​កសិកម្ម មនុស្ស​នៅ​តាម​តំបន់​ខ្លះ នៅតែ​បន្ត​រស់នៅដោយការ​បរបាញ់​ដូច​ពីមុន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​សំខាន់ៗ​ទាំង ៤ មានការ​វិវឌ្ឍ​យ៉ាង​លឿនបំផុត ទាំង​របៀបរស់នៅ ទាំង​ចំនួន​ប្រជាជន និង​របៀបចាត់ចែង​រៀបចំ​សហគមន៍។ ការវិវឌ្ឍ​ដែល​បានឈាន​ដល់​ដំណាក់កាល​ដ៏សំខាន់មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​បង្អស់ នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​ជា​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេនីល។ រដ្ឋ​កើតឡើង​មុនគេ​នៅទីនេះ ដោយសារ​តែ​កត្តា​សំខាន់ពីរ។

កត្តា​ទីមួយ ទាក់ទង​នឹង​ការបែងចែក​ទឹកប្រើប្រាស់ ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម។ ​ដោយសារតែ​អេហ្ស៊ីប​ ​ជា​តំបន់​ដែល​​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ប្រជាកសិករ នៅ​ទីនេះ ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​លើ​ប្រភពទឹក​ដែល​មាន​នៅលើ​ដី ដើម្បី​​យក​មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម។ ទៅតាម​ធម្មជាតិ​របស់​មនុស្ស គេ​ឃើញ​ថា អ្នក​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ដីលើ​ ច្រើន​តែ​ព្យាយាម​ចង់​ទប់ទឹក​ ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​តែ​ខ្លួនឯង ដោយ​មិន​គិត​ដល់​អ្នក​នៅ​ដីក្រោម ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​មាន​ជម្លោះ ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា ដណ្តើម​ទឹកប្រើប្រាស់។

ដើម្បី​បញ្ចៀស​នូវ​ជម្លោះ​ឥតឈប់ឈរ​នេះ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មូលគំនិត​គ្នា បង្កើត​ឲ្យ​មាន​មេដឹកនាំ​ម្នាក់ គឺ​ “ស្តេច” ដើម្បី​ទទួល​បន្ទុក​ចាត់ចែង​បែងចែក​ទឹក​ឲ្យ​សមាជិកសហគមន៍​ទាំងអស់​បាន​ប្រើប្រាស់​ដោយ​ស្មើភាព​គ្នា។

កត្តាទីពីរ ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ គឺ​តម្រូវការ​សន្តិសុខ និង​សុវត្ថិភាព។ មនុស្ស​សម័យដើម ដែល​ជា​អ្នក​ប្រមាញ់ ក៏​ជា​អ្នក​ដែល​ចូលចិត្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ សម្រាប់​អ្នក​ដែល​ចាប់ផ្តើម​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម គេនាំគ្នា​​​​ទុកពេល​មួយថ្ងៃៗ សម្រាប់តែ​​ការ​សាបព្រោះ ភ្ជួរាស់ ដាំដុះ និង​ប្រមូលផល ហើយ​​លែង​​ចង់​រវីរវល់​នឹង​ការ​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ទៀត​ហើយ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ពួកគេ​ក៏​ត្រូវការ​ផងដែរ​ឲ្យ​មាន​អ្នក​ការពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ពួកគេ ក្នុងករណី​មាន​អ្នក​មកយាយី​រំខាន់​ការ​រស់នៅ, មក​លួចប្លន់​សត្វ ឬ​ភោគផល​ដំណាំ​របស់​ពួកគេ។

ដូច្នេះ​ ប្រជាកសិករ​ទាំងអស់នេះ​ក៏​មាន​គំនិត​ចង់​ឲ្យ​​សហគមន៍​របស់​ពួកគេ មាន​ការ​រៀបចំ​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​ត្រឹមត្រូវ មាន​អ្នកដឹកនាំ រក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការពារសុវត្ថិភាព​របស់​ពួកគេ។ ដោយសារ​តែ​កសិ​កម្ម គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​ច្រើន​​លើស​ពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ ប្រជាកសិករ​អាច​យកភោគផល​មួយផ្នែក​​ដែល​សល់​ពី​តម្រូវការនេះ ម្នាក់បន្តិចៗ រួមបញ្ចូល​គ្នា ដើម្បី​យក​​ទៅ​ផ្គត់​សកម្មភាព​របស់​រដ្ឋ ចិញ្ចឹម​ស្តេច និង​កងទ័ព។ ការអនុវត្ត​បែបនេះ​ហើយ ដែល​គេហៅថា ការ​បង់ពន្ធ​ជូនរដ្ឋ។ រដ្ឋ​យកពន្ធ​ពី​ប្រជាជន ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋ​មាន​កាតព្វកិច្ច​រក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាជន ព្រមទាំង​មាន​ភារៈ​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធាន​​ឲ្យ​ប្រជាជន​អាច​ប្រើប្រាស់​ដោយ​ស្មើភាព​គ្នា៕