ប្រវត្តិពិភពលោក

ពីWikibooks

​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក[កែប្រែ]

បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿង​មនុស្សជាតិ​នៅមុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ

ការសិក្សា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត មិនថា ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាតិ ឬ​ជា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក គឺ​ជា​រឿង​ដ៏​សំខាន់​មួយ ដើម្បី​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើរដើមទង និង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​យើង​ជា​មនុស្សជាតិ អំពី​ហេតុការណ៍​សំខាន់ៗ ដែល​ជា​ធាតុផ្សំ​ចម្បង​សម្រាប់​យល់​ពី​ព្រឹត្តិការណ៍​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន ព្រមទាំង​​ជា​​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍​សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។

ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក​​ចាប់ផ្តើម​​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន ជាមួយ​នឹង​ការ​​បង្កើត​សំណេរ ដើម្បី​កត់ត្រា​ហេតុការណ៍​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​របស់​មនុស្សជាតិ​យើង​ បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង​តាំងពី​យូរយារ​ ​មុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​នេះ​ទៅទៀត ដែល​គេ​ហៅថា​ជា​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។

នៅមុនពេល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ យើង​​មាន​ត្រឹមតែ​ឯកសារ​បែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បី​សិក្សា​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​បុព្វបុរស​ដើម​​របស់​យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬ​រូបគំនូរ​ ជាដើម ដែល​គេ​រក​ឃើញ​តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈ​ឯកសារ​បុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេ​អាច​រកឃើញ​ថា តាមការពិត សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ​មាន​រយៈពេល​វែង​ជាង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជា​សំណេរ​ឆ្ងាយ​ណាស់។

បើ​និយាយ​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល​យើង​ឃើញ​ថា ភពផែនដី​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំមុន។ គឺ​ជា​ភពមួយ ក្នុង​ចំណោម​ភពទាំង ៨ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺ​ជា​ភព​ ដែល​មិនស្ថិត​នៅ​​ជិត​ព្រះអាទិត្យ​​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយ​ក៏​មិននៅ​ឆ្ងាយ​ពីព្រះអាទិត្យ​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិត​​នៅ​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ដ៏​សមស្របមួយ ប្រកបដោយ​​អំណោយផល​ដល់​ការ​ចម្រើន​លូតលាស់​នៃ​ជីវចម្រុះ ដែល​ក្នុង​នោះ​ក៏​រួមទាំង​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ផងដែរ។

តាមរយៈការសិក្សា​ទៅលើ​តម្រ៉ុយ​បុរាណវិទ្យា គេ​រកឃើញ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង​​បាន​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន​នៅលើ​ភពផែនដី នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ប៉ែក​ខាង​កើត ក្បែរ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះ​សំណួរ​ថា តើ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយ​អាច​មាន​ខុសៗគ្នា ដោយ​ខ្លះ​ថា រហូតដល់​ទៅ​រាប់លាន​ឆ្នាំ​មុន ខ្លះ​ថា ២០ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន ឬ​ក៏ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​ទ្រឹស្តី​ខុសៗគ្នា។

ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ​ផ្នែក​បុរាណវិទ្យា និង​នរវិទ្យា​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​ជាទូទៅ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជាមនុស្ស ពិសេស​ខុសប្លែក​ពីសត្វ​ មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី កាល​ពី​ប្រមាណ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន។ ហើយ​​លក្ខណៈពិសេស​ ដែល​បែងចែក​ខុសគ្នា​ស្រឡះ​រវាង​មនុស្ស និង​សត្វ គឺ​មិនមាន​ស្ថិត​នៅ​ត្រង់​ការ​ដើរជើងពីរ ការ​ចេះយក​វត្ថុ​មក​ប្រើ​ជាឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ឬ​ការ​មាន​មនោសញ្ចេតនា​នោះទេ។ លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស គឺ​ភាសា។

សត្វ​ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​សំឡេង មាន​សម្រែក​ខុសៗគ្នា ដែល​អាច​ឲ្យ​ពួកគេ​យល់គ្នា​បាន​ខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វា​មិនមែន​ជា​ភាសា​ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជឿនលឿន ​អាច​ឲ្យ​មាន​ការ​និយាយ​យល់គ្នា​បាន​ដូចជា​ភាសា​របស់​មនុស្ស​នោះទេ។ ការ​ដែល​មិនមាន​ភាសា​និយាយ​គ្នា​បាន​នេះ​ ធ្វើ​ឲ្យ​សត្វ មាន​ការវិវឌ្ឍ​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​យ៉ាង​យឺតបំផុត។

ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬ​តោ​ចំណាស់ មាន​បទពិសោធន៍​ច្រើន​ ពី​មេរៀន​ក្នុង​ជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​សត្វ​ទាំងនេះ​ស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍​ទាំងនេះ​នឹង​ត្រូវ​បាត់បង់​ទៅ​ជាមួយទាំងអស់ ដោយសារ​តែ​គ្មាន​ភាសា ដើម្បី​អាច​និយាយ​ពន្យល់ ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​នេះ​បាន​ ហើយ​សត្វ​ជំនាន់ថ្មី​ត្រូវ​ចាប់ផ្តើម​រៀនសូត្រ​ពីជីវិត​សាជាថ្មី​ ពីចំណុច​សូន្យ​សុទ្ធសាធ។

មនុស្សវិញ គឺ​ផ្ទុយ​ពីនេះ! ដោយសារ​តែមនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​រឿង​ប្រាប់គ្នា​បាន មនុស្ស​ចាស់ ដែល​មាន​បទពិសោធន៍​ក្នុង​ជីវិត អាច​រៀបរាប់​ពីបទ​ពិសោធន៍​របស់​ខ្លួន ទៅ​ឲ្យ​ក្មេងៗ​ជំនាន់ក្រោយ​អាច​រៀនសូត្រ​ពីបទពិសោធន៍​នេះ​បាន។ ​ផ្អែក​លើ​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍ ដែល​ទទួលបាន​ពី​មនុស្ស​ចាស់​ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយ​អាច​សិក្សា​ស្វែងយល់​និង​រកឃើញ​នូវ​បទពិសោធន៍​កាន់តែ​ថ្មីៗ និង​កាន់តែ​​ជឿនលឿន​ជាង​មនុស្ស​ជំនាន់មុន​ រួចហើយ​​​ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​អស់ទាំងនេះ​​ទៅ​ឲ្យ​ក្មេង​ជំនាន់ក្រោយៗ​ជា​បន្ត​ទៅទៀត។

ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនង​គ្រូ និង​សិស្ស គឺ​ជា​លក្ខណៈ​ពិសេស​​របស់​មនុស្ស ដែល​គេ​មិនឃើញ​មាន នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ពពួកសត្វ។ ដោយសារ​​តែ​ភាសានេះ​ហើយ ដែល​ជួយ​ឲ្យ​​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ទៅមុខ​យ៉ាងលឿន​បំផុត បើ​ធៀប​នឹង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ។ ការវិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែក​ការវិវឌ្ឍ​របស់​មនុស្ស គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការ​វិវឌ្ឍ​ តាមរយៈ​ចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និង​បច្ចេកវិទ្យា។

កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍​ដ៏សំខាន់​នៃ​មនុស្សជាតិ​ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​ដំបូង

មនុស្ស​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ ដែល​បាន​ចាប់វត្តមាន​ដំបូងនៅ​លើ​ភពផែនដី ក្នុង​តំបន់​អាហ្រ្វិក​ខាង​កើត បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្លាស់ទី រីកសាយភាយ​បន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់​តំបន់​ដើមបូព៌ា អាស៊ី និង​អឺរ៉ុប ហើយ​នៅ​ចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន ២ពាន់​ឆ្នាំមុន វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​បាន​រីកសាយភាយ​ទៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​ទីកន្លែង នៅ​​ទូទាំង​ពិភពលោក។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​យុគសម័យទឹកកក ​ទឹកសមុទ្រ​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​កម្រិតកម្ពស់​ទាប​ជាង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ពោលគឺ ជា​កម្រិត​ទាបបំផុត​ដែល​នៅ​​កន្លែង​ខ្លះ​​ ដូចជា ច្រក​សមុទ្រ​រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា​សហរដ្ឋ​អាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត ​គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ឲ្យ​មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ដោយ​ថ្មើ​ជើងបាន។ គឺ​នៅត្រង់​កន្លែង​នេះ​ហើយ ដែល​កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើង​ ចេញ​​ពី​តំបន់​អាស៊ី​ ឆ្ពោះ​ទៅកាន់​ទ្វីបអាមេរិក។

ដូច្នេះ ជនជាតិ​ដើម​នៅ​អាមេរិក ដែល​បច្ចុបន្ន​យើង​ច្រើន​ហៅថា​ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម តាមការ​ពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​ជា​ប្រជាជន​មក​ពី​អាស៊ី ទាំង​ខាង​រូបរាងកាយ និង​ទាំង​ឫសគល់​នៃ​ភាសា ដែល​គេ​នៅតែ​អាច​មើល​ឃើញ​នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​អាមេរិក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​មួយផ្នែក​ដំបូង​នៃ​សម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្ស​ដើមដំបូង​ចេះ​ប្រើ​ឈើ និង​ថ្ម ជា​ឧបករណ៍ ហើយ​បរិភោគ​សាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះច្នៃ​ឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​កាន់តែ​ទំនើប​ជាងមុន ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ប្រើ​ភ្លើង ដើម្បី​ចម្អិន​អាហារ។ មនុស្ស​ នៅ​ក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅ​ដោយ​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​ទៅលើ​ការ​បរបាញ់ និង​ការ​បេះផ្លែឈើព្រៃ​ជា​អាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្ស​មាន​កន្លែង​ច្រើន​ក្នុង​ការ​បរបាញ់។ តំបន់​សាហារ៉ា នៅ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដំបូង នៃ​វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​ នៅ​ជា​តំបន់សម្បូរ​ស្មៅ និង​ព្រៃ ហើយ​​មិនទាន់​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់​ខ្សោះហួតហែង​ដូច​ជាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​នៅឡើយទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការ​ប្រែប្រួល​នៃ​អាកាសធាតុ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តំបន់​ដែល​ធ្លាប់​តែ​សម្បូរព្រៃ ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់។ ​មនុស្ស​ត្រូវ​ជួប​នឹង​គ្រោះ​អត់ឃ្លាន ហើយ​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​រត់ទៅ​រក​កន្លែង​ដែល​មាន​ព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅ​តាម​ដងទន្លេ​ធំៗ​មួយចំនួន ដែល​ជា​ប្រភព​ទឹក ដូចជា ដងទន្លេ​នីល (Nile) នៅ​អាហ្វ្រិក, ទន្លេ​អឺហ្វ្រាត (Euphrates) និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេ​សិន្ធុ (ឬ Indus) នៅ​ប៉ាគីស្ថាន និង​ឥណ្ឌា​បច្ចុប្បន្ន និង​ទន្លេ​ហ៊័ងហេ ឬ​ទន្លេលឿង នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។

ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​គេ​សង្កេតឃើញ​ថា អរិយធម៌​ធំៗ​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ចាប់កំណើត​ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​ទាំងនេះ គឺ​ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន។

ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​គេ​ចេញ​ពី​តំបន់​វាលខ្សាច់ ​មក​ប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅ​តាម​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដង​ទន្លេធំៗ​ទាំងនេះ ​មាន​កាន់តែច្រើន​ឡើងៗ រហូត​​ដល់​ពេលមួយ ​កន្លែង​ដ៏តូចចង្អៀត​នេះ ក៏​លែង​អាច​ទ្រទ្រង់​​ជីវភាព​របស់​មនុស្ស​ទាំងនេះ​បាន ដោយសារ​តែ​កន្លែង​បរបាញ់​មាន​តិច​ជាង​មាត់​ដែល​ត្រូវ​ចិញ្ចឹម។

ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​នេះ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្ត​សករាជ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បែក​គំនិត​បង្កើត​​របៀបរស់​នៅ​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយទៀត ដែល​ជា​បដិវត្តន៍​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​ដែល​គេឲ្យឈ្មោះ​ថា​ជា​ “បដិវត្តន៍​នៃ​យុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ​ គឺ​ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​វាលទំនាប​តាម​ដងទន្លេ គេ​ឃើញ​មាន​ប្រភេទ​ធញ្ញជាតិ​ ដែល​ដុះ​តាម​​លក្ខណៈ​ជា​ស្មៅព្រៃ ហើយ​ដែល​មនុស្ស​យើង​ធ្លាប់​​តែ​​ទៅបេះបោច យក​​មក​ធ្វើ​ជា​អាហារ ទៅតាម​លក្ខណៈ​ធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ មនុស្ស​បាន​បែក​គំនិត​ដ៏​អស្ចារ្យ​មួយ ដែល​មិន​ធ្លាប់មាន​ពីមុន គឺ​មនុស្ស​ទៅ​បេះ​សម្រាំង​គ្រាប់​ធញ្ញជាតិ​ដែល​ល្អៗ ហើយ​យក​វា​ទៅ​ដាំ​បន្ត ដើម្បី​រង់ចាំ​ប្រមូលផល​។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មនុស្ស​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​បង្វែ​ពីការ​បរបាញ់ ទៅ​ជា​ការ​ចាប់សត្វព្រៃ​មក​ចិញ្ចឹម។

ការ​ដាំដុះ និង​ការ​ចិញ្ចឹមសត្វ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ ពីព្រោះ​ថា នៅ​ក្នុង​ផ្ទៃដី ដែល​មាន​ទំហំ​ដូចគ្នា ការប្រកប​របរ​កសិកម្ម​អាច​ចិញ្ចឹម​មនុស្ស​បាន​ច្រើន​ជាង​ការ​បរបាញ់ ​រហូតដល់​ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើ​កាលពីមុន ដែល​មនុស្ស​ពឹងផ្អែក​លើ​ការបរបាញ់ ផ្ទៃដី​ដ៏តូចចង្អៀត​មួយ អាច​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​បាន​ត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម​អាចផ្តល់​ផល សម្រាប់​ចិញ្ចឹម​​មនុស្ស​រហូតដល់​ទៅ ១លាននាក់។

ក្រោយ​ពី​មនុស្ស​ចេះ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ចំនួន​ប្រជាជន​សរុប​នៅលើ​ភពផែនដី បាន​កើនឡើង ពី​រាប់លាន​នាក់ ទៅ​រាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេល​ដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែល​ពីមុន​ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាមកំហែង​ពី​ធម្មជាតិ ក៏បាន​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​ដល់​ធម្មជាតិ​វិញ ពីព្រោះ​ថា ការ​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​មាន​ការបំពុល​បរិយាកាស​ខ្លាំង​បំផុត ជាពិសេស គឺ​ការ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​មេតាន (CH4) ដែល​ជា​ដើមហេតុ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​បង្ក​ឲ្យ​ផែនដី​ឡើងកម្តៅ។

អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន

ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់ឆ្នាំ​មុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន) មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ធ្វើ​កសិកម្ម ដើម្បី​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​ ជំនួស​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់។ បដិវត្តន៍​កសិកម្ម​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​តម្រូវការ​សំខាន់មួយ គឺ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​អ្នកដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​សហគមន៍​ត្រឹមត្រូវ ដែល​ជា​ទម្រង់​ដំបូង​នៃ​រដ្ឋ ដើម្បី​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ឲ្យ​បាន​ស្មើភាព​គ្នា ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការ​ពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាកសិករ។

រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​មុនគេ នៅ​តាម​តំបន់​ដែល​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម គឺ​តំបន់​​ទាំង ៤ ដែល​ជាប់​នឹង​ទន្លេ​សំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹង​ទន្លេ​នីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​អឺហ្រ្វាត និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ចិន​ ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​លឿង។

ដោយសារ​តែ​សកម្មភាព​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ ជា​សកម្មភាព​ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​បាន​យ៉ាងច្រើន​លើសពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវ​​មាន​ភារៈ​ដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺ​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​កសិកម្ម ដើម្បី​បម្រុង​ទុក​សម្រាប់​ឆ្នាំណា​ដែល​​ការដាំដុះ​មិន​សូវ​ផ្តល់​ផល​ច្រើន។ ដើម្បី​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​ដ៏​ច្រើន និង​ក្នុងរយៈពេល​យូរ​អង្វែង​​បែបនេះ គេ​ចាំបាច់​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​បញ្ជី​កត់ត្រា​ចំណាំឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់ ហើយ​ដើម្បី​​អាច​កត់ត្រា​បាន គេ​ចាំបាច់​ត្រូវ​បង្កើត​អក្សរ។

ការបង្កើត​អក្សរ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ដែនកំណត់​ ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ឈាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់​នៃ​បុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នា​ទាំងអស់ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​​ទូទាំង​ពិភពលោក​នោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្ស​ដែល​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងៗ​គ្នា មិនបាន​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ក្នុង​ពេល​ព្រមគ្នា​នោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែល​មិនទាន់​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ មនុស្ស​បន្ត​រស់នៅ ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត ដែល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ​ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បោះជំហាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។

នៅ​អេហ្ស៊ីប មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) ហើយ​ទម្រង់​រដ្ឋ​ដំបូង​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​បាន​ចាប់​កំណើត​ឡើង នៅ​អេហ្ស៊ីប​នេះ​ឯង។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​នៅ​អេហ្ស៊ីប តាម​ដងទន្លេនីល គឺ​មក​ពី​តម្រូវការ​ចាំបាច់​នៃ​អាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​វាលខ្សាច់​សាហារ៉ា ជា​តំបន់​ដែល​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ហើយ​ប្រជាកសិករ​ដែល​រស់នៅទីនោះ ត្រូវ​ការ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​ជួយចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ប្រើប្រាស់ឲ្យ​បាន​ស្មើ​ភាព​គ្នា ចៀសវាង​វិវាទ។

អេហ្ស៊ីប​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន គឺ​ប្រមាណ​ពី ៧ ទៅ ៨លាន​នាក់ ហើយអាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ និង​ឯករាជ្យ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​សម័យបុរាណ និង​សម័យកាល​រុងរឿង​នេះ​ហើយ​ ដែល​​មាន​ការ​សាងសង់​ពីរ៉ាមីត​ជាច្រើន​ បន្សល់ទុក​ជា​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បចុប្បន្ន។

អាណាចក្រ​​អេហ្ស៊ីប​ឯករាជ្យ​ ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ នៅ​ឆ្នាំ​៥២៥​មុនគ.ស. នៅ​ពេល​ដែល​អេហ្ស៊ីប​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ពែរ្ស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក អេហ្ស៊ីប​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៩៥០​ថ្មីៗនេះ​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អេហ្ស៊ីប​សម័យ​ទំនើប​ និង​ឯករាជ្យ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើងវិញ។

បន្ទាប់​ពី​អេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ក៏​បាន​ចាប់​ផ្តើម​ចេញ​ជារូបរាង​ឡើង​ដែរ នៅ​​មេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាម​ដងទន្លេ​អឺហ្វ្រាត និង​ទីហ្គ្រីស គេ​ឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​ជា​បន្ត​បន្ទាប់ ដែល​ក្នុងនោះ អាណាចក្រ​មួយ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ទូទៅ​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​បាប៊ីឡូន។ អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន មាន​រាជធានី នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​បាកដាដ​របស់​អ៊ីរ៉ាក់​នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយ​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន​សម័យបុរាណ មាន​មហាក្សត្រ​​​​មួយ​​​អង្គ​ គឺ​​ព្រះចៅ​ហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ល្បី​ក្នុង​ការ​យក​មាត្រា​ច្បាប់​មក​ចងក្រង​ធ្វើ​ជា​ក្រម​ច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​មួយ ដែល​គេ​ស្គាល់​ជាទូទៅ​ថា​ជា “ក្រម​ហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើត​ឡើង តាំង​ពីប្រមាណ​ជា​ ១៧៥០​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ហើយ​ជា​ក្រមច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ។

អាណាចក្រ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី​ក៏​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏រុងរឿង​មិនចាញ់​អេហ្ស៊ីប​ប៉ុន្មាន​ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​មេសូប៉ូតាមី សំណង់​ភាគច្រើន​ សង់​ពី​ដីឥដ្ឋ ដែល​មិន​អាច​នៅគង់វង់​បាន​យូរ​ដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ​ដូចជា​សំណង់​​នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​សង់​ពី​ថ្ម។

កាល​ពី​សម័យដើម អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​ ដែល​មាន​ព្រំប្រទល់ដែន​ជាប់គ្នា នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា​យ៉ាង​ស្រួចស្រាវ។

ចេញ​ពី​មេសូប៉ូតាមី បើ​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ទិសខាងកើត ហើយ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ពេលវេលា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គេ​នឹង​ឃើញ​មាន​អរិយធម៌​ពីរ​ទៀត គឺ​ឥណ្ឌា នៅតាម​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស (Indus) និង​ចិន នៅ​តាម​ដងទន្ល​លឿង។

ហេតុអ្វី​បាន​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក​ ទើប​​រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​នៅ ឥណ្ឌា និង​ចិន? នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​ ការប្រែប្រួល​អាកាសធាតុ​បណ្តាល​ឲ្យ​បាត់បង់​ព្រៃឈើ បង្ក​ជា​វាលខ្សាច់​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុស​ពី​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី តំបន់​ជុំវិញ​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ទន្លេ​លឿង គឺ​ជា​តំបន់​ដែល​សម្បូរ​ភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ នៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន បាន​ធ្វើឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយសារ​តែ​ មនុស្ស​នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ មិនសូវ​ជា​មាន​តម្រូវការ​ចាំបាច់ និងបន្ទាន់​ខ្លាំង ក្នុងការ​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​បែងចែក​ធនធានទឹក ដូចជា នៅ​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ។

១ពាន់ឆ្នាំមុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​យើង​បច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌​ចំនួន ៤ បាន​ចាប់​កំណើត​នៅលើ​ភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ដោយ​មួយៗ មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ​ទាំង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម និង​ការ​ជួញដូរ។​

សូត្រ ដែល​ពេលនោះ​ មាន​ផលិត​តែ​នៅ​ចិន ត្រូវ​បាន​គេ​នាំ​យក​ទៅលក់​រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ផ្លូវគោក​ដ៏វែងឆ្ងាយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញ​ពី​ឆាងអាន កាត់តាម​ឥណ្ឌា និង​មេសូប៉ូតាមី រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប។

និយាយ​ពី​សង្រ្គាមវិញ ចិន និង​ឥណ្ឌា ក្នុង​សម័យបុរាណ មិនសូវ​ជាធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ដោយ​ផ្ទាល់ ច្រើន​ដូចជា អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ​រដ្ឋ និង​បុរី នៅ​ខាង​​ផ្ទៃក្នុង​អាណាចក្រ​ចិនវិញ មាន​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ស៊ីសាច់​ហុតឈាម​រវាង​គ្នា​និងគ្នា ដោយ​ឥត​ត្រាប្រណី រហូតដល់​ជាប់ឈ្មោះ​ថា​ជា “អាណាចក្រ​សង្រ្គាម”។ រហូតដល់​ឆ្នាំ​២២០​មុនគ.ស. ទើប​អាណាចក្រ​ចិន​បាន​ស្គាល់​ការ​រួបរួមគ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន​សម័យបុរាណ គេ​ឃើញ​មាន​យុគសម័យកាលរួបរួម និង​រុងរឿង គឺ​សម័យ​រាជវង្ស​ហាន (ពី​ឆ្នាំ​២០០​មុនគ.ស ដល់​ឆ្នាំ​២០០​គ.ស.) រាជវង្ស​ថាង (នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៧ ដល់​ទី១០) រាជវង្ស​សុង (ចុងសតវត្សរ៍​ទី១០ ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣) រាជវង្ស​មីង (ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៤ ដល់​ទី១៧) ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​សម័យកាល​រុងរឿង​បំផុត​មួយ ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន ក៏ដូចជា​ប្រវត្តិមនុស្ស​ជាតិ។

នៅ​ចន្លោះ​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​អស់ទាំងនេះ ចិន​ធ្លាក់​ក្នុង​សម័យកាល​ខ្មៅងងឹត ដែល​​ប្រជាជន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​បាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា​ និង​​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាល​នគរ​ទាំងបី​ ជាដើម ដែល​ជា​សម័យកាលមួយ​មាន​ការ​បង្ហូរ​ឈាម​ខ្លាំង​បំផុត ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន និង​ដែល​គេ​ច្រើន​យក​មក​សរសេរ​ជារឿង ជា​ល្ខោន ឬ​ផលិត​ជាកុន ដូចជា រឿង​ “សាមកុក” ជាដើម។

ក្រៅ​ពី​ហេតុការណ៍​បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផ្ទៃក្នុង​គ្នា​ឯង អាណាចក្រ​ចិន​សម័យ​បុរាណ ក៏​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​គំរាម​កំហែង​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត​ដែរ គឺ​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់​ពួក​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​បន្ត​រស់​នៅ​តាម​របៀប​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន​ពី​ការ​ឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​ពួកទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ចិន​បាន​សង់​ជា​មហាកំផែង ដែល​បន្ត​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ។

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះ​ហើយ​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ។ គឺ​ជា​ទីកន្លែង​ចាប់កំណើត​នៃ​កសិកម្ម តាំង​ពី​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មុន។ ​របៀបរស់​នៅ ដែល​​យើង​នៅ​តែ​បន្ត​ឃើញ​មាន​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។​ គំនិត​ច្នៃប្រឌិត និង​របកគំហើញ​មួយ​ចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវ​ផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺ​សុទ្ធសឹង​ជា​​មរតក ដែល​បន្សល់​ទុក​ដោយ​អរិយធម៌​ដ៏​ចំណាស់​ទាំង ៤​នេះ ឲ្យ​​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​បន្ត​ប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ នៅ​ពេល​ដែល​យើង​អាន ស្តាប់ និង​មើល​ព័ត៌មាន​​ជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើង​នៅតែ​ឃើញ​ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និង​តំបន់​​ដើមបូព៌ា ​​បន្ត​ជា​ប្រធានរឿង​ធំៗ ជា​ចំណុច​ចាប់​អារម្មណ៍​​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន៕

អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (លីបង់)

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ទាំង ៤ នៃ​មនុស្ស​ជាតិ មានទំនាក់ទំនង​​រកស៊ី​ជាមួយ​គ្នា​ច្រើន តាំង​ពី​យុគសម័យ​បុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ទាំង ៤នេះ ច្រើន​តែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ការ​ដឹកជញ្ជូន​ផ្លូវគោក ឬ​ក៏​មាន​ការដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវ​ទឹក​ខ្លះ​ដែរ តែ​ជា​ការ​ដឹកជញ្ជូន​តាម​ដង​ទន្លេ។ បើ​និយាយ​ពីអ្នកជំនាញខាង​ដើរ​សមុទ្រ​វិញ គេ​ត្រូវ​ទៅ​មើល​​បណ្តា​រដ្ឋ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង​ជា​បន្តបន្ទាប់​គ្នា នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។

យើង​នៅ​ក្នុងអំឡុង​យុគសម័យ​លង្ហិន (ប្រមាណ ពី​​​៣ពាន់​ឆ្នាំ រហូត​ទៅ​ដល់​ប្រមាណ​ ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុនគ.ស)។ នៅខាងជើង​ឆ្នេរសមុទ្រ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះ​ដ៏ធំមួយ ឈ្មោះ​ថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជា​ផ្នែកមួយ​នៃប្រទេស​ក្រិក)។ គឺ​អ្នកកោះក្រែត​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​អ្នក​ដុះគំនិត​ និង​មាន​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ​មុនគេ ដោយពួកគេ​បាន​បង្កើត​នាវា​សមុទ្រ​មួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះ​បោះសំឡេង​ពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ​ តាំង​ពី​យុគសម័យបុរាណ រហូតដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៤​គ.ស.។

នាវាសមុទ្រ​បង្កើត​ឡើង​ដោយ​អ្នក​កោះក្រែត​នេះ ត្រូវបាន​​​​​​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​តាមភាសាក្រិក​បុរាណ​ថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាម​ភាសាបារាំង​បច្ចុប្បន្ន​ថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺ​ជា​ប្រភេទ​នាវា​សមុទ្រ​ដែល​មាន​ក្តោងផង និង​មាន​ដងចែវ​ផង ដែល​តម្រៀបជាជួរ​ទាំងសងខាង​ តាំងពី​ក្បាល​រហូតដល់​កន្ទុយ។ ដោយសារតែ​នៅ​សម័យកាលនោះ មនុស្ស​នៅ​មិនទាន់​រកឃើញ​ទ្រឹស្តី​រូបវិទ្យា ដើម្បី​អាច​ប្រើ​កម្លាំង​ទល់នឹង​កម្លាំង​បាន​នៅឡើយ ដូច្នេះ នៅ​ក្នុងការបើកបរ​នាវាហ្កាលែរ គេអាច​បើក​ក្តោងប្រើ តែ​នៅពេលណា ដែល​មាន​ខ្យល់បក់​មក​ពី​ខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមាន​មនុស្ស​ចែវ ទើប​នាវា Galère អាច​ធ្វើ​ដំណើរទៅមុខ​បាន។

ដោយសារតែ​ហេតុនេះ​ហើយ​ទើប វានាហ្កាលែរ​ ដែល​ជា​នាវា​ដ៏​មាំ មិនខ្លាច​ព្យុះ មិនខ្លាច​រលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរបាន​យូរ​នោះទេ ដោយសារ​តែ​ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​ត្រូវ​ចែវវា​មាន​ចំនួន​ច្រើន ហើយ​ប្រើ​កម្លាំង​ចែវច្រើន ដូច្នេះ ​ត្រូវការ​ផឹកទឹកច្រើន ដែល​គេ​មិន​អាច​ដឹកយក​តាមគ្រប់គ្រាន់​សម្រាប់​ច្រើន​ថ្ងៃបាន ទើប​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចូល​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ​ជារៀងរាល់យប់។

​ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ​ នាវាហ្កាលែរ គឺ​ជា​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ដ៏​សំខាន់​មួយ សម្រាប់​ឲ្យ​អ្នក​កោះក្រែត​ធ្វើជំនួញជួញដូរ​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ នៅ​ជុំវិញ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំង​ពី​អេហ្ស៊ីប រហូត​ទៅដល់​ក្រិក។

យើងធ្លាប់​បាន​ឃើញ​ហើយ​ថា របរកសិកម្ម​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​បង្កើន​សមត្ថភាព​ផលិត​បាន​​ច្រើន​ជាង​ការបរបាញ់​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយដង។ របរ​ជួញដូរ​​រឹតតែ​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​​មានបាន​កាន់តែ​ឆាប់​ជាង​របរ​កសិកម្ម​ទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន​ជា​អ្នកកោះក្រែត​សម័យដើម គឺ​ជា​អ្នកមាន​ដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងយុគសម័យ​លង្ហិន ប្រមាណ​ជា ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែខាងជំនួញ ក៏​ចាប់​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែល​ជា​មក​ពី​ពួកគេ​​​ត្រូវ​ទទួលរងនូវ​​ចំហាយ​នៃ​ការ​ផ្ទុះភ្នំភ្លើង​ដ៏ធំមួយ នៅ​កោះដែល​ក្បែរ​នោះ ហើយ​ម្យ៉ាងទៀត ពួក​គេ​ត្រូវ​ទទួល​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​លីបង់​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅពេលនោះ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែល​បាន​រៀនសូត្រ​ច្រើន​ពី​កោះក្រែត ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិក​កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ ដែល​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​កោះក្រែត ចំណែក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ដែល​នៅ​ក្បែរ​លីបង់​សព្វថ្ងៃ។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​ និង​ការជួញដូរ​ផ្លូវសមុទ្រ​ដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​វប្បធម៌​ខុសគ្នា។ ប្រជាជន​ក្រិក​​និយាយ​ភាសា​ក្នុង​អម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែក​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ និយាយ​ភាសាមួយ ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ភាសាអារ៉ាប់​បច្ចុប្បន្ន។

អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែ​ខាង​មុខជំនួញ បាន​បង្កើត​​នូវ​ស្នាដៃ​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេមរតក​ដល់​មនុស្សជាតិ​ភាគច្រើន នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន គឺ​អក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដោយ​ផ្អែក​លើ​ព្យញ្ជនៈ និង​ស្រៈ)។

ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ជា​សញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសា​​​ចិន និង​អេហ្ស៊ីប នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនឆ្លើយតប​នឹង​តម្រូវការ​​ជាក់ស្តែង​របស់​អ្នក​ជំនួញនោះទេ ដោយសារ​តែ​​វា​មាន​សញ្ញា​ច្រើន​ពេក រហូតដល់​ទៅ​រាប់ម៉ឺន​សញ្ញា។ ដើម្បី​​បង្កើន​ប្រសិទ្ធភាព​ក្នុងការ​ចាត់ចែង​មុខជំនួញ​​របស់​ពួកគេ អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​បាន​បែក​គំនិត​​ពី​ការ​ប្រើ​​សំណេរ​ជា​សញ្ញា​រាប់ម៉ឺន​ បែរ​ទៅប្រើ​អក្សរ​ (ឬ​អក្ខរៈ) ដែល​មាន​ចំនួន​តែ​ជាង​ ២០ ដោយ​អក្សរនីមួយៗ​មិនមាន​អត្ថន័យ​អ្វី​ទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេ​អាច​យក​វា​ទៅ​ផ្គុំ និង​ផ្សំ បង្កើត​ជា​ពាក្យ​​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹក ទៅតាម​ចិត្តចង់។

តាមការពិត អ្នកជំនាញ​ខាងបុរាណវិទ្យា និង​ភាសាវិទ្យា បាន​រកឃើញ​អត្ថបទ​ដែល​សរសេរ​ដោយ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម ដែល​មាន​អាយុ​កាល​តាំង​ប្រមាណ​ជា ១ពាន់៤រយ​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ដ៏​ចំណាស់​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មួយ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ស៊ីរី​បច្ចុប្បន្ន។ ​នេះ​មានន័យថា ការសរសេរ​តាម​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រើប្រាស់​តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​​​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​យក​សំណេរ​បែបនេះ​មក​អភិវឌ្ឍ​ទៅជា​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដ៏​ទូលំទូលាយ​ និង​ពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដែល​ត្រូវបាន​យើង​ប្រើប្រាស់​យ៉ាងទូលំទូលាយ​បំផុត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពី​ចិន និង​ជប៉ុន គ្រប់ភាសា​ទាំងអស់​នៅលើ​ភពផែនដី​នេះ សុទ្ធតែ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​អក្ខរក្រម​ ក្នុងនោះ ក៏​រួមទាំង​ភាសា​ខ្មែរ​ផងដែរ។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី មិន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​នោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេ​ធ្វើការ​បែងចែក​ដែន​ឥទ្ធិពល​​គ្នា​ ដើម្បី​បោះទីតាំង​ ធ្វើ​អាណានិគម​ទៅតាម​ទិសដៅ​រៀងៗ​ខ្លួន គឺ​ក្រិក នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ជើង​ នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ អាណានិគម​ក្នុងន័យនេះ គឺ​ខុស​ពី​អាណានិគម​ក្នុង​សម័យ​ទំនើប​។ សម្រាប់​ពួកក្រិក និង​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​នៅ​សម័យដើម នៅពេលណា ដែល​ទីក្រុង​មួយ​មាន​មនុស្ស​ច្រើន​ពេក ក្រុមគ្រួសារ​ខ្លះ ក៏​ចាកចេញ​ពី​ក្រុងនេះ ទៅ​កាន់​ទីកន្លែង​ថ្មី ដែល​នៅ​តាម​កោះ ឬ​តាម​​បណ្តោយ​ឆ្នេរសមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បី​បង្កើត​ជា​ក្រុង​ថ្មី ដែល​មានរចនាសម្ព័ន្ធ​គ្រប់គ្រង​ឯករាជ្យ​ពី​ក្រុង​ចាស់។

ទាំង​ក្រិក ទាំង​ហ្វេនីស៊ី និង​បណ្តា​អាណាចក្រ​ផ្សេងៗ​ទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនមាន​ការ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ក្នុង​ទម្រង់​ជា​ប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃ​នេះ​ទេ។ ពួកគេ​ គ្រាន់តែ​​ជា​ប្រជាជន​ដែល​​ចេញ​ពី​អម្បូរ​តែមួយ និយាយ​ភាសា​ដូចគ្នា មាន​វប្បធម៌​ដូចគ្នា ហើយ​រស់នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាច​ដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ៗ​ពីគ្នា ទៅតាម​​ទីក្រុង​ផ្សេងៗ​គ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​​កូនរដ្ឋ​តូចៗ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​គ្នា។

អាណានិគមក្រិក​ភាគច្រើន​ស្ថិត​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាងជើង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏​មាន​ផងដែរ​នៅ​​​ជុំវិញ​សមុទ្រ​ខ្មៅ អ៊ីតាលី និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង។ រហូតមកទល់នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែ​អាច​សង្កេតឃើញ​ពី​សំណល់​ពី​អាណានិគម​ក្រិក​សម័យបុរាណ តាមរយៈ​ឈ្មោះ​នៃ​ក្រុង​ខ្លះ ក្នុង​​ប្រទេស​បារាំង និង​អ៊ីតាលី។

ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែល​​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង​ ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជាឈ្មោះ​​ដែល​មាន​ឫសគល់​ពី​ភាសាក្រិក Nikaia ដែល​មាន​ន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង​ Napoli នៅ​អ៊ីតាលី ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី​ភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។

នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិក​បាន​បោះទីតាំង​ធ្វើ​អាណានិគម តែ​នៅ​ក្នុង​តំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែល​ស្ថិត​ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លីប៊ី​សព្វថ្ងៃ។

ក្រៅ​ពី​តំបន់​ Cyrénaïque នេះ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជា​ដែន​អាណានិគម​របស់​ហ្វេនីស៊ី។ នៅ​ឆ្នាំ​ ៨០០​មុន​គ.ស ហ្វេនីស៊ី​បាន​បង្កើត​ទីក្រុង​មួយ នៅ​ក្នុង​តំបន់ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​របស់​ទុយនីស៊ី​សព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុង​នោះ​​មាន​ឈ្មោះ​ថា Carthage ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​រីកដុះដាល រហូត​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​មួយ​ឯករាជ្យ ហើយ​មាន​អំណាចប្រណាំង​ប្រជែង​ជាមួយ​នឹង​​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ​ទៀតផង។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិត​តែ​នាវា​ហ្កាលែរ​របស់​ពួកគេ ពិបាក​នឹង​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរ​ក្នុងរយៈពេល​វែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេ​នៅតែ​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវ​សមុទ្រ ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ាណេ​ ទៅ​កាន់​តំបន់​ឆ្ងាយៗ​​ផ្សេងទៀត ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ។

ពួកក្រិក​ ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ានេ ដោយ​ឆ្លងកាត់​ច្រក​សមុទ្រ​​ហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​ប្រទេស​អេស្ប៉ាញ និង​ប្រទេស​ម៉ារ៉ុក។ នៅ​ពេល​ចេញ​ពី​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេ​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅ​ទិស​ខាងជើង ទៅ​ដល់​អង់គ្លេស ហើយ​បន្ត​រហូត​ទៅដល់​សមុទ្រ​បាល់ទិក (Baltique)។

ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរ​កាត់​តាម​សមុទ្រ​ក្រហម (ចន្លោះ​អេហ្ស៊ីប និង​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះ​ទៅទិសខាង​ត្បូង រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៦០០​មុនគ.ស ពួក​ហ្វេនីស៊ី​​មួយក្រុម​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមនាវា​ហ្កាលែរ ចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់​ ពួកគេ​តែងតែ​ចូល​ទៅ​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ ដើម្បី​យក​ទឹកផឹកផង និង​ដើម្បី​​ធ្វើការជួញដូរ​ផង​។ ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ខែ អ្នកដើរ​នាវា​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​សង្កេតឃើញ​ថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែ​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ស្តាំដៃ​របស់​ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ​ ដែល​កាល​ពី​ពេល​ចេញ​ដំណើរ​រះ​នៅ​ខាង​ឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែ​រះនៅ​ខាង​ស្តាំ​ដៃ​វិញ។ ពួកគេ​ក៏​ដឹង​ខ្លួន​ថា ពួកគេ​បាន​​មក​ដល់​ផ្នែក​​ម្ខាងទៀត​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅ​ខាង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក) ហើយ​កំពុង​តែ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេ​ក៏​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយ​ក៏​ឆ្លងកាត់​ច្រកសមុទ្រ​នេះ ចូល​ទៅ​ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​គ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕

អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិ​នៃ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)

កាលណា​គេ​និយាយ​ពី​អរិយធម៌​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ គេ​មិន​អាច​មិននិយាយ​​បានទេ អំពី​ប្រវត្តិ​របស់​ជនជាតិ​តូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពល​ខាង​មនោគមន៍វិជ្ជា​សាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់​អំពី​ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​ក៏​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏សំខាន់​ដែរ ដើម្បីយល់​ពី​ជម្លោះ​​នៅ​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​នោះ ថ្វីដ្បិត​តែ​រស់នៅ​ក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែន​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រ​ ដូចអរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និង​ហ្វេនីស៊ី​នោះទេ។ ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​សម័យដើម គឺ​ជា​ជាជនជាតិ​ដែល​រស់នៅ​តាម​បែប​កុលសម្ព័ន្ធនៃ​​មនុស្ស​សម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទី​ពី​កន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅ​ចន្លោះ​​​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប​ និង​មេសូប៉ូតាមី។

ប្រវត្តិ​នៃ​​​ប្រជាជាតិ​ជ្វីហ្វ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង កាល​ពី​ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុន នៅពេលដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ភៀសខ្លួន​ចេញ​ពី​ភាព​ជា​ទាសករ​នៅ​អេហ្ស៊ីប ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់តាម​វាលរហោស្ថាន​ ឆ្ពោះទៅកាន់​ទឹកដី​កាណាន (អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន​បច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង​ ដែល​ត្រូវ​បាន​រ៉ាយរ៉ាប​យ៉ាង​ក្បោះក្បាយ នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​តូរ៉ា (Torah) របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ និង​នៅ​ក្នុង​សញ្ញាចាស់​នៃ​គម្ពីរប៊ីប​របស់​គ្រឹស្ត​សាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និង​អ្នក​បុរាណវិទ្យា​នៅតែ​មិនទាន់​មាន​ការឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយ ជុំវិញ​ដំណើររឿងនេះ។

នៅ​ក្នុងទឹកដី​កាណាន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (ឬ​ហេព្រើ) បាន​ចាប់​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ រួចហើយ​បាន​សាងសង់​បុរី​ជាទីសក្ការៈមួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ នៅ​ខាងត្បូង​ទីតាំង​ដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ មាន​ជនជាតិ​មួយទៀត​ ដែល​ជា​សត្រូវ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ គឺ​ជនជាតិ​ហ្វ៊ីលីស្ទីន។

ក្រុងយេរូសាឡឹម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បាន​ពួក​បាប៊ីឡូន​កម្ទេច​ចោល នៅ​ឆ្នាំ​៥៨៨​មុនគ.ស ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​គេជម្លៀស​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត យក​ទៅ​បាប៊ីឡូន រហូតក្រោយ​ពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​បាប៊ីឡូន ទើប​អធិរាជ​ពែរស៍​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​ប្រទេស​កំណើត​របស់​ពួកគេវិញ។


ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​៦៣​មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល​ ក៏​ដូចជា​ទឹកដី​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​ក្នុង​តំបន់ ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ចូល​កាន់កាប់​ត្រួតត្រា។ ​ជនជាតិ​​ជ្វីហ្វ​មិនសុខចិត្ត​ទ្រាំ​រស់នៅ​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម ក៏​​​បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​​បង្កើត​ជា​ចលនា​បះបោរ​នឹង​អាជ្ញាធរ​នៃ​អាណានិគម​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរ​នេះ​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​វាយកម្ទេច​ចោល។ ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​សាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទាំងមូល​ត្រូវ​បាន​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរ​ឈ្មោះ​​​​ទៅជា​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការ​ដែល​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរឈ្មោះ​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទៅ​ជា​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ទំនង​ជា​មាន​បំណង​ចង់​ដាក់ទោស​ដល់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដោយសារ​តែ​ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែល​​ជា​ជនជាតិ​រស់នៅ​ខាងត្បូង​ជាប់នឹង​ទឹកដី​​អ៊ីស្រាអែល ហើយ​​ជា​​សត្រូវ​ចាស់ឆ្នាំ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។

ចាប់តាំង​ពី​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ដោយ​អាណាចក្រ​រ៉ូម កាល​ពី​ជាង ២ពាន់​ឆ្នាំមុន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បែកខ្ចាត់ខ្ចាយ​​ទៅ​​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស ហើយ​លែងអាច​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​ទឹកដី​កំណើត បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ជាតិវិញ​ជារៀងរហូត។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់​ឆ្នាំ​ ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល (ដែល​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា​ប៉ាឡេស្ទីន) លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​មហាអំណាច​ប្តូរដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយ​ទៅមួយ ក្នុងនោះ​ភាគច្រើន​គឺ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ចុងក្រោយ នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០​ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

រហូត​ដល់​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​​នៅ​បរទេស​បាន​នាំគ្នា​​វិលត្រឡប់​ទៅទឹកដី​កំណើតវិញ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧​ ក្រោយ​ពី​អង់គ្លេស​បាន​សម្រេច​បញ្ចប់​​អាណាព្យាបាលលើ​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​បាន​ចេញ​សេចក្តីសម្រេច បែងចែក​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យពីរ គឺ​រដ្ឋ​មួយ​សម្រាប់​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋមួយ​ទៀត​ សម្រាប់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ។

សេចក្តីសម្រេច​បែងចែក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​ភាគច្រើន ២ភាគ៣ ប៉ុន្តែ គ្រប់​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទាំងអស់ សុទ្ធតែ​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង ដោយ​ពួកគេ​ជំទាស់​​មិន​ចង់​ឲ្យ​បង្កើត​រដ្ឋ​សម្រាប់​ពួកជ្វីហ្វ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ជន​បរទេស​រស់​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេលនោះ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ មាន​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ​តែ​ប្រមាណ​ជា ៣៧%​ប៉ុណ្ណោះ។

ផ្ទុយ​ពី​ជនជាតិ​អារ៉ាប់ សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិញ​បាន​នាំគ្នា​អបអរ​សាទរ​ចំពោះ​សេចក្តីសម្រេច​​បែងចែក​ទឹកដី​​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ហើយ​នៅខែ​ឧសភា ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ជាផ្លូវការ ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល”។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​អ៊ីស្រាអែល​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ កងទ័ព​មក​ពី​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​នៅ​ក្នុង​តំបន់ រួមមាន លីបង់ ស៊ីរី ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប រួមជាមួយ​កងកម្លាំង​ប្រដាប់​អាវុធ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដែល​ទើប​នឹង​បង្កើត​ថ្មី​នេះ។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” ហើយ​វា​ជា​សង្រ្គាម​មួយ ក្នុង​ចំណោម​សង្រ្គាម​ធំៗ​ទាំង ៤ រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​អារ៉ាប់។ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ចំនួន​ទ័ព​តិចជាង​គូសត្រូវ អ៊ីស្រាអែល​តែងតែ​យក​ឈ្នះ​លើ​ប្រទេស​អារ៉ាប់ នៅ​គ្រប់​សង្រ្គាម​ទាំងអស់នេះ ហើយ​នៅរៀងរាល់​លើក​​ដែល​អ៊ីស្រាអែល​ឈ្នះ​សង្រ្គាម អ៊ីស្រាអែល​បានដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​មួយផ្នែក​របស់​គូសត្រូវ។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក គឺ​ដល់​វេន​អ៊ីស្រាអែល​ម្តង ដែល​ច្រានចោល​ដំណោះស្រាយ​ស្នើ​ឡើង​ដោយ​អ.ស.ប ដែល​ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ជម្លោះ​នៅដើមបូព៌ា​ត្រូវ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

នៅមុន​សម័យកាល​ជ្វីហ្វ គ្រប់សាសនា​ទាំងអស់ នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក គឺ​ជា​សាសនា​ដែល​មានតួអង្គ​​ព្រះ​ច្រើនអង្គ។ មនុស្ស​ជាតិ​នាំគ្នា​គោរព​ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ថា​ជា​ព្រះ ហើយ​នាំគ្នា​សង់​រូបសំណាក​តំណាង​តួអង្គ​ព្រះ ដើម្បី​ជា​ទីសក្ការៈ។

​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​បាន​​បង្កើត​មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនាថ្មីមួយ​​ ដែល​​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះ​មាន​តែ​មួយ​អង្គ​គត់ គឺ “​ព្រះជាម្ចាស់” ​ដែល​ជា​អ្នក​បង្កើត និង​​មាន​អំណាច​លើ​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅក្នុង​ចក្រវាល​ទាំងមូល។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ដែល​គេ​ធ្លាប់តែ​គោរព​បូជា​ពីមុន​មក​នោះ មិនមែន​ជា​ ​ព្រះ​នោះទេ ហើយ​ថា មនុស្ស​ត្រូវ​តែ​បោះបង់​ការ​គោរព​រូបសំណាក​ព្រះ ហើយ​បែរ​មក​គោរពបូជា​ “ព្រះពិត” វិញ។

ការបង្កើត​​សាសនា​ថ្មីនេះ គឺ​ជា​របត់​ថ្មី​ដ៏សំខាន់​​មួយ នៅ​ក្នុង​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ផ្នត់គំនិត​របស់​មនុស្ស។ តាមជំនឿថ្មីនេះ ធម្មជាតិ​​លែង​​ជា​ព្រះ​ដូចជា​គេ​ធ្លាប់​ជឿពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ធម្មជាតិ គឺ​ជា​អ្វី​ដែល​ព្រះពិត​បាន​បង្កើត​ឡើង ហើយ​ដែល​ព្រះ​ដាក់​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​មនុស្ស។ ពេលវេលា​​មិនមែន​ជា​វាលវដ្តសង្សា ​វិលវល់​ដូចកង់រទេះ កើតចាស់​ឈឺស្លាប់​ ហើយ​ចាប់ជាតិ​មកវិញ​នោះទេ។ ពេលវេលា​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅមុខ​ជានិច្ច ដោយ​មិន​អាច​វិលត្រឡប់​ថយក្រោយ​វិញ​បានទេ ហើយ​នៅ​ថ្ងៃអនាគត អ្វីៗ​អាច​នឹង​ប្រសើរ​ឡើង ប្រសិនបើ​គេ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង។​ ដូច្នេះ មនុស្ស​មិន​ត្រូវ​ផ្តេកផ្តួល​រង់ចាំ​វាសនា ហើយ​ក៏​មិនត្រូវ​​ផ្អែក​លើ​ទស្សនៈ "កម្មផល" ដោយ​មើល​ទៅលើ​ភាព​អយុត្តិធម៌​ក្នុង​សង្គម​ថា​ជា​ផល​ ដែល​បាន​ពី​កម្ម​ ដែល​បាន​ប្រព្រឹត្ត​ពី​មុន​នោះដែរ។ មនុស្ស​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចេះ​រើបម្រះ ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អំពើ​អយុត្តិធម៌ ដោយ​មិន​ត្រូវ​នៅ​ស្ងៀម ទ្រាំ​ទទួល​រងការ​ជិះជាន់ ដោយ​ចាត់ទុក​ថា​វា​ជា​កម្មផល​របស់​ខ្លួន​ពី​ជាតិមុន​នោះទេ។

ដោយសារ​តែ​មាន​ផ្នត់គំនិត​បែបនេះ​ហើយ ទើប​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ជា​ជនជាតិ​តូចមួយ​ហ៊ាន​ងើបឡើង​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​ការជិះជាន់​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម។ ការតវ៉ា​បះបោរ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ត្រូវ​អាណាចក្រ​រ៉ូម​បណ្តេញ​ចេញ​ពីទឹកដី​កំណើត ទៅរស់នៅ​រប៉ាត់រប៉ាយ គ្មាន​ស្រុក គ្មាន​ទេស​នឹងគេ​អស់រយៈពេល​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្នត់គំនិត​នេះ​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ដល់​មនុស្ស​យ៉ាងច្រើន​រហូត​​មកដល់​សព្វថ្ងៃ​នេះ ជាពិសេស ចំពោះ​ប្រជាជន​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​លោកខាងលិច ដែល​មាន​ជំនឿ និង​វប្បធម៌​តាមបែប​ជ្វីហ្វ ឬ​​គ្រឹស្តសាសនា៕

ពិភពក្រិក​ទល់នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍៖ ជ័យជម្នះ​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ

អំពី​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា​ រវាង​ក្រិក និង​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ការ​ប្រឈមមុខ​ដែល​ឈាន​ទៅ​ដល់​ការ​ផ្ទុះសង្រ្គាម​ជិត​កន្លះ​សតវត្សរ៍ ក៏ប៉ុន្តែ ទីចុងបញ្ចប់ អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​បរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយ​​​ត្រួតត្រា​ក្រិកបាន។

ប្រមាណ​ជា ៦រយឆ្នាំ មុន​គ.ស (ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) មនុស្ស​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ធំៗ នៅ​អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ព្រមទាំង​នៅតាម​តំបន់​​ដែល​ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​មួយទៀត​បាន​លេចធ្លោឡើង នៅ​ក្នុង​តំបន់​ក្បែរ​ឈូងសមុទ្រ​ពែរស៍ ត្រង់​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ង់​បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​មាន​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ។

ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​​វាតទីពង្រីក​ដែនដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​វាយកាន់កាប់​រដ្ឋ​ដែល​នៅ​ជិតខាង ដែល​ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន នៅ​មេសូប៉ូតាមី​ផងដែរ។ គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​ ៥០០​មុន​គ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំង​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល និង​មួយផ្នែក​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍។

ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជ​​ពែរស៍​មិន​​សុខចិត្ត​បញ្ចប់​​ការពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ត្រឹមនេះ​ទេ។ នៅឆ្នាំ​៤៩៩​មុនគ.ស ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទ័ពជើងទឹក​របស់​លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បាន​បញ្ជូន​ទូកចម្បាំង និង​ទាហាន​របស់​ខ្លួន​ ទៅ​វាយ​លុកចូល​ក្នុង​ប្រទេស​​ក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ព​ពែរស៍​ត្រូវ​កងទ័ព​ក្រិក​វាយបំបាក់ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៤០គីឡូម៉ែត្រ​ពី​បុរី​អាថែន នៅត្រង់​កន្លែងមួយឈ្មោះ​ថា “ម៉ារ៉ាតុង”។

ទាក់ទង​នឹង​សមរភូមិ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង​នេះ មាន​​ដំណើររឿង​ ដែល​គេនិទានតៗ​គ្នា​មក​ថា ក្រោយ​ពី​កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​បង្រ្កាប​​ទ័ព​ពែរស៍ អ្នកនាំសារ​ក្រិក​ម្នាក់​បាន​រត់​ពី​ម៉ារ៉ាតុង ដោយ​ឥតឈប់​ ដើម្បី​នាំ​ដំណឹង​ល្អ​នេះ​ទៅប្រាប់​រដ្ឋាភិបាល​នៅ​អាថែន។ ពេលទៅដល់​អាថែន ដោយ​មានការ​នឿយហត់​ខ្លាំងពេក ​អ្នកនាំសារ​រូបនេះ​និយាយ​បានតែ​មួយម៉ាត់ថា “យើង​ឈ្នះហើយ!” ក៏​ដួលស្លាប់ទៅ​។ ទៅតាម​ដំណើររឿង​នេះ​ហើយ បាន​ជា​គេ​ដាក់ឈ្មោះ​កីឡា​រត់ចម្ងាយ​មួយប្រភេទ ក្នុង​ការ​ប្រកួតកីឡាអូឡាំពិច​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​ថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។

ក្រោយ​ពី​ទទួល​បរាជ័យ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រ​ពែរស៍​​មិន​អស់​ចិត្ត ក៏​បាន​លើក​ទ័ព​មក​​វាយលុក​លើ​ក្រិក​សាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាម​រវាង​ពែរស៍ និង​ក្រិក​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា​កន្លះ​សតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងបំផុត​ទៅ កងទ័ព​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ ដែល​មាន​ចំនួន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ​​នៅតែ​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​ក្រិកបាន។

តាមការពិត ក្នុង​ចំណោម​ទាហាន​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បញ្ជូន​ទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នៅ​ក្រិក មាន​មួយ​ផ្នែកធំ មិនមែន​ជា​ទាហាន​ពែរស៍​នោះទេ ប៉ុន្តែ ​ជា​​ទាហាន​ដែល​​មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​រដ្ឋ ដែល​​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​អាណាចក្រ​ពែរស៍​។ ទាហាន​ទាំងនេះ​មិនមាន​ទឹកចិត្ត​ក្នុង​ការ​​ច្បាំង​​​ទល់​នឹង​ទាហាន​ក្រិក​នោះទេ ពីព្រោះ​វា​​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​ពួកគេ​ តែ​ជា​សង្រ្គាម​ ដើម្បី​​​កេរ្តិ៍ឈ្មោះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហាន​ក្រិក​​ច្បាំង​ទល់នឹង​ទាហាន​ពែរស៍ ក្នុង​ស្មារតី​ស្នេហាជាតិ និង​ប្តូរផ្តាច់​ ដើម្បី​ការពារ​​សេរីភាព និង​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ បុរីរដ្ឋ​​ទាំងអស់​របស់​ក្រិក ដែល​ខ្លះ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ក៏​សុខចិត្ត​ទុក​វិវាទ​របស់​ខ្លួន​មួយ​អន្លើ ដោយងាក​មក​ពួតដៃ​គ្នា ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ទល់នឹង​កងទ័ព​ពែរស៍។

អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ជា​មហាអំណាច ធ្លាប់​វាយបង្ក្រាប​​កងទ័ព​ធំៗ ហើយ​ត្រួតត្រា​ទឹកដី ចាប់តាំង​ពី​ឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់​អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរ​ជា​មក​បរាជ័យ​នៅ​ចំពោះ​មុខ​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ប៉ុន្មាន​រដ្ឋ​របស់​ក្រិក។

ក្រោយ​ពី​បាន​ទទួលជ័យជម្នះ​លើ​កងទ័ព​នៃ​អាណាចក្រ​ពែរស៍ អាថែន ដែល​ជា​បុរីរដ្ឋ​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ក្រិក បាន​ស្គាល់នូវ​ភាព​រុងរឿង មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ ហើយ​បាន​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ខ្លួន​ ទៅកាន់​បុរីរដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​របស់​ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់​រដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​នៅ​ក្បែរៗ​នោះ។

អាថែន ​គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​របប​ដឹកនាំ​បែបប្រជាធិបតេយ្យ​ជាលើក​ដំបូង​គេ​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ។ ពលរដ្ឋ​អាថែន​ ដែល​មាន​អាយុ​ចាប់ពី ១៨ឆ្នាំ​ឡើងទៅ មានសិទ្ធិ​​ចូលរួម​ប្រជុំ ដើម្បី​ជ្រើសរើស​សមាជិក​សភា ហើយ​សមាជិក​សភា​​ ជា​អ្នក​ជ្រើសរើស​សមាសភាព​រដ្ឋាភិបាល។ ជា​ដំណើរការ​ប្រជាធិបតេយ្យ ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្រិក​​សម័យ​បុរាណ យុវជន​​​ទទួល​បាន​នូវការ​អប់រំ​យ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋ​ក្រិក​​ភាគច្រើន​ចេះអាន និង​ចេះសរសេរ។ ពួកគេ​ចូលចិត្ត​ជជែកគ្នា ចែកចាយ និង​ផ្លាស់ប្តូរ​គំនិត​គ្នា​ទៅវិញទៅមក។ គឺ​ក្រិក​នេះ​ឯង ដែល​ជាអ្នក​ដុះគំនិត​ បង្កើតជា​សិល្បៈ​ល្ខោន និង​​ទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ​ ដែល​គេ​ស្គាល់​គ្រប់គ្នា នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក រហូត​មក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​ពលរដ្ឋ​ក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ​ផ្សេងៗ​ទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និង​អារីស្តូត ជាដើម ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក។

ក្រៅពី​ប្រជាធិបតេយ្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ក្រិក​ក៏​បាន​​បង្កើត​គំនិត​ថ្មីៗជាច្រើន​ផ្សេងទៀត​ដែរ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេរមរតក​​សម្រាប់​មនុស្ស​ជាតិ រហូតដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។ ទ្រឹស្តីបទ​គណិតវិទ្យា​ជាច្រើន​ មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ក្រិក ហើយ​​ដែល​​គេនៅតែ​បន្ត​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​តាម​សាលារៀន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក​សព្វថ្ងៃ​នេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹង​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក)។ ពី (តាម​អក្សរក្រិក π) ដែល​គេ​យក​មក​ប្រើ ដើម្បី​គណនា​បរិមាត្រ​នៃរង្វង់ គឺ​បង្កើតឡើង​ដោយ​ក្រិក។ នៅ​ក្នុង​ភាសា​នៃ​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប​បច្ចុប្បន្ន គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពាក្យ​បច្ចេកទេស ដែល​អ្នក​ចេះដឹង​ច្រើន​តែ​យក​មក​ប្រើ ភាគច្រើន​ជា​ពាក្យ​ ដែល​មាន​ឫសគល់​ចេញ​ពី​ភាសា​ក្រិក។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា​ជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរស​ក្រិក​ដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បាន​ថ្លែង​ក្នុង​សុន្ទរកថា​របស់​លោក​ថា៖

“របបនយោបាយ​របស់​យើង​គឺ​ជា​គំរូ​ដល់​អ្នក​ដទៃ។ សម្រាប់​ប្រទេស​របស់​យើង រដ្ឋ​ធ្វើការ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​ភាគច្រើន មិនមែន​ សម្រាប់​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​មួយ​ក្តាប់តូច​នោះទេ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​យើងហៅ​របបនយោបាយ​នេះថា​ជា​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជន​ទាំងអស់​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា នៅ​ចំពោះ​មុខ​ច្បាប់។ ច្បាប់​ ដែល​ការពារ​អ្នក​ទន់ខ្សោយ។

ជាការពិត​ថា អ្វីៗ​មិនអាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​អមតៈ​បាន​នោះទេ។ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ប្រជាជាតិ​យើង​នឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ អស់លោក​អ្នក​ដែល​រស់នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​រាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃ​អនាគត អាច​នឹង​និយាយ​ពីពួកយើង​ថា ពួកយើង​បាន​​បង្កើត​បុរីដ៏ល្បីល្បាញ និង​ប្រកប​ដោយ​សុភមង្គល​បំផុត”។

ជិត ២៥សតវត្សរ៍​ក្រោយ​មក យើងអាច​និយាយបាន​ថា អ្វី​ដែល​​ Périclès ​បាន​ប្រមើលមើល​ខាងលើ​នេះ ពិតជា​បាន​កើតឡើង​មែន។

ជាការពិត​ថា ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យបុរាណ ខុសពី​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំ​​របស់​ក្រិក​សម័យបុរាណ​ត្រូវបាន​រៀបចំ​ទៅតាម​លក្ខណៈ​ជា​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ ដែល​មាន​ប្រជាជន​តិច ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យនោះ គឺ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដោយ​ផ្ទាល់ ហើយ​​មានតែ​ពលរដ្ឋជា​បុរស​ប៉ុណ្ណោះ​​​ ដែល​អាច​ចូលរួម​​សម្រេច​កិច្ចការ​រដ្ឋ និង​ជ្រើសរើស​តំណាងរាស្រ្ត​បាន ដោយ​ផាត់ស្រ្តី​ចេញ​ពី​កិច្ចការ​រដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ គោលគំនិត​រួម​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក គឺគោលការណ៍​​​យក​ប្រជាជន​ជាធំ (រដ្ឋាភិបាល​របស់​រាស្រ្ត ជ្រើសរើស​ដោយ​រាស្រ្ត និង​ដើម្បីរាស្រ្ត) គឺ​ជា​គោលការណ៍​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​បំផុត នៅ​ក្នុង​គំនិត​នយោបាយ​នា​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន៕

ការធ្លាក់ដុនដាប​របស់​ក្រិក​និង​ការ​លេចមុខ​មហាអំណាច​ថ្មី​របស់ ​Alexandre ​le ​Grand អំពី​ការ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក។ ការធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ដែល​បណ្តាល​មក​ពី​ការ​បែកបាក់​ផ្ទៃក្នុង​ប្រទេស​ខ្លនឯង។

នៅពេល​ដែល​ប្រទេស​មួយ​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា ប្រទេស​នោះ​ច្រើន​តែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើ​មាន​ការ​បែកបាក់​គ្នា ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង ប្រទេស​ប្រាកដ​ជា​នឹង​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​អាច​នឹង​ត្រូវ​រលំរលាយ​ ធ្លាក់​ទៅក្នុងការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ នេះ​គឺ​ជា​ភាពពិតជាក់ស្តែង ដែល​កើតមាន​ឡើង នៅ​គ្រប់កន្លែង ទាំង​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជា​​កាលពី​សម័យបុរាណ។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំមុន ក្រិក​ ដែល​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា អាច​ច្បាំង​ឈ្នះ​មហាអំណាច​ពិភពលោក គឺ​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ រួចហើយ​ក្រិក​ខ្លួនឯង​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ ជា​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដ៏សំខាន់​មួយ នៅលើ​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿង​របស់​ក្រិក​បាន​ឈាន​មក​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ពេល​ដែល​ក្រិក​បែកបាក់គ្នា ហើយ​គិត​តែ​ពី​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង គឺ​នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។

ក្រិកសម័យបុរាណ គឺ​ជា​បណ្តុំ​នៃ​បុរី​តូចៗ​ជាច្រើន ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា​ប្រៀបបាន​នឹង​កូនរដ្ឋ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “បុរីរដ្ឋ”​ (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស ដែល​ចាប់ផ្ទុះឡើង ពី​ឆ្នាំ​៤៣១​មុន​គ.ស ហើយ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤០៤​មុន​គ.ស គឺ​ជា​សង្រ្គាម​រវាង​បក្សសម្ព័ន្ធ​ពីរ​នៃ​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក៖ បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាង​​ដឹកនាំ​ដោយ​​អាថែន (Athènes) និង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាងទៀត​ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ប៉ាត (Sparte)។

នៅ​ទីបញ្ចប់ គឺ​ខាង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​​ ៣០ឆ្នាំ​នេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រិក​ទាំងមូល​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម ​ត្រូវ​វិនាស​ហិនហោច ហើយ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​ត្រូវ​ដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ឈ្នះ​សង្រ្គាម ក៏​បាន​ជួប​ប្រទះ​នឹង​​ភាពក្រីក្រ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទីកន្លែង​ដែរ។

សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ភាព​រុងរឿង​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ អតីត​មហាអំណាច​មួយនេះ​ក៏​​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​មហាអំណាច​ថ្មីមួយទៀត គឺ​អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំ​ដោយ​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​មួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសា​អង់គ្លេស Alexander the Great)។

ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ​ ក៏​​ជា​នគរ​មួយ ដែល​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​ដែរ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​តំបន់​ស្វ័យ័ត​មួយ​របស់​ក្រិក​។ Alexandre ដែល​ជា​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​​របស់​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​កូនសិស្ស​របស់​អារីស្តូត ដែល​ជា​ទស្សនវិទូ​ក្រិក។

Alexandre le Grand ដែលមាន​វ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បាន​ឡើង​គ្រងរាជ​ជា​ស្តេច​របស់​ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយ​ពី​ស្តេច​ហ្វីលីព ដែល​ជា​បិតា ត្រូវ​គេ​លបធ្វើ​ឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៣៣៦​មុនគ.ស។ Alexandre គឺ​ជា​បញ្ញវន្ត​មួយរូប​ដែល​ពូកែ​ខាង​កំណាព្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ហើយ​ក៏​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ​ផងដែរ។ នៅ​ពេល​ឡើង​គ្រងរាជ​ភ្លាម បញ្ហា​ដែល​​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​មុនគេ គឺ​ការ​រកវិធី​បញ្ចប់​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​ ដើម្បី​​បង្រួបបង្រួម​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក​ឡើងវិញ ហើយ​វិធី​ដ៏ល្អបំផុត​ក្នុងការ​បង្រួបបង្រួម​គូប្រជែង​អស់ទាំងនេះ គឺ​ស្វែងរក​សត្រូវ​រួម​មួយ។ Alexandre le Grand ក៏​គិតឃើញ​គំនិត​មួយ គឺ​ប្រមែរប្រមូល​ទ័ព​ម៉ាសេដ្វាន រួម​ជាមួយ​នឹង​ទ័ព​ក្រិក​ទាំងអស់ ប្រកាស​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដើម្បី​ជា​ការ​សងសឹក ចំពោះ​អំពើ​ឈ្លានពាន​របស់​ពែរស៍​ ទៅលើ​ក្រិក កាល​ពី​មុន។

ដោយសារតែ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​គឺ​ជា​សត្រូវ​ចាស់​របស់​ក្រិក ហើយ​​​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​វប្បធម៌​ក្រិក កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​ប្រមូល​គ្នា ចេញ​ទៅតាម​ Alexandre le Grand ក្នុង​ការ​ធ្វើ​​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​គេ​ចាត់ទុក​ថា​នេះ​គឺ​ជា​សង្រ្គាម ​​រវាង​ក្រិក និង​ពែរស៍។

ចេញ​ពី​ក្រិក កងទ័ព​របស់​ Alexandre le Grand បាន​វាយ​បំបាក់​កងទ័ព​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍ នៅតួកគី ហើយ​បន្ទាប់មក​ វាយ​ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង ចូលកាន់កាប់​​លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និង​ចុងក្រោយ​ ទឹកដី​ពែរស៍​ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅ​ឆ្នាំ​៣៣១​មុន​គ.ស កងទ័ព​ពែរស៍ ដែល​នៅ​សេសសល់​ចុងក្រោយ​​ ត្រូវបាន​កងទ័ព​ Alexandre le Grand វាយ​កម្ទេច ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ Alexandre le Grand ក៏​ប្រកាស​ខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​របស់​ពិភពលោក។

អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំ​ដោយ​ Alexandre le Grand ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​អធិរាជ​របស់​ក្រិក​ដែរ​នោះ បាន​ជំនួស​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាម​ដើមបូព៌ា​ រហូតដល់​អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិន​ស្កប់​ចិត្ត​តែ​ត្រឹមនោះទេ ដោយ​បាន​បែកគំនិត​មាន​មហិច្ឆតា​ថ្មីមួយទៀត គឺ​​ចង់វាតទី​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ទាំងមូល។

Alexandre le Grand បាន​​លើកទ័ព​ចេញ​ពីពែរស៍​វាយលុក​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងកើត រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់​​កន្លែង​មួយ ក្បែរ​ក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវ​គាំង​ដំណើរ​ ទៅមុខ​ទៀត​លែង​បាន ដោយសារ​តែ​កងទ័ព​នាំគ្នា​ធ្វើ​កូដកម្ម​លែង​ប្រយុទ្ធ។ ទាហាន​ក្រិក​​ចាប់ផ្តើម​ធុញទ្រាន់​នឹង​សង្រ្គាម​​ ម្យ៉ាង គឺ​ដោយសារតែ​ពួកគេ​​បាន​ចាកចេញ​ឆ្ងាយ​​ពី​ស្រុក​កំណើត​អស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំ​មកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​ជា​គូសត្រូវ​របស់​ក្រិក​ និង​ដែល​ជា​គោលដៅ​ចម្បង​នៃ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នេះ ក៏​ត្រូវបាន​ពួកគេ​វាយ​កម្ទេច​​រួចហើយ​ដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់​ពួកក្រិក វា​គ្មាន​ន័យអ្វី ដែល​ត្រូវ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​តទៅមុខ​ទៀត​នោះទេ។

នៅពេល​ដែល​កងទ័ព​ឈប់​ស្តាប់​បញ្ជា លែង​ចង់​ធ្វើ​ដំណើរ​តទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បាន​ត្រឹមតែ​ខឹង​សម្បារ តែ​ធ្វើ​អ្វី​មិន​កើត ក៏​សុខចិត្ត​ស្តាប់​តាម​ការទាមទារ​​របស់​កងទ័ព​ខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេ​អាច​ទាញ​បាន​មេរៀន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ថា គ្រប់អំណាច​ទាំងអស់ មាន​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ នៅលើ​​ការព្រមព្រៀង​ស្តាប់​បង្គាប់​របស់​រាស្រ្ត មិនថា ក្នុង​របប​ផ្តាច់ការ ឬ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ។ នៅពេល​ដែល​រាស្រ្ត​លែង​ស្តាប់​បង្គាប់ ទោះបី​ជា​អំណាច​ផ្តាច់ការ ឬអំណាច​យោធា ​ក៏​ត្រូវ​តែ​ដួលរលំ​ដែរ។

ដោយ​គ្មាន​ជម្រើស Alexandre le Grand ក៏​បាន​ដក​កងទ័ព​ចេញ​ពី​ឥណ្ឌា ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ត្រឡប់​ក្រោយវិញ ទៅដល់​បាប៊ីឡូន ទី​ដែល​ព្រះអង្គ​ចង់​តាំង​រាជធានី សម្រាប់​អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ គឺ​រាជធានី​របស់​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ​៣២៣​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​គ្រងរាជ្យ​បាន​តែ ១៣ឆ្នាំ​ Alexandre le Grand បាន​ចូល​ទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​នេះ ត្រូវបាន​គេ​យល់​ឃើញ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា ខ្លះ​ថា​​​មក​ពី​ការ​ផឹកស្រា​ច្រើន​ហួសហេតុ​​ ឬ​ក៏ដោយសារ​តែ​មាន​គេ​ដាក់​ថ្នាំបំពុល​ក្នុងស្រា ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​ថា មក​ពី​ជំងឺ​គ្រុនចាញ់ ឬ​ជំងឺ​គ្រុនពោះវៀន។ សាកសព​របស់​ Alexandre le Grand ត្រូវ​បាន​គេ​ដង្ហែ​យក​ទៅ​បញ្ចុះ នៅ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​ទីក្រុងមួយ​ដែល​យក​ឈ្មោះ​តាម Alexandre le Grand គឺ​ទីក្រុង​អាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។

ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និង​ក្រិក បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​គ្រប់គ្រង​ផ្ទៃដី​លាតសន្ធឹង​ជាង ៥លាន​​គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយ​វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ទៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង ចាប់តាំង​ពី​​អឺរ៉ុប និង​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ មានតែ​ចិន​មួយប៉ុណ្ណោះ ដែល​មិន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​ក្រិក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយ​ពេល​ដែល Alexandre le Grand ចូល​ទិវង្គត ដោយសារតែ​ការ​ឈ្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​ រវាង​មេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ក៏​ត្រូវ​បាក់បែក​គ្នា ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​២៨១​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​​​អស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្រ​របស់ Alexandre le Grand ក៏​ត្រូវ​ពុះ​ជាបួន​ចំណែក បង្កើតទៅជា​អាណាចក្រ​បួនផ្សេងគ្នា ​នៅ​អេហ្ស៊ីប នៅ​បាប៊ីឡូន ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​ម៉ាសេដ្វាន៕ ​ ការងើបឡើង​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប និង​ចក្រភព​រ៉ូម

កាលពីជាង​២ពាន់​ឆ្នាំមុន នៅក្នុង​អំឡុង​ពេល​ដែល​ម៉ាសេដ្វាន់ ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់ Alexandre le Grand កំពុង​វាតទី​កាន់កាប់​ដែនដី តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​​តំបន់​អាស៊ី នៅ​ទិស​ខាងកើត នៅ​ប៉ែក​ខាងលិច​មេឌីទែរ៉ាណេ​ឯណេះវិញ គឺ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​បុរេប្រវត្តិ​មួយ​ចំនួន បាន​​​ផ្លាស់ប្តូរ​របៀបរស់​នៅ​ ពី​ការ​បរបាញ់​ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម​វិញ។ ក្នុង​ចំណោម​នោះ មាន​ប្រជាជន​មួយក្រុម​ ដែល​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​លឿន​ជាងគេ បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ ហើយ​រហូត​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ​អរិយធម៌​រ៉ូម។

តាមពិត ពួករ៉ូម​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ តាំង​ពី​ឆ្នាំ​៧៥៣​មុនគ.ស​​ម៉្លេះ ដោយ​នៅពេលដំបូង រ៉ូម​ប្រកាន់​យក​របបដឹកនាំ​បែប​រាជានិយម ដូចជា​បណ្តា​រដ្ឋ​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​សម័យកាល​នោះ។ ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​រ៉ូម​ជាទូទៅ មិនចូលចិត្ត​ស្តេច ក៏​បាន​ផ្លាស់ប្តូរ​របបដឹកនាំ​ទៅ​ជា​របប​សាធារណរដ្ឋ​វិញ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៥០០​មុនគ.ស។ សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ នៅ​ពេលនោះ ប្រកាន់​យក​របៀបដឹកនាំ​ស្រដៀង​នឹង​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​ដែរ ដោយ​មាន​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ជា​ច្បាប់​កំពូល ដែល​មាន​ចែង​ពី​ការ​បែងចែក​អំណាចរដ្ឋ។ ប្រមុខដឹកនាំ​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “កុងស៊ុល” ត្រូវ​បាន​ជ្រើស​តាំង​ឡើង តាមរយៈ​ការ​បោះឆ្នោត ដោយ​មាន​អាណត្តិ ១ឆ្នាំ។

អរិយធម៌​រ៉ូម ស្ថិត​ក្នុង​ចំណោម​អរិយធម៌​ធំៗ ដែល​បន្សល់​ទុក​នូវ​ឥទ្ធិពល និង​កេរមរតក​ដល់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតដល់​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ក្រិក​បង្កើត​ទស្សនវិជ្ជា និង​សិល្បៈ​ល្ខោន។ ហ្វេនីស៊ី (លីបង់) បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​បែប​អក្ខរក្រម។ ចំណែក​រ៉ូមវិញ បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​ច្បាប់ និង​សិទ្ធិ ជាពិសេស សិទ្ធិ​លើ​កម្មសិទ្ធិ​ឯកជន។

សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ ដែល​មាន​កម្លាំង​ខ្លាំងឡើងៗ បាន​ចាប់ផ្តើម​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​បាន​គ្រប់គ្រង​អ៊ីតាលី​ទាំងមូល នៅ​ឆ្នាំ​២៧២​មុន​គ.ស។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ការកើនឡើង​នៃ​អំណាច​របស់​រ៉ូម ក៏​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ប៉ះទង្គិច​ទៅដល់​រដ្ឋ​មួយទៀត គឺ​ការតាហ្ហ្ស (Carthage)។ Carthage ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​ទុយនីស៊ី​បច្ចុប្បន្ន គឺ​ជា​​អតីត​បុរីរដ្ឋ​របស់​លីបង់ ដែល​នៅពេលនោះ បាន​ក្លាយទៅជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យមួយ ហើយ​ជា​មហាអំណាច​មួយ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

សង្រ្គាម​រវាង​រ៉ូម និង​ Carthage ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា សង្រ្គាម​ពុយនិក (​Punique) ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៦៤​មុនគ.ស ហើយ​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៤៦​មុនគ.ស។ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ជាង​១សតវត្សរ៍​នេះ រ៉ូម និង Carthage ច្បាំងគ្នា ដើម្បី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

នៅពេលមួយ កងទ័ព Carthage ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​​មេទ័ពដ៏ល្បី​មួយរូប ឈ្មោះ​ហានីបាល (Hannibal) និង​ដែល​មាន​ទ័ព​ដំរី​នាំចូល​មក​ពី​ឥណ្ឌា មាន​ប្រៀប​យ៉ាងខ្លាំង លើ​ទាហាន​រ៉ូម ដោយ​បាន​វាយ​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ហ្គោល (Gaule) ពោលគឺ​ប្រទេស​​បារាំងបច្ចុប្បន្ន​ ហើយ​វាយលុក​រហូតដល់​ប៉ែក​ខាង​ជើង​អ៊ីតាលី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់​រ៉ូម។

នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​កងទ័ព Carthage កំពុង​ឡោមព័ទ្ធ​អ៊ីតាលី កងទ័ព​រ៉ូម ក៏​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​របស់​ខ្លួន​តាម​កប៉ាល់ ចេញ​ពី​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អ៊ីតាលី ឆ្លងកាត់​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ឲ្យ​វាយលុក​ចូល​ទៅ​ក្នុង​​ទុយនីស៊ី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់ Carthage។ ដោយ​មាន​ការភិតភ័យ Carthage ក៏​បាន​បញ្ជា​ឲ្យហានីបាល ដកទ័ព​ចេញ​ពី​អ៊ីតាលី​មកវិញ ដើម្បី​មក​ជួយ​ការពារ​ទុយនីស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ពេល​មកដល់​ទុយនីស៊ី កងទ័ព​របស់​ហានីបាល​​ត្រូវ​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ Carthage ក៏​បាន​សុំចុះចាញ់ ហើយរ៉ូម​ក៏​ដណ្តើម​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​ដែនដី​របស់​ពួក​ហ្គោល (បារាំង)។

លទ្ធផល​នៃ​សង្រ្គាម រវាង​​​រ៉ូម និង Carthage គឺ​ជា​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​លោក​ខាងលិច។ បើសិន​ណា​​ជា​រ៉ូម​ចាញ់​ Carthage​ វិញ ពេលនេះ ប្រជាជន​នៅ​អឺរ៉ុប​​ប្រហែល​​ជា​កំពុង​ប្រើ​ភាសា​ ដែល​មាន​ដើមកំណើត​ពី​អារ៉ាប់ ហើយ​មិនមែន​និយាយ​ភាសា ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​ឡាតាំង (បារាំង អ៊ីតាលី អេស្ប៉ាញ) ​ដូចជា​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ។

ក្រោយពីបាន​ឈ្នះសង្រ្គាម​លើ​ Carthage អំណាច​របស់​សាធាណរដ្ឋ​រ៉ូម​ក៏​បាន​កើនឡើង​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយបន្តិចម្តងៗ ​បាន​វាតទី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​​កាន់តែ​ច្រើន នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​។ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន់ ដែល​បន្សល់ទុក​ពី​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​រ៉ូម ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨​មុនគ.ស រ៉ូម​ក៏​បាន​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ក្រិកទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក នៅតែ​​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ពីព្រោះ​ថា ពួករ៉ូម​ខ្លួនឯង​ក៏​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​តាំង​ពី​យូរ​ណាស់​មក​ហើយ​ដែរ ហើយ​នៅ​ទីបំផុត​ទៅ វប្បធម៌ក្រិក និង​វប្បធម៌​រ៉ូម​ត្រូវ​រលាយចូល​គ្នាតែមួយ ហើយ​គឺ​មហាអំណាច​រ៉ូម ដែល​ជា​អ្នក​ចែកចាយ​បន្ត​នូវ​ឥទ្ធិពល​វប្បធម៌​ក្រិក។ រ៉ូម​ពង្រីក​ទឹកដី​ទៅដល់​ទីណា ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ក្រិក​ក៏​រីកសាយភាយ​ទៅដល់​ទីនោះ។

គិតត្រឹមឆ្នាំ​សតវត្សរ៍​ទី២ មុនគ.ស ជាលើក​ទីមួយ និង​ជាលើក​ចុងក្រោយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​តំបន់​នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ​ទាំងមូល ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​តែមួយគត់ គឺ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ នៅពេលនោះ គ្មាន​សត្រូវ​​​ណា ពី​ខាង​ក្រៅ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​ប្រឈមមុខ​ជាមួយ​នឹង​រ៉ូម​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សត្រូវ​មួយ​ផ្សេងទៀត គឺ​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង។

ប្រជាជនរ៉ូម​មាន​ចំនួន​កើនឡើង​យ៉ាង​ឆាប់រហ័ស ហើយ​មាន​ចំនួន​កាន់តែ​ច្រើន ចំណែក​ឯ​ស្ថាប័ន​នយោបាយ​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម ដែល​បង្កើតឡើងដំបូង សម្រាប់​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​តូចមួយ ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា ហើយ​លែង​អាច​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​ដ៏ធំ និង​​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​បែបនេះ​តទៅទៀតបាន។ រ៉ូម​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​ និង​ការ​បះបោរ​របស់​ប្រជាជន ដូចជា ការបះបោរ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​អេស្ប៉ាញ​ ជាដើម ហើយ​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​នេះ បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​​១​សតវត្សរ៍។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​មាន​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ាំរ៉ៃ​បែបនេះ​ក៏ដោយ អំណាច​រ៉ូម​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​មិនបាន​ធ្លាក់ចុះ​នោះទេ។ រ៉ូម​នៅតែ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​ដដែល។

នៅ​ប្រមាណ​ជា​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស នៅពេល​ដែល​រ៉ូមកំពុង​ស្ថិត​ក្នុង​ភាព​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង ឥស្សរជន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ក៏​បាន​លេចមុខឡើង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​រ៉ូម គឺ​ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា (Jules César)។

សេហ្សា​​ បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​កុងស៊ុល​រ៉ូម (​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម) នៅ​ឆ្នាំ​៥៩​មុន​គ.ស។ ក្រោយមក សេហ្សា បាន​ដឹកនាំ​កងទ័ព​រ៉ូម​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​កាន់កាប់​តំបន់​ជាច្រើន នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប។​ នៅ​ឆ្នាំ​៥២​មុន​គ.ស សេហ្សា បាន​វាយបំបាក់​ពួក​ហ្គោល (ប្រទេស​បារាំងបច្ចុប្បន្ន)​ នៅត្រង់​កន្លែងមួយ ដែល​គេ​ហៅ​ថា សមរភូមិ​អាលេស៊ីយ៉ា (Alésia)។

ក្រោយ​ពី​ជ័យជម្នះ​នេះ សេហ្សា​បាន​នាំទ័ព​​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​រ៉ូមវិញ ដោយ​បាន​ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​វាយ​ដណ្តើម​អំណាច​ទាំងអស់​មក​កាន់កាប់។ ក្រោយ​ពី​បាន​ក្តាប់​អំណាច​ពេញដៃ សេហ្សា បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ពង្រីក​ទឹកដី​រ៉ូម​ ហើយ​បាន​ប្រកាស​ខ្លួនឯង​ជា​មេដឹកនាំ​ផ្តាច់ការ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ សេហ្សា​ត្រូវ​បាន​គេ​លបធ្វើឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៤៤​មុន​គ.ស។

មរណភាព​របស់​ហ្ស៊ុល សេហ្សា គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​មួយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​របបសាធារណរដ្ឋ​ នៅ​រ៉ូម ឈាន​ទៅ​រក​ការ​ដួលរលំ ដោយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​របប​ដឹកនាំ​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ ចក្រភព​​រ៉ូម។ ចក្រភព​រ៉ូម​ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស ហើយ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ រហូតដល់​ឆ្នាំ​៤៧៦​នៃ​គ.ស។ គិតជា​សរុប​ទៅ រ៉ូម (ទាំង​ក្នុង​សម័យកាល​សាធារណរដ្ឋ និង​ក្នុង​សម័យកាល​​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម) បាន​​ធ្វើ​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ អស់រយៈពេល ជិត ៧០០​ឆ្នាំ៕

ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់​ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម

ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស (២០៤០​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូម​បោះបង់​របបដឹកនាំ​បែប​សាធារណរដ្ឋ ដែលមាន​តុល្យភាព​អំណាច​ រវាង​ព្រឹទ្ធសភា និង​កុងស៊ុល ហើយងាក​មក​​ចាប់យក​របៀបដឹកនាំ​បែប​ចក្រភព ដែល​អំណាច​ទាំងអស់​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំ​នៅលើ​មនុស្ស​តែម្នាក់ គឺ​អធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់​ នៃ​ចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬ​តាម​ភាសា​ឡាតាំង Augustus។

នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦​ឆ្នាំ ដែល​លោក​កាន់អំណាច អធិរាជ​អូហ្គូសបាន​ស្តារ​ប្រទេសជាតិ​ឡើងវិញ ឲ្យ​ចេញ​ពី​ភាព​ប្រេះឆា នៃ​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ១​សតវត្សរ៍​កន្លងទៅ ហើយ​ដឹកនាំ​ចក្រភព​រ៉ូម ឆ្ពោះទៅរក​សុខសន្តិភាព និង​វិបុលភាព។ កំណែទម្រង់​សង្គម​ជាច្រើន​ត្រូវ​បាន​រៀបចំ​ធ្វើ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ការ​ការច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​ចេះតែ​បន្ត។

ទាក់ទង​នឹង​វិស័យ​យោធា រ៉ូម​បាន​បង្កើត​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ព​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយ ដែល​មិនមាន​អ្នកណា​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន គឺ​កងទ័ព​អាជីព។ ទាហាន​រ៉ូម មិនមែន​ជា​កសិករ​​ដែល​គេ​កេណ្ឌ​យក​មកច្បាំង នៅ​ក្នុង​ពេល​មាន​តម្រូវការ ហើយ​ពេល​ចប់ចម្បាំង​ វិលត្រឡប់​ទៅ​ធ្វើ​ស្រែចម្ការ​វិញ ដូច​អ្វី​ដែលប្រទេស​ផ្សេងទៀត​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន​នោះទេ។ នៅ​រ៉ូម ទាហាន​បំពេញ​មុខងារ​ក្នុង​ជួរ​កងទ័ព​ជា​អចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញ​ច្បាំង​នៅ​ពេល​មានចម្បាំង ហើយ​នៅ​ពេល​គ្មានចម្បាំង ត្រូវ​​ទទួល​ការ​ហ្វឹកហ្វឺន ​ដោយ​ទទួល​ប្រាក់បៀរវត្សរ៍​ ដូចជា​ការ​បំពេញ​មុខរបរ​ផ្សេងទៀត​ដែរ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ រ៉ូម​មាន​កងទ័ព​ដែល​មាន​ជំនាញ​បំផុត ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត​មាន​ការ​ខ្លបខ្លាច​គ្រប់ៗគ្នា។

តាមរយៈ​ទាហាន​អាជីព​នេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំង​នៅ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​អូហ្គូស និង​អធិរាជ​ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​ទទួល​ជ័យជម្នះ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សមរភូមិ ហើយ​ច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់ខ្លួន ចាប់តាំង​ពី​អង់គ្លេស និង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ មកដល់​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ហើយ​ចាក់ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាងកើត រហូត​ទៅដល់​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន​។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយ​ពី​ម៉ាសេដ្វាន់ របស់​ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូម​មិនមាន​មហិច្ឆតា​ចង់​ច្បាំង​កាន់កាប់​ពិភពលោក​ទាំងមូល​នោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូម​ចេះ​កម្រិត​ដែនកំណត់​នៃ​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន។

ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​​បាន​លាតសន្ធឹង​​ដល់​កម្រិត​អតិបរមា នៅក្នុងអំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១ និង​សតវត្សរ៍​ទី២ នៃ​គ.ស។ ​នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូម​មាន​ផ្ទៃដី​សរុប​រហូតដល់​ទៅ ៥លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា ដែលក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​បង្កើតទៅ​ជា​ប្រទេស​ប្រមាណ​ជា ៤០​ប្រទេស​ខុសៗ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង និង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និង​ម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹង​តែ​ជា​អតីតទឹកដី​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម។

ប្រជាជន​សរុប​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​ប៉ាន់ស្មាន​ថា មាន​ចន្លោះ​ពី ៥០លាន ទៅ​១០០លាន​នាក់ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ភាគ៣ នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ។ នៅ​ជុំវិញ​ចក្រភព​រ៉ូម គេ​ឃើញ​មាន​ប្រជាជន​ភាគច្រើន គឺ​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​ ដែលបន្ត​រស់​នៅ​តាម​លក្ខណៈ​បុរេប្រវត្តិ​​ ឬ​ទើប​នឹង​បោះជំហាន​ចេញ​ពី​បុរេប្រវត្តិ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម តែ​នៅ​មិនទាន់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​នៅឡើយ។ លើកលែង​តែ​​នៅ​​​ទិស​ខាង​កើត ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​ធំៗ​មួយ​ចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និង​ឥណ្ឌា។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ពែរស៍ ​គ្រាន់តែ​ជា​រដ្ឋ​តូចមួយ​ប៉ុណ្ណោះ លែង​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏​សម្បើម​ដូចពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ​ឥណ្ឌា​វិញ បន្ត​មាន​បញ្ហា​បាក់បែក​ផ្ទៃក្នុង​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ​នៅតែ​អាច​​ចាប់​ផ្តើម​​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​របស់​ខ្លួន ទៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ (នគរ​ជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និង​ចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែក​ចិន ដែល​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​រាជវង្ស​ហាន គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏សំខាន់​មួយ​ដែរ គ្រាន់តែ​មិនមែន​ជា​មហាអំណាច​​កម្រិត​ពិភពលោក ដូច​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម។ អាណាចក្រ​ទាំងពីរ ចិន និង​​​រ៉ូម មាន​ទំនាក់ទំនង​​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ទាំង​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​ការទូត និង​ខាង​ផ្នែក​ជំនួញ ជាពិសេស ការ​ជួញដូរ​សូត្រ​ពី​ចិន។

ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ថា ជា​មហាអំណាច​​ដ៏​សម្បើម​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្សជាតិ។ ជាការពិត​ថា នៅមុន​ចក្រភព​រ៉ូម ពិភពលោក​​ធ្លាប់​បាន​ស្គាល់​មហាអំណាច​​ធំៗ​ ដូចជា ពែរស៍ និង​មាសេដ្វាន់​​របស់​ Alexandre le Grand ហើយ​ក្រោយ​​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​មាន​មហាអំណាច​ពិភពលោក​ដ៏​សម្បើម​ផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​របស់​ Gengis Khan និង​ចក្រភព​អង់គ្លេស ជាដើម ដែល​ខ្លះ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ​ជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមាន​អាណាចក្រ​ណា​ ដែល​អាច​រក្សា​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក បាន​យូរ​ដូចជា​ចក្រភព​រ៉ូម​នោះទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ដូច​មេដឹកនាំ​ក្រិក​ ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំ​មុន​​​ថា អ្វីៗ​ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់វាដែរ។ យ៉ាងណា​មិញ អំណាច​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម បើទោះបី​ជា​ធំសម្បើម​ប៉ុណ្ណា ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់​វាដែរ។

រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តែ​មិន​ទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយទេ អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប ហើយ​ពេលវេលា​ពិតប្រាកដ នៃ​ការ​បញ្ចប់​អំណាច​រ៉ូម ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក៏​គេ​ពិបាក​នឹង​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ជាក់​លាក់​ដែរ ដោយសារ​តែ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម បាន​កើតឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយ​អូសបន្លាយពេល​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយឆ្នាំ​ឯណោះ។

នៅ​ក្នុងការសិក្សា​អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ដុនដាប អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ច្រើន​នាំគ្នា​ផ្តោត​ទៅលើ​កត្តា​ធំៗ​មួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច និង​សង្គម បូករួម​ជាមួយនឹង​វិបត្តិ​នយោបាយ ដែល​កើត​ពី​ជម្លោះ​ដណ្តើមស្នងតំណែង នៅ​ក្រោយ​ការស្លាប់​របស់​អធិរាជ​រ៉ូម​ម្តងៗ និង​ការ​វាយប្រហារ​ពី​កុលសម្ព័ន្ធ​​ខាងក្រៅ។

នៅចុងសតវត្សរ៍​ទី៣ នៃ​គ.ស ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​បាន​គេ​ពុះចែក​ជា​ពីរ​ចំណែក គ្រប់គ្រង​ដោយ​អធិរាជ​ពីរ​ផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត និង​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក​ ស្ថាប័ន​នយោបាយ និង​កងទ័ព​រ៉ូម​ បាន​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ស្ថិរភាព​បន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​ចេះតែ​បន្ត​កើតមាន​ឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេល​ដែល​រ៉ូម​កំពុង​ជួប​នឹង​អស្ថិរភាព​ផ្ទៃក្នុង ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ពី​ខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់ និង​តួកគី បាន​បង្កើន​ការ​វាយប្រហារ​កាន់តែ​ខ្លាំង​ ទៅលើ​ចក្រភព​រ៉ូម។

នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៥ ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​បន្តិចម្តងៗ ទៅ​ក្នុង​ដៃ​ពួក​កុលសម្ព័ន្ធ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​​ទឹកដី​​​អង់គ្លេស​ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៤១០​នៃ​គ.ស អេស្ប៉ាញ និង​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង នៅ​ឆ្នាំ​៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅ​ឆ្នាំ​៤៥០ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់​បាន​វាយលុក​ចូល​កាន់កាប់​អ៊ីតាលី រួចហើយ​ទម្លាក់​អធិរាជនៃ​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច​ពីអំណាច​។

ថ្វីដ្បិត​តែ​ចក្រភព​រ៉ូម​មិនទាន់​ដួលរលំ​ទាំងស្រុង ដោយ​នៅ​សល់​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត​មួយទៀត ដែល​គេច្រើន​ហៅ​ថា ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក​បាន​ឈាន​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ត្រឹមឆ្នាំ​៤៧៥​នេះ។

អាណាចក្រ​​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី នៅ​កុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺ​នៅត្រង់​ទីក្រុង​អ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេស​តួកគី​បច្ចុប្បន្ន បាន​បន្ត​អំណាច​រ៉ូម រហូតដល់​​សតវត្សរ៍​ទី១៥​នៃ​គ.ស។ នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ តួកគី​បាន​វាយលុក​កាន់កាប់​​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ហើយ​បង្កើត​ជា​​​ចក្រភព​ភព​ថ្មី​មួយទៀត គឺ​ចក្រភព​​អូតូម៉ង់ (ឬចក្រភព​តួកគី)៕

គ្រឹស្តសាសនា៖ ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សករាជ​ថ្មី ​គឺ​គ្រឹស្តសករាជ

យើងដឹងហើយ​ថា ប្រជាជន​ជ្វីហ្វ ដែល​ជា​ប្រទេស​តូចមួយ នៅ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រង់​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​អ៊ីស្រាអែល​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺ​ជា​ប្រជាជន ដែល​បាន​​បង្កើត​មុនគេ នូវ​មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនា​ដ៏ថ្មីស្រឡាង​មួយ ដោយ​មាន​មូលដ្ឋាន​លើ​ជំនឿ​ថា ព្រះពិត​មាន​តែមួយ គឺ​ព្រះជា​ម្ចាស់ ដែល​បាន​បង្កើត​ និង​មាន​អំណាច​លើ​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅលើ​ចក្រវាល​ទាំងមូល​។ មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនា​របស់​ពួកជ្វីហ្វ​នេះ គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សាសនា​យូដា”។

ក៏ប៉ុន្តែ កាលពី​២ពាន់​ឆ្នាំមុន សាសនា​យូដា​នេះ​បាន​បែកមែកធាង ទៅ​ជា​សាសនា​ថ្មី​មួយទៀត គឺ ​គ្រឹស្តសាសនា។

យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា៖ ដំណើររឿង​រួម

សាសនាយូដា របស់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ និង​គ្រឹស្តសាសនា ដែល​​ជា​សាសនា​គោរព​ដោយ​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​លើសលុប នៅលើ​ពិភពលោក​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន តាមពិត​មាន​ដំណើររឿង​ដើម​រួមគ្នា គឺ​ដំណើរ​រឿង​ ដែល​មាន​កត់ត្រា​ទុក​នៅ​ក្នុង​​សញ្ញាចាស់​នៃ​គម្ពីរប៊ីប​ ឬ​គម្ពីរ​តូរ៉ា​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។

សាសនាយូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​មាន​ជំនឿ​ដូចគ្នា​ភាគច្រើន ដូចជា ជំនឿ​ទៅលើ​ព្រះតែមួយ ដែល​បង្កើត​គ្រប់​អ្វីៗ​ទាំងអស់។ ជំនឿ​បែប​សុទិដ្ឋិនិយម​ថា ថ្ងៃ​អនាគត​អ្វីៗ​អាច​នឹង​ប្រសើរ​ឡើង ហើយ​មនុស្ស​​ជាតិ​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង ដើម្បី​​ឲ្យ​ស្ថានភាព​របស់​ខ្លួន​បាន​ប្រសើរ​ឡើង។ មនុស្ស​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចេះងើប​ឡើង​រើបម្រះ​ពី​ការ​ជិះជាន់ ដោយ​មិន​ត្រូវ​ដេករង់ចាំ​វាសនា ឬ​ផ្តេកផ្តួល​ទទួល​ភាព​អយុត្តិធម៌​ ដោយ​ចាត់ទុក​ថា​ ជា​ផល ដែល​បាន​មក​ពី​កម្ម ដែល​ខ្លួន​បាន​ធ្វើ​ពីមុន។ ទាំង​សាសនាយូដា ទាំង​គ្រឹស្តសាសនា សុទ្ធតែ​មាន​ជំនឿ​ដូចគ្នា​ថា ព្រះ​បាន​បង្កើត​មនុស្ស​ទាំងអស់​​ឲ្យ​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា​​ មិនថា​ស្រី មិនថា​ប្រុស មិន​ថា​ជាតិសាសន៍​​ ឬពណ៌​សម្បុរ​អ្វី​នោះទេ ដែល​នេះ​គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​ទស្សនាទាន​នៃ​សិទ្ធិមនុស្ស​ជា​សកល ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

ក៏ប៉ុន្តែ សាសនា​យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​ បាន​ដើរ​មក​ដល់​ផ្លូវ​បំបែក ជាមួយ​នឹង​ការ​ចាប់កំណើត​របស់​ព្រះយេស៊ូវ នៅ​ស្រុក​ណាសារ៉ែត ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល។ ការ​ចាប់កំណើត ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សករាជ​ថ្មី​ ក្នុង​ប្រតិទិន​របស់​ពិភពលោក​បច្ចុប្បន្ន គឺ​ “គ្រឹស្តសករាជ”។

យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា៖ ផ្លូវ​បំបែក

សម្រាប់​អ្នក​កាន់​គ្រឹស្ត​សាសនា​ គេ​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះយេស៊ូវ គឺ​ជា​ព្រះ​សង្រ្គោះ (ដែល​គេ​ហៅថា “យេស៊ូវគ្រីស្ត”) ដែល​មក​ជួយ​រំដោះ​មនុស្ស​ពី​អំពើ​បាប និង​ពី​ទំនៀមទម្លាប់​ដ៏ចាស់​គំរឹល និង​ដ៏តឹងតែង​របស់​សាសនា​យូដា ដូចជា ការ​កាត់ស្បែក និង​ការ​ហាមឃាត់​មិន​ឲ្យ​ទទួលទាន​សាច់នេះ ឬ​សាច់សត្វនេះ ឬ​សត្វនោះ​ ជាដើម។ ម្យ៉ាងទៀត តាម​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្រះយេស៊ូវ ព្រះជាម្ចាស់​ទ្រង់​គឺ​ជា​វិញ្ញាណ ដែល​មាន​វត្តមាន​ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​ទាំងអស់ មិនមែន​នៅ​តែ​ក្នុង​វិហារ​នោះទេ។ ដូច្នេះ មនុស្ស​គ្រប់គ្នា​ទាំងអស់​អាច​អធិស្ថាន​​ទៅ​ព្រះ ពី​គ្រប់​ទីកន្លែង​ទាំងអស់ ហើយ​អាច​ទាក់ទង​ដោយ​ផ្ទាល់​ជាមួយ​នឹង​ព្រះជា​ម្ចាស់ ដោយមិនចាំបាច់​ឆ្លងកាត់​តាម​មន្រ្តី​សង្ឃ ដូច​​ជា​ទំនៀមទម្លាប់​របស់​សាសនា​យូដា​នោះទេ។

ការ​បង្រៀន​ទាំងអស់​នេះ​ហើយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​មន្រ្តី​សង្ឃ​នៃ​សាសនា​យូដា ដែល​មិន​ត្រឹមតែ​បដិសេធ​មិន​ទទួល​ស្គាល់​ព្រះយេស៊ូវ​ថា​ជា​ព្រះ​សង្រ្គោះ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែម​ទាំង​ចាត់ទុក​ព្រះអង្គ​ថា​ជា​អ្នក​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​សាសនា​យូដា​ទៀត​ផង។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ពួកគេ​ចាប់បញ្ជូន​ព្រះអង្គ​ទៅ​ឲ្យ​អាជ្ញាធររ៉ូម​ប្រហារ​ជីវិត នៅលើ​ឈើឆ្កាង។

សាវ័ក​របស់​ព្រះយេស៊ូវ ដែល​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះអង្គ​បាន​រស់​ពី​សុគតឡើង​វិញ នៅ​ថ្ងៃ​ទីបី បាន​នាំគ្នា​បន្ត​ចែកចាយ​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្រះអង្គ ទៅ​ដល់​មនុស្ស​គ្រប់គ្នា ហើយ​បាន​បង្កើត​ជា​វិហារ ឬ​ក្រុមជំនុំ និង​សហគមន៍ ដែល​គេ​ហៅថា គ្រីស្ទាន គឺ​អ្នក​ដែល​មាន​ជំនឿ​លើ​ព្រះយេស៊ូវ​គ្រីស្ត។ សហគមន៍​ដែល​បាន​រីកសាយ​កាន់តែ​ធំឡើងៗ រហូត​ទៅ​ស្ទើរតែ​ពាសពេញ​ពិភពលោក។

គ្រឹស្តសាសនា​ និង​ចក្រភព​រ៉ូម

នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គ្រឹស្តសាសនា គឺ​ជា​សាសនា​ ដែល​មាន​អ្នក​​គោរព​ច្រើន​ជាង​គេ​បង្អស់ នៅលើ​ពិភពលោក។ បើគិតជា​សរុប គ្រប់​ក្រុម និង​និកាយ​ទាំងអស់ គ្រឹស្តសាសនិកជន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក មាន​ចំនួន​​​ជាង ២ពាន់​លាន​នាក់ ធៀប​នឹង​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដែល​មាន​ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយ​លាន​នាក់ និង​អ្ន​កកាន់​ពុទ្ធសាសនា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ២រយ​លាន​នាក់។

មានអ្នកខ្លះ​បាន​ចោទជាសំណួរ​ឡើង​ថា តើ​ហេតុអ្វី​បាន​ជា​គ្រឹស្តសាសនា​អាច​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​របស់​ខ្លួន រហូតក្លាយ​ទៅជា​សាសនា​ដ៏ធំបំផុត​នៅលើ​ពិភពលោក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ? សម្រាប់​អ្នក​កាន់គ្រឹស្តសាសនា ចម្លើយ​ គឺ​សាមញ្ញ​បំផុត៖ ដោយសារ​តែ​​​នេះ​ជា​សាសនា​នៃ​សេចក្តីពិត ជឿទៅលើ​ព្រះពិត ដែល​មាន​តែមួយ។ សម្រាប់​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​ទៀត គេ​​បាន​ព្យាយាម​បកស្រាយ​តាម​បែប​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ដោយ​គេ​គិត​ថា ការរីកសាយភាយ​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា ក៏​មិនខុស​ពី​ការ​រីកសាយភាយ​នៃ​អរិយធម៌​ក្រិកដែរ គឺ​មាន​កត្តា​ចម្បង​ដូចគ្នា នោះ​គឺ​ចក្រភព​រ៉ូម។

ចក្រភព​រ៉ូម ដែល​ពី​ដំបូង​បាន​ធ្វើ​ការ​បៀតបៀន ធ្វើ​​ទុក្ខបុកម្នេញ ពួក​អ្នក​កាន់​គ្រឹស្តសាសនា បាន​ក្លាយបន្តិចម្តងៗ​ទៅជា​ចក្រភព​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា។ នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​៤គ.ស អធិរាជ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ ឈ្មោះ កុងស្តង់តាំង (Constantin) ដែល​កាន់​អំណាច​ពី​ឆ្នាំ​៣០៦ ដល់​ឆ្នាំ​៣៣៧​គ.ស បាន​ប្រែខ្លួន​ជា​គ្រឹស្តសាសនិកជន ហើយ​បាន​កំណត់​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​​យក​គ្រឹស្តសាសនា ​ជាសាសនា​របស់​រដ្ឋ ហើយ​ឥទ្ធិពល​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា​​ក៏​បាន​រីកសាយភាយ​ ទៅតាម​អំណាច​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម។

ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារ​តែ​ចក្រភព​រ៉ូមត្រូវ​បាន​ពុះចែក​ជាពីរ គឺចក្រភពរ៉ូម​ខាង​លិច មាន​រាជធានី នៅ​រ៉ូម និង​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​កើត មាន​រាជធានី​នៅ​កង់ស្តង់ទីណូប អាជ្ញាធរ​គ្រប់គ្រង​វិហារ​​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​មាន​ការ​បែងចែក​ជាពីរ​ដែរ គឺ​ខាង​កើត និង​ខាងលិច។

គ្រឹស្តសាសនា៖ កាតូលិក និង​អ័រតូដុក្ស៍

នៅ​ពេល​ដែល​ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​ដួលរលំ នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ គ្រឹស្តសាសនា​​ខាងកើត និង​ខាងលិច ក៏​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​នយោបាយ​ដាច់ពី​គ្នា​ស្រឡះ ហើយ​​គ្រឹស្តសាសនា​ទាំងពីរ​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ដើរ​តាម​គន្លង​ផ្លូវ​ផ្សេងគ្នា​​បន្តិចម្តងៗ រហូតដល់​ឆ្នាំ​១០៥៤ ក៏​​បែក​ទៅ​​ជា​និកាយ​ពីរ​ដាច់​ពីគ្នា​ស្រឡះ គឺ​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​អតីត​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​លិច បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ដែល​មាន​សម្តេច​ប៉ាប នៅ​បុរីវ៉ាទីកង់ គឺ​ជា​ប្រមុខដឹកនាំ ហើយ​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត (ប៊ីហ្សង់តាំង) បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​អ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) ដែល​​បច្ចុប្បន្ន​មាន​វត្តមាន​ច្រើន​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត​ និង​នៅ​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៦ គ្រឹស្តសាសនា​និកាយ​រ៉ូម៉ាំង​កាតូលិក​​ក៏​បាន​បែក​ទៅ​ជា​និកាយថ្មីមួយទៀត ដែល​ជា​និកាយ​ធំ​ទី៣ នៃ​គ្រឹស្តសាសនា​បច្ចុប្បន្ន គឺ​និកាយ​ប្រូតេស្តង់៕

យុគខ្មៅងងឹត​នៅ​អឺរ៉ុប​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម

នៅឆ្នាំ​៤៧៦​គ.ស ចក្រភពរ៉ូម ដែល​ត្រួតត្រាពិភពលោក​រាប់​រយឆ្នាំ​មក​ហើយ​នោះ ត្រូវ​ដួលរលំ។ ចក្រភព​រ៉ូមខាងកើត នៅ​បន្ត​អត្ថិភាព​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត ដែល​គេ​ច្រើន​តែ​ហៅ​ថា ជា​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី​ នៅ​កុងស្តង់ទីណូប។ ក៏ប៉ុន្តែ ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិចវិញ ត្រូវ​រលំ​បាត់រូប ក្រោយ​ពី​អធិរាជ​រ៉ូម​ចុងក្រោយ ឈ្មោះ រ៉ូមូលូស អូហ្គូសទូស (Romulus Augustus) ត្រូវបាន​ក្រុមសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក (Germanique) ផ្តួលរំលំ។

តំបន់​អឺរ៉ុប ដែល​ធ្លាប់​តែ​ស្ថិត​ក្នុង​មហារដ្ឋ​តែមួយ គឺ​ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​បំបែក​ទៅ​ជា​នគរ​តូចៗ​ជាច្រើន។ ​ស្តេចដែល​គ្រប់គ្រង​​​នគរ​អស់ទាំងនោះ ភាគច្រើន​​ជា​ប្រជាជន​ចេញ​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក​ដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ ស្ថិត​ក្នុង​កុលសម្ព័ន្ធ​ផ្សេងគ្នា ហើយ​​តែងតែ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ទៅវិញទៅមក​​ជារឿយៗ។

​ក្នុង​ចំណោម​កុលសម្ព័ន្ធ នៃ​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក ដែល​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​អឺរ៉ុប ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម គេឃើញ​មាន​ ​ពួក​ហ្វ្រង់ (Franc) គ្រប់គ្រង​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច ដែល​​ក្រោយមក ត្រូវបាន​គេ​យក​ឈ្មោះ​មក​ដាក់​ឲ្យ​ប្រទេស​ និង​ប្រជាជន​បារាំង (La France/Les français)។ ពួក​​អង់គ្លី (Anglii) និង​ពួក​សាក់សុង (Saxon) ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​រំលាយ​បញ្ចូល​គ្នា ជា​ពួក អង់ហ្គ្លោ-សាក់សុង (Anglo-Saxon) បានចេញ​ពី​អឺរ៉ុប​ដីគោក ​ទៅបោះ​ទី​តាំង នៅលើ​កោះ​ដ៏ធំមួយ នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អឺរ៉ុប គឺដែនដី​នៃ​​រាជាណាចក្រ​អង់គ្លេស​បច្ចុប្បន្ន។ ឯពួក​ស្កង់ឌីណាវ (Scandinave) គ្រប់គ្រង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ប៉ែក​ខាង​ជើង នៅត្រង់​ម្តុំ ប្រទេស​​ន័រវែស ដាណឺម៉ាក និង​ស៊ុយអែដ​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ប្រជាជន ក្នុង​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក​នេះ គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពួក​ហ្វ្រង់​ គឺ​ជា​ក្រុម​ដែល​មាន​អំណាច​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល (Moyen Age/Middle Age)។ អំណាច​របស់​ពួកហ្វ្រង់​បាន​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅ​ក្នុង​រជ្ជកាល​នៃ​អធិរាជ​ស្ហាឡឺម៉ាញ (Charlemagne) ក្នុង​អំឡុង​ឆ្នាំ​៨០០​គ.ស។ ដែនដី​របស់​ពួក​ហ្វ្រង់ នៅ​ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល​នោះ លាតសន្ធឹង​នៅ​​ស្ទើរតែ​ពាសពេញ​​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​លិច​ទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្រោយ​រជ្ជកាល​នៃ​អធិរាជ​ស្ហាឡឺម៉ាញ អាណាចក្រ​ហ្វ្រង់​ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា​ពីរ​ផ្នែក​ គឺ​​ហ្វ្រង់​ខាងលិច (Francie occidentale) និង​ហ្វ្រង់ខាងកើត (Francie orientale)។ ក្រោយ​មក ហ្វ្រង់​ខាង​លិច​​បាន​បង្កើត​ទៅជា​រាជាណាចក្រ​​បារាំង ដែល​មាន​ទីតាំង​ស្ថិត​នៅ​ម្តុំ​​ប្រទេស​បារាំង​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន។ ចំណែក​​​ហ្វ្រង់ខាងកើត​បានបង្កើត​ជា​​​រាជាណាចក្រ​អាល្លឺម៉ង់ ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​អាល្លឺម៉ង់​សម័យបច្ចុប្បន្ន។

ការដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម គឺ​ជា​របត់​ដ៏​សំខាន់​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​អឺរ៉ុប។ ដែនដី​អឺរ៉ុប​ដែល​ធ្លាប់តែ​រួបរួម​គ្នា ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បែកជា​ចំណែកៗ។ សង្រ្គាម និង​ភាពចលាចល​បាន​កើតមាន​ឡើង​ឥតឈប់ ដែល​នាំ​ឲ្យ​អឺរ៉ុប​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ គ្មាន​ច្បាប់ គ្មានទម្លាប់ ហើយ​ប្រជាជន​គ្មាន​ការ​អប់រំ។

ចាប់តាំង​ពី​ពេល​ចាប់ផ្តើម​នៃប្រវត្តិសាស្រ្ត គេ​សង្កេតឃើញ​ថា មនុស្សជាតិ​តែងតែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​ជា​លំដាប់។ ក្នុងរយៈពេល ៣៥​សតវត្សរ៍ ចាប់តាំង​ពី​ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​អរិយធម៌​អេហ្ស៊ីប​មក មនុស្សជាតិ​មាន​ចំណេះដឹង​កាន់តែ​ប្រសើរ​ឡើង ហើយ​​របៀបរស់​នៅ​​កាន់តែ​មាន​លក្ខណៈ​ទំនើបឡើង ពី​សតវត្សរ៍មួយ ទៅ​សតវត្សរ៍​មួយ តាមរយៈ​ភាព​ឆ្លាតវៃ និង​គំនិត​ច្នៃប្រឌិត​របស់​ប្រជាជន​អេហ្ស៊ីប ចិន ក្រិក ហ្វេនីស៊ី និង​ពួក​រ៉ូម៉ាំង។ ដោយសារ​ប្រជាជន​អស់ទាំងនេះ​ មនុស្ស​មាន​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​តាមបែប​អក្ខរក្រម​(បង្កើត​ឡើង​ដោយ​ពួក​ហ្វេនីស៊ី) មាន​ត្រីវិស័យ (បង្កើតឡើង​ដោយ​ចិន) មាន​រូបមន្ត​ធរណីមាត្រ និង​​ទស្សនវិជ្ជា (ក្រិក) មាន​ប្រព័ន្ធ​ច្បាប់​ជា​សំណេរ (បង្កើតឡើង​ដោយ​ពួក​រ៉ូម៉ាំង) ។ល។ និង ។ល។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​អឺរ៉ុប​ ភាព​រីកចម្រើន​ជឿនលឿន​អស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ ជាមួយ​នឹង​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នៃ​គ.ស ជំនួស​មកវិញ​ដោយ​ភាព​អនាធិបតេយ្យ សង្រ្គាម និង​ការ​កាប់សម្លាប់​គ្នាឥតឈប់។ ស្ថិត​ក្នុង​ស្ថានភាព​សង្រ្គាម​ឥតឈប់​បែបនេះ ស្តេចនីមួយៗ ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប នាំគ្នា​គិតតែ​ពី​ការ​ពង្រឹង​កងទ័ព​រៀងៗ​ខ្លួន ដោយ​បំភ្លេច​ចោល លែង​គិតគូរ​​ពី​ការអប់រំ និង​សុខមាលភាព​​របស់​ប្រជាជន។

នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​នគរ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប គេឃើញ​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​បាន​កើតមាន​ឡើង​ឥតឈប់ឈរ។ ការស្នងរាជ្យ​ពី​ក្សត្រ​មួយ​ទៅ​ក្សត្រ​មួយទៀត ច្រើន​តែ​កើតមាន​ឡើង ដោយ​ការ​បង្ហូរ​ឈាម។

ម្យ៉ាងទៀត គេ​សង្កេតឃើញ​ថា នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ស្ទើរតែ​គ្រប់រដ្ឋ​ទាំងអស់ នៅ​ទូទាំង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ទាំងមូល អំណាច​នៃ​រដ្ឋបាល​កណ្តាល​​មាន​ការ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ។ ចំណែក​ឯ​មេកន្ទ្រាញ​នៅតាម​ខេត្ត​វិញ មាន​អំណាច​កំពូលៗ ដោយ​ខ្លះស្ទើរតែ​មាន​អំណាច​លើស​ស្តេច​ទៅទៀត។ ទាំងនេះ​ ធ្វើ​ឲ្យរដ្ឋ​នីមួយៗ កាន់តែ​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​កាន់តែ​ខ្លាំង។ ប្រទេស​លែងមាន​ច្បាប់។ អ្នកណា​ខ្លាំង អ្នក​នោះឈ្នះ។

តាមការ​សិក្សា​របស់​អ្នកបុរាណវិទ្យា​ គេឃើញ​ថា ​អឺរ៉ុប​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម ខុសគ្នា​ពី​​អឺរ៉ុប​នៅ​ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម ដូចមេឃ​និង​ដី។ នៅ​ក្រោម​ចក្រភព​រ៉ូម អឺរ៉ុប​គឺ​ជា​តំបន់​មាន​ច្បាប់ (ច្បាប់​ដែល​មាន​ការ​ចងក្រង​ជា​សំណេរ) មាន​សកម្មភាព​ជំនួញ មាន​ការ​រៀបចំ​ដែនដី​ ជា​ទីប្រជុំជន ឬ​ទីក្រុង​ ដែល​មាន​សណ្តាប់ធ្នាប់ មាន​អគារ​ប្រកប​ដោយ​ស្នាដៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏វិចិត្រ ប្រជាជន​មាន​ការអប់រំ មានការ​ចេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់។ នៅ​ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ អ្វីៗ​ទាំងអស់​នេះ​ត្រូវ​រលុបបាត់​រូប​ទាំងស្រុង ពី​អឺរ៉ុប៖ ​ប្រជាជន​មាន​​ សកម្មភាព​សំខាន់ៗ​តែ​​ពីរ​ប៉ុណ្ណោះ គឺ​ធ្វើ​ស្រែ និង​ធ្វើ​សង្រ្គាម។ អរិយធម៌​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ត្រូវ​លិចលង់​បាត់​ទាំងស្រុង។ ​​មាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​​បាន​ឲ្យ​ឈ្មោះ​សម័យកាលនោះ​ថា​ជា​យុគខ្មៅ​ងងឹត (Age Sombre/Dark Age)។

យុគខ្មៅ​ងងឹត​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​ជាច្រើន​សតវត្សរ៍ ពោលគឺ​ ចាប់តាំង​ពីការដួលរលំ​នៃ​ចក្រភពរ៉ូម (សតវត្សរ៍​ទី៥) រហូតដល់​សម័យកាល ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា ឲ្យឈ្មោះ​ថា La Renaissance (អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៤) ​នៅ​ពេល​ដែល​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប​បាន​ចាប់ផ្តើម​លេចធ្លោ​ឡើងវិញ ជាមួយ​នឹ​ង​អ្នកប្រាជ្ញ​ល្បីៗ​នៅ​អ៊ីតាលី ដូចជា Léonard de Vinci (វិចិត្រករ ស្ថាបត្យករ វិស្វករ ទស្សនវិទូ) Machiavel (អ្នកជំនាញ​ខាង​យុទ្ធសាស្រ្ត និង​នយោបាយ) និង​ Michel-Angle (ស្ថាបត្យករ និង​វិចិត្រករ)៕

ការ​ចាប់កំណើត​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម

ក្រោយការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ធ្លាក់​ក្នុង​ភាព​អនាធិបតេយ្យ នៅ​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ​ឯណោះវិញ ពិភពអារ៉ាប់​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រីកចម្រើន ជាមួយ​នឹង​ការ​ចាប់កំណើត​នៃសាសនា​ថ្មីមួយ គឺ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដោយ​មាន​មហាម៉េដ​ជា​ព្យាការី។

មហាម៉េដ​កើតនៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៥៧០​គ.ស នៅ​ទីក្រុង​ម៉ិកកា (Mecca) ក្នុង​ឧបទ្វីបអារ៉ាប់ (ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ទីក្រុង​ម៉ិកកា គឺ​ជា​ក្រុង​ជំនួញ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​ជា​ចំណុច​កណ្តាល​ភ្ជាប់​ផ្លូវ​ជំនួញ ពី​អឺរ៉ុប រហូតដល់​អាស៊ី។

ដំណើរជីវិត​ពិត​របស់​មហាម៉េដ មាន​ភាព​ស្រពិចស្រពិល​ច្រើន ដែល​គេ​ពិបាក​នឹង​ធ្វើការ​បែងចែក​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់​រវាង​អ្វី​ដែល​បាន​កើតឡើង​ពិតប្រាកដ និង​អ្វី​ដែល​ជា​សាច់រឿង ដែល​គេ​និទាន​តៗ​គ្នា។

ជាទូទៅ មហាម៉េដ ​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ថា​ជា​អ្នក​ជំនួញ​ដ៏​ចំណានម្នាក់ ដែល​ធ្វើដំណើរ​ចុះឡើង ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតទៅដល់​មហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ដើម្បី​ធ្វើការ​ជួញដូរ។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមជំនឿ​របស់​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម នៅ​ឆ្នាំ​៦១០ មហាម៉េដ ដែ​លមាន​វ័យ​​ ៤០ឆ្នាំ បាន​ទទួលនូវ​សេចក្តីបង្រៀន​ពីព្រះ​ជា​ម្ចាស់ នៅ​ក្នុង​ល្អាង​ភ្នំមួយ ក្បែរ​ទីក្រុង​ម៉ិកកា។ មហាម៉េដ បាន​យក​សេចក្តីបង្រៀន​អស់ទាំងនោះ ទៅ​បង្រៀន​បន្ត​ដល់​បណ្តាជន​ផ្សេងទៀត។

មាន​អ្នកខ្លះ​​បាន​ចាប់ផ្តើម​ជឿ​ថា មហាម៉េដ គឺ​ជា​ព្យាការី​របស់​ព្រះ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​ មហាម៉េដ ក៏​មាន​សត្រូវ​ច្រើន​ដែរ ដោយសារ​តែ​មាន​ការ​ប្រឆាំង​ជំទាស់​នឹង​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​មហាម៉េដ ដែល​ថា ព្រះពិត​មានតែមួយ ហើយ​ការ​ថ្វាយបង្គំ​រូបសំណាក គឺ​ជា​ការ​ខុសឆ្គង។ ការគោរព​ និង​ថ្វាយបង្គំ​ព្រះ​ ដែល​មាន​ច្រើន​បែប ច្រើន​ប្រភេទ តំណាង​ដោយ​រូបសំណាក គឺ​ជា​ជំនឿសាសនា​របស់​អ្នក​ក្រុង​ម៉ិកកា នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ដោយ​មាន​ការ​ប្រឆាំង និង​ការ​ធ្វើ​ទុក្ខ​បុកម្នេញ​ខ្លាំង នៅ​ឆ្នាំ​៦២២ មហាម៉េដ រួមជាមួយ​នឹង​​អ្នក​ស្មោះស្ម័គ្រ​មួយក្រុម​តូច ក៏​បាន​រត់​ភៀសខ្លួន​ចេញ​ពី​ម៉ិកកា ទៅកាន់ក្រុងមួយទៀត ឈ្មោះ​ថា មេឌីណា (Medina) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចម្ងាយ​ប្រមាណ​ជា ៣២០គីឡូម៉ែត្រ​ខាងជើង​ម៉ិកកា (ក្នុង​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ដែរ)។ នៅទីនោះ មហាម៉េដ​ បាន​ទាក់ទាញ​មនុស្ស​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ជឿលើ​សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ដោយសារ​តែ​ម៉ិកកា និង​មេឌីណា មាន​ជម្លោះ​ប្រដាប់អាវុធ​នឹង​គ្នា មហាម៉េដ ដែល​ជា​ព្យាការី និង​ជា​មេដឹកនាំ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ក៏​បាន​ក្លាយទៅជា​មេដឹកនាំ​កងទ័ព​ផងដែរ។

៨ឆ្នាំ​ក្រោយ​ពី​បាន​ភៀសខ្លួន​ទៅ​មេឌីណា មហាម៉េដ បានវិលត្រឡប់​មកកាន់​ទីក្រុង​ម៉ិកកា​វិញ ក៏ប៉ុន្តែ មកជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ហើយ​បាន​វាយលុកចូល​​កាន់កាប់​ក្រុង​ម៉ិកកា ទីកន្លែង​កំណើត​របស់​លោក និង​ជា​ទី​ដែល​លោក​ទទួលមរណភាព ២ឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គឺ​នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២។ ម៉ិកកា និង​មេឌីណា បានបន្ត​​ជា​ទីក្រុង​ដ៏​សក្ការៈ​ បំផុត​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​រហូតមកទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

សេចក្តីបង្រៀន​របស់​មហាម៉េដ ត្រូវបាន​គេ​កត់ត្រាទុក​នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​កូរ៉ាន ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម។ គោលជំនឿ​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀងគ្នា​ទៅនឹង​ជំនឿ​របស់​សាសនា​យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​ដែរ គឺ​ជឿ​ថា ព្រះពិត​មានតែមួយ គឺ​ព្រះជាម្ចាស់ ដែល​បង្កើត​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅ​ក្នុង​ចក្រវាលទាំងមូល។

តាមការពិត អ្នកកាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម​ជឿថា ព្រះ​ជាម្ចាស់​ដែល​ពួកគេ​គោរព និង​ព្រះ​​របស់​ពួកជ្វីហ្វ និង​គ្រីស្ទាន គឺ​ជា​តួអង្គព្រះដូចគ្នា​តែមួយ គឺ​អាឡាហ៍ (Allah) ហៅ​តាម​ភាសា​អារ៉ាប់ ឬ​យេហូវ៉ា (Jehovah) ហៅតាម​ភាសាហេព្រើ ហើយ​ដំណើររឿង​នៃ​សាសនា​ទាំង៣នេះ មាន​ដើមកំណើត​ចេញ​ពី​ប្រភព​តែមួយ ចាប់តាំង​ពី​អាប្រាហាំ និង​ម៉ូសេ រហូតដល់​ព្រះយេស៊ូវ។

តាមជំនឿ​របស់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ប្រជាជន​អារ៉ាប់ និង​ជ្វីហ្វ មាន​បុព្វបុរស​ដើមតែមួយ គឺ​អាប្រាហាំ (Abraham) ដែល​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ហៅថា អ៊ីប្រាហ៊ីម (Ibrahim)។ អាប្រាហាំ ឬ​អ៊ីប្រាហ៊ីម មាន​កូន​ប្រុសពីរនាក់ គឺ​​អ៊ីស្មាអែល (Ismaël) ជា​កូនច្បង ក៏ប៉ុន្តែ ជាកូនក្រៅច្បាប់​ជាមួយ​នឹង​ស្រីបម្រើ​ឈ្មោះ​ហាការ និង​អ៊ីសាក់ (Isaac) ជាកូនទីពីរ តែ​ជា​កូន​ស្របច្បាប់​។ អ្នកកាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ជឿ​ថា ពួក​អារ៉ាប់​គឺ​ជា​កូនចៅ​របស់​អ៊ីស្មាអែល ចំណែក​ឯពួកជ្វីហ្វ គឺ​ជា​កូនចៅ​របស់​អ៊ីសាក់។

ស្ទើរតែ​គ្រប់​ព្យាការី​ទាំងអស់ នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​តូរ៉ា​នៃ​សាសនាយូដា និង​គម្ពីរប៊ីប នៃ​សាសនា​គ្រឹស្ត ក៏​ត្រូវ​បាន​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ទទួលស្គាល់​ថា​ជា​ព្យាការី ដែល​ជា​អ្នក​នាំសារ​​របស់​ព្រះ​ដូចគ្នា​ដែរ ដោយ​គ្រាន់តែ​ពួកគេ​យល់ថា សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្យាការី​អស់ទាំងនេះ​ត្រូវ​បាន​​ពួក​ជ្វីហ្វ និង​ពួក​គ្រីស្ទាន​យក​មក​ផ្សព្វផ្សាយ និង​អនុវត្ត​​ខុស​ពី​ខ្លឹមសារ​ដើម។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ព្រះ​បញ្ជូន​មហាម៉េដ ឲ្យ​មក​ធ្វើ​ជា​ព្យាការី​ចុងក្រោយបង្អស់ ដើម្បី​​​នាំបន្ទូល​ពិត​របស់​ព្រះ និង​កែតម្រូវ​សេចក្តីបង្រៀន​មុនៗ​។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​សាសនា​អ៊ីស្លាម គេឃើញ​ថា មហាម៉េដ​មិនត្រឹមតែ​បាន​បង្កើត​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ប៉ុណ្ណោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ ហើយ​បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ​មួយ​​ផងដែរ។ មហាម៉េដ មាន​តួនាទី គឺ​ជា​មេដឹកនាំ​សាសនា​ផង ជា​មេដឹកនាំ​នយោបាយ​ផង និង​ជា​មេដឹកនាំ​កងទ័ព​ផង។ នៅ​ពេល​មហាម៉េដ​ទទួលមរណភាព នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២ បញ្ហា​មួយ​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង គឺ​​បញ្ហា​អ្នក​ស្នងតំណែង​ ជា​មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម ដែល​មហាម៉េដ​បាន​បង្កើត និង​បន្សល់ទុក។

នៅពេលនោះ សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​ភាគច្រើន​​យល់ថា កាលនៅរស់ មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​​ អាប៊ូ បាគ័រ (Abu Bakr) ដែល​ជា​មនុស្ស​ជំនិត​ឲ្យ​​​ស្នងតំណែង​​ជា​មេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម។ ក៏ប៉ុន្តែ មាន​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​មួយ​ផ្នែក​តូច​ជំទាស់ ដោយ​ពួកគេ​យល់ថា អ្នក​ដែល​​មហាម៉េដ​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​​​ស្នងតំណែង​មហាម៉េដ គឺ អាលី (Ali) ដែល​ជា​មនុស្ស​ជំនិតផង ជា​កូនប្រសារផង និង​ជា​បងប្អូន​ជីដូនមួយ​ផង​របស់​មហាម៉េដ។

នៅទីបំផុត គឺ​អាប៊ូ បាគ័រ ដែល​ត្រូវ​បានតែងតាំង​ឲ្យ​ធ្វើ​ជា​អ្នក​ស្នងតំណែង​មហាម៉េដ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រេះឆា​គ្នា​ក៏​បាន​កើតឡើង​រវាង​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​ទាំងពីរ។ ភាពប្រេះឆា ដែល​បាន​រាលដាល​ រហូត​​ធ្វើ​ឲ្យ​សាសនាអ៊ីស្លាម​ត្រូវ​ពុះចែក​ជា​ពីរក្រុម​ផ្សេងគ្នា រហូតមកទល់នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន គឺ​​និកាយ​ស៊ុននីត និង​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត។ អ្នកកាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​និកាយស៊ុននីត ដែល​មាន​ភាគច្រើន ជឿ​ថា អាប៊ូ បាគ័រ ជា​អ្នកដែល​មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​ឡើង​មក​ស្នងតំណែង​ជាមេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម។ ចំណែក​អ្នក​កាន់​សាសនាអ៊ីស្លាម​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត ជឿ​ថា ​អ្នកដែល​មហាម៉េដ​បាន​ជ្រើសរើស​ឲ្យ​ឡើង​មក​ស្នងតំណែង​ជាមេដឹកនាំ​រដ្ឋ​អ៊ីស្លាម គឺ​អាលី។ អ្នក​កាន់​និកាយ​ទាំងពីរ​នេះ នៅតែ​មើលមុខគ្នា​មិនចំ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ៕


ភាពរុងរឿង​នៃ​ចក្រភព​អារ៉ាប់ ពី​សតវត្សរ៍​ទី៧ ​ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣

នៅសតវត្សរ៍​ទី៧ សាសនា​ថ្មីមួយ បាន​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ក្នុង​ឧបទ្វីប​អារ៉ាប់ (ក្នុង​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត​បច្ចុប្បន្ន) គឺ​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដោយមាន​មហាម៉ាត់​ជា​ព្យាការី។ សម្រាប់​អ្នក​មិន​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម មហាម៉ាត់ គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាមវិញ​យល់ថា អ៊ីស្លាម​មាន​តាំង​ពីយូរណាស់មកហើយ ចំណែក​មហាម៉ាត់ គ្រាន់តែ​ជា​ព្យាការីចុងក្រោយ ដើម្បី​នាំសារ​របស់​ព្រះ​មក​ផ្សព្វផ្សាយ​ដល់​មនុស្ស​តែប៉ុណ្ណោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងណា​ក៏ដោយ ការលេចមុខ​របស់​មហាម៉ាត់ និង​សាសនា​អ៊ីស្លាម នៅ​ឧបទ្វីបអារ៉ាប់ គឺ​ជា​របត់ដ៏សំខាន់​មួយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​ពិភព​អារ៉ាប់។

នៅមុន​មហាម៉ាត់ បណ្តាជន​អារ៉ាប់​នៅមិនទាន់​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ត្រឹមត្រូវ​នៅឡើយទេ ដោយពួកគេ​រស់នៅ​ជា​លក្ខណៈ​កុលសម្ព័ន្ធ​​ផ្សេងៗ​ដាច់ពី​គ្នា ហើយ​កុលសម្ព័ន្ធនីមួយៗ គោរព​បូជា​​ព្រះ​រៀងៗ​ខ្លួន​ផ្សេង​ពីគ្នា គឺ​ ព្រះ​ដែល​តំណាង​ដោយ​រូបសំណាក។

មហាម៉ាត់​បាន​នាំនូវ​សេចក្តីបង្រៀន​ថ្មីមួយ​ដល់​កុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ គឺថា ​ការ​ថ្វាយបង្គំរូបព្រះ​ជា​ការ​ខុសឆ្គង ពីព្រោះ​ថា ព្រះពិត​មិនត្រូវ​ការ​រូប​សំណាក​ជា​តំណាង ហើយ​ព្រះពិត​មាន​តែ​មួយអង្គគត់ ដែល​ជា​ព្រះ​របស់​មនុស្ស​គ្រប់គ្នា។ មនោគមន៍វិជ្ជា​សាសនា​ថ្មីនេះ គឺ​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏សំខាន់មួយ ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្រួបបង្រួម​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​អារ៉ាប់ ឲ្យ​ទៅ​ជា​សហគមន៍​តែមួយវិញ គឺ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម។ លើសពីនេះ​ទៅទៀត មហាម៉ាត់​បាន​​រៀបចំ​​ឲ្យ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​នេះ​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ត្រឹមត្រូវ ក្នុង​លក្ខណៈ​​​ជា​រដ្ឋ​មួយ។

គិតត្រឹមឆ្នាំ ៦៣២ ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មហាម៉ាត់ អារ៉ាប់​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ រហូត​បាន​កាន់កាប់​ឧបទ្វីប​អារ៉ាប់​ទាំងមូល ពោលគឺ ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត កូវ៉ែត បារ៉ែន អារ៉ាប់រួម អូម៉ង់ និង​យេមែន នៃ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅក្រោយ​មរណភាព​របស់​មហាម៉ាត់ នៅ​ឆ្នាំ​៦៣២ ថ្វីដ្បិត​តែ​សហគមន៍​អ៊ីស្លាម​មាន​ការខ្វែងគំនិត​គ្នា​ ពីរឿង​អ្នក​ស្នងតំណែង​មហាម៉ាត់ ក៏ប៉ុន្តែ អារ៉ាប់​នៅតែ​មាន​កម្លាំង​ខ្លាំង ហើយ​បន្ត​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួនតទៅទៀត រហូត​ទៅដល់​ព្រំដែន​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (ចក្រភពរ៉ូម​ខាង​កើត)។

សង្រ្គាម​រវាង​អារ៉ាប់ និង​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​៦៣៤។ នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ ចក្រភព​អារ៉ាប់​បានវាយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ខេត្តម្តងមួយៗ​របស់​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង គឺ​ ស៊ីរី (៦៣៧) អេហ្ស៊ីប និង​អារមេនី (៦៣៩) និង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង (៧០៩)។ នៅ​ឆ្នាំ​៧១២ កងទ័ព​អារ៉ាប់​បាន​ឆ្លង​ច្រកសមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តារ (Gibraltar) ហើយ​វាយលុក​ចូល​ទៅដល់​អេស្ប៉ាញ។ ក្រោយ​ពី​វាយយក​អេស្ប៉ាញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ក៏​បាន​ឆ្លង​ជួរភ្នំ​ពីរ៉េណេ (Pyrénées) ចូល​ទៅដល់​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ហ្គោល (បារាំង​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅប៉ែកខាងកើត​ឯណោះវិញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​បាន​វាយ​កាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​យ៉ាង​ស្រួល។ ប្រជាជន​ពែរស៍​បាន​ទទួល​យក​សាសនា​អ៊ីស្លាម ក៏ប៉ុន្តែ ប្រកាន់​យក​និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត។ ប្រជាជន​អ៊ីរ៉ង់ ដែល​ជា​តំណងវង្ស​នេះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​សម័យបុរាណ នៅតែ​បន្ត​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម​ និកាយ​ស្ហ៊ីអ៊ីត រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

ការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់​ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង ក្នុងល្បឿន​យ៉ាងលឿន​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់ ប៉ុន្តែ ក៏​កងទ័ព​អារ៉ាប់​មិនចេះតែ​បាន​ទទួល​ជោគជ័យ​គ្រប់ពេលនោះដែរ។ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ នៅ​កុងស្តង់ទីណូប នៅ​ឆ្នាំ​៧១៧ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​រាជធានី​នៃ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង​បាន។ នៅអឺរ៉ុប​វិញ កងទ័ព​អារ៉ាប់​ត្រូវ​កងទ័ព​របស់​ពួក​​ហ្វ្រង់ ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ហាល ម៉ារទែល (Charles Martel) ​វាយបំបាក់ នៅ​ម្តុំ​ព័រជេរ (Poitiers) នៅ​ឆ្នាំ​៧៣២។ ពួក​ហ្វ្រង់ គឺ​ជា​​ប្រជាជន​ចេញ​ពី​អម្បូរ​ហ្ស៊ែរម៉ានិក ហើយ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ហ្គោល (ប្រទេស​បារាំង​បច្បុន្ន) ជោគជ័យ​របស់​ពួកហ្វ្រង់ នៅ​ព័រជេរ គឺ​ជា​រនាំង​ដ៏​ធំមួយ ដែល​រារាំង​មិន​ឲ្យ​កងទ័ព​អារ៉ាប់​ឈ្លានពាន​ចូលកាន់តែ​ជ្រៅ ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប។ ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណា គិតមក​ត្រឹមពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី៨ ពោលគឺ ប្រើ​រយៈពេលតែ​មួយសតវត្សរ៍​ប៉ុណ្ណោះ ចក្រភពអារ៉ាប់​បាន​ពង្រីក​ខ្លួន​រហូត​ទៅដល់​អាហ្វហ្កានីស្ថាន នៅ​ទិស​ខាងកើត និង​អេស្ប៉ាញ នៅ​ទិស​ខាងលិច។ ដែនដី​ទាំងអស់​នៅឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ព្រមទាំង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា​ទាំងមូល ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ៦សតវត្សរ៍ ចក្រភព​អារ៉ាប់​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​បំផុត ដោយ​ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អារ៉ាប់​​បាន​ពង្រីក​ផ្លូវ​ជំនួញ​របស់​ខ្លួន ទាំង​តាម​ផ្លូវគោក និង​ផ្លូវ​ទឹក ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប រហូត​ដល់​អាស៊ី។ ខាង​ផ្នែក​ចំណេះ​ដឹង និង​ការ​ច្នៃប្រឌិត អ្នក​ប្រាជ្ញ​អារ៉ាប់​ក៏​មាន​ច្រើន​ដែរ រាប់ចាប់តាំង​ពី​ខាង​គណិតវិទ្យា រូបវិទ្យា និង​តារាវិទ្យា។

ចក្រភព​អារ៉ាប់​បាន​ចាប់ផ្តើម​ធ្លាក់ចុះ នៅ​សតវត្សរ៍ទី១៣ ដោយសារ​តែ​មាន​សង្រ្គាម​សាសនា​ជាមួយ​នឹង​កាតូលិក នៅ​ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១១ និង​ទី១២​ផង និង​ជាពិសេស ដោយសារ​តែ​មាន​ការឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​​ពួកម៉ុងហ្គោល របស់​ហ្សិនហ្គីស ខាន់ (Genghis Khan) នៅ​សតវត្សរ៍​ទី១៣។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​វាយលុក​ចូលឈ្លាន​ពាន​ចក្រភព​អារ៉ាប់ ហើយ​បាន​វាយកម្ទេច​ទីក្រុង​បាកដាដ នៅ​ឆ្នាំ​១២៥៨។ បើទោះបីជា​ចក្រភព​អារ៉ាប់ មិនទាន់​ដួលរលំ​ ក៏ប៉ុន្តែ ការវាយកម្ទេច​ក្រុងបាកដាដ ដោយ​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​​នៅ​ឆ្នាំ​១២៥៨នោះ​​ ​ត្រូវបាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​ចាត់ទុក​ថា ជា​ចំណុច​បញ្ចប់​នៃ​ភាពរុងរឿង​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់។

បើ​យើងពិនិត្យ​មើលទៅលើ​ស្ថានភាព​ភូមិសាស្រ្ត នយោបាយ ភាសា និង​សាសនា នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ នាសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន​នេះ យើងឃើញ​ថា ​ស្លាកស្នាម​នៃ​ការបែងចែក​ រវាង​អរិយធម៌​ចក្រភព​រ៉ូម ប៊ីហ្សង់តាំង និង​​អារ៉ាប់ នៅតែ​បន្ត​បន្សល់​ទុក​រហូតមកទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ​នេះ។

នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ អឺរ៉ុប​ខាង​លិច​ស្ថិត​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​ នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ដោយ​និយាយ​ភាសា​ឡាតាំង និង​កាន់សាសនា​គ្រឹស្ត​និកាយ​កាតូលិក។ អឺរ៉ុប​ខាងកើត រហូត​ដល់​ព្រំប្រទល់​នៃ​តំបន់​ដើមបូព៌ា ស្ថិត​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នៃ ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​កាន់គ្រឹស្តសាសនា​និកាយ​អរតូដុក្ស៍ (Orthodox)។ ចំណែក​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង កាត់តាម​មជ្ឈិមបូព៌ា​រហូតដល់​អាហ្វហ្កានីស្ថាន និង​ប៉ាគីស្ថាន គឺ​ជា​ប្រទេស​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ចេញពី​ឥទ្ធិពល​របស់​ចក្រភព​អារ៉ាប់៕

ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ក្រោម​អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់

ឆ្នាំ​១១៦២ (ឯកសារ​ខ្លះ​ថា ឆ្នាំ​១១៥៥) នៅ​តំបន់​ភ្នំ នៃ​ដែនដី​ម៉ុងហ្គោល ទារក​មួយ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង។ ទារក ដែល​​ពេល​ធំដឹងក្តីឡើង ក្លាយទៅជា​មេទ័ព និង​អធិរាជ​ដ៏​ល្បីល្បាញ​បំផុត​មួយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក គឺ​ជិនហ្គីស ខាន់។

នៅ​ពេល​ដែល​ជិនហ្គីស ខាន់ ចាប់កំណើត និង​ធំដឹងក្តី ម៉ុងហ្គោល​នៅមិនទាន់​ក្លាយ​ជា​ប្រជាជាតិ​រួបរួមគ្នា​មួយ​នៅឡើយទេ។ ប្រជាជន​ម៉ុងហ្គោល​រស់នៅ​​​ជា​ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែល​រស់នៅ​ដាច់ៗ​ពីគ្នា​ ហើយ​ពេល​ខ្លះ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​រវាង​គ្នា​ឯង​ទៀតផង។ ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី៧ ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ចិន ក្រោម​រាជវង្ស​ថាង និង​បន្ទាប់​មកទៀត​ ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រាជវង្ស​លៀវ (Liao)។

ជិនហ្គីស ខាន់ ដែល​​​ឈ្មោះ​កំណើត​ថា តេមូឈីន (Temutchin) គឺ​ជា​កូនប្រុស​របស់​មេក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​មួយ​ ក្នុង​ចំណោម​កុលសម្ព័ន្ធ​ជាច្រើន​របស់​ម៉ុងហ្គោល។ នៅ​ពេល​ដែល​តេមូឈីន នៅ​ជា​ក្មេងប្រុស​ម្នាក់​នៅឡើយ ឪពុក​របស់​តេមូឈីន​ត្រូវ​ស្លាប់​ដោយ​ថ្នាំបំពុល​របស់​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​ជា​គូសត្រូវ ហើយ​តេមូឈីន ក៏​ឡើង​កាន់តំណែង​ជា​មេក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ជំនួស​ឪពុក។

កុលសម្ព័ន្ធ​​ដែល​កេរមរតក​ពី​ឪពុក​របស់តេមូឈីន គ្រាន់តែ​​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​តូច​ និង​ទន់ខ្សោយ​មួយប៉ុណ្ណោះ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ តេមូឈីន​បាន​ពង្រីក​កម្លាំងក្រុម​សម្ព័ន្ធ​របស់​ខ្លួន តាមរយៈ​ការចង​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ និង​តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​កុលសម្ព័ន្ធ​ផ្សេង​ទៀត។ នៅ​ឆ្នាំ​១២០៦ តេមូឈីន ដែល​មាន​វ័យ​ ៤៤ឆ្នាំ បាន​ក្លាយ​ទៅ​​ជា​មេដឹកនាំ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​រួបរួមគ្នា​ជា​ប្រជាជាតិ​តែមួយ គឺ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។ តេមូឈីន ត្រូវ​បាន​គេ​ផ្តល់​ងារ​ថ្មី​មួយ គឺ​ ជិនហ្គីស ខាន់ (មានន័យថា​តាម​ភាសា​ម៉ុងហ្គោល​ថា “ស្តេច​ចក្រវាល”)។

ក្រោយ​ពី​បាន​បង្រួបបង្រួម​កុលសម្ព័ន្ធម៉ុងហ្គោល បង្កើត​ទៅជា​ប្រទេស​រួបរួមគ្នា​មួយ​ហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សត្រូវ​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត គឺ​ចិន ដែល​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ម៉ុងហ្គោល។ ជិនហ្គីស ខាន់​ ដឹងខ្លួន​ថា ចិន​ដែល​ធ្លាប់តែ​ត្រួតត្រា​ម៉ុងហ្គោល​រាប់សតវត្សរ៍​កន្លងមក​នោះ ប្រាកដ​ជា​នឹង​មិន​ទុកបណ្តោយ​ឲ្យ​ម៉ុងហ្គោល​នៅជា​ប្រទេស​ឯករាជ​ មាន​មេដឹកនាំ និង​កងទ័ព​ខ្លាំង​ពូកែ​ នៅ​ជាប់នឹង​ព្រំដែន​របស់​ខ្លួន​នោះទេ។

ឆ្លៀត​ក្នុង​ពេលដែល​ចិន​កំពុង​​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ដោយ​មាន​ការ​បែកបាក់​ផ្ទៃក្នុង ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏​បាន​សម្រេច​ធ្វើការ​វាយលុក​ទៅលើ​ចិន​មុន។ នៅ​ពេលនោះ ប្រទេស​ចិន​ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា​ច្រើន​ចំណែក ដោយ​មាន​នគរ​ធំៗ​បី គឺ​នគរ​លៀវ (Liao) នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង នគរ​សៀ (Xia) នៅ​ខាងលិច និង​នគរ​សុង (Song) នៅ​​​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​នាំទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ប្រមាណ​ជា ៥ម៉ឺននាក់ ឆ្លងព្រំដែនសំដៅ​ទៅ​វាយលុក​ចូល​ក្នុង​នគរ​លៀវ គឺ​ដែនដី​ចិន​ប៉ែក​ខាង​ជើង។

ពេល​ចូល​ទៅដល់​ចិន​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ឧបសគ្គ​ដ៏ធំមួយ គឺ​មហាកំផែង​របស់​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ដើម្បី​ឆ្លងកាត់​មហាកំផែង​ដ៏ធំមហិមា​​នេះ កងទ័ព​របស់​ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​រកឃើញ​វិធី​ដ៏សាមញ្ញ​បំផុត​មួយ គឺ​ដើរវាងមហាកំផែង។

កងទ័ព​របស់ ជិនហ្គីស ខាន់ ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​​រាជធានីនៃនគរចិន​ខាងជើង ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ទីក្រុង​ប៉េកាំង​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាថ្មីម្តងទៀត កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ប្រឈមមុខនឹង​កំផែង​ក្រុង​ ដែល​មាន​កំពស់​១២ម៉ែត្រ ​ប្រវែង ៣០គីឡូម៉ែត្រ ហើយ​ការពារ​ដោយ​ប៉មយាម​ប្រមាណ​ជា ៩០០រយ។ ខុសពី​មហាកំផែង ដែល​មាន​ផ្លូវ​អាច​ដើរវាងបាន កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ឆ្លងកាត់​កំផែងក្រុង​ប៉េកាំង​ដោយ​ការប្រយុទ្ធ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជិនហ្គីស ខាន់​ មិនបាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​ទៅលើ​កំផែង​ក្រុង​ប៉េកាំង​ភ្លាមៗ​ទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ធ្វើ​ការ​ឡោមព័ទ្ធ​ ដើម្បី​កាត់ផ្តាច់​ការ​ផ្លូវ​នាំស្បៀង​ចូល​ក្នុង​ក្រុង ហើយ​ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា ពួកគេ​បាន​សាងសង់​ឧបករណ៍​សង្រ្គាម​ធុនធ្ងន់ ដើម្បី​ត្រៀម​វាយទម្លុះ​កំផែងក្រុង។ នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ប្រជាជន និង​កងទ័ព​ចិន​​ដាច់ស្បៀង ហើយ​ខ្លះ​ត្រូវ​ស្លាប់​ដោយ​ការអត់ឃ្លាន។ ចំណែក​នៅ​ខាង​ក្រៅក្រុង​វិញ ទាហាន​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ស្បៀង​ហូរហៀរ​ឥតខ្វះ ដោយសារការ​ស្ទាក់​ចាប់​ស្បៀង ដែល​​​ចិន​នាំចូល​ក្នុង​រាជធានី។

នៅឆ្នាំ​១២១៥ កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏បើក​ប្រតិបត្តិការ​​វាយលុក​​ទៅលើ​រាជធានី​ប៉េកាំង។ ក្រោយ​ពី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទីក្រុង​បាន​ហើយ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ដុតកម្ទេច​ផ្ទះសម្បែង និង​សម្លាប់រង្គាល​ប្រជាជនស្ទើរតែ​អស់​គ្មាន​សល់។ ដែនដី​ចិន​ខាង​ជើង​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

បន្ទាប់​ពី​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​ចិនខាងជើងបានហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​ងាកទៅ​សំឡឹង​ទៅទិស​ខាងលិច​វិញ​ម្តង គឺ​ចក្រភព​ពែរស៍។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាមួយ​ពួក​ពែរស៍ ជិនហ្គីស ខាន់ មិនមាន​បំណង​ចង់​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នោះទេ តែ​ចង់​ធ្វើ​ជំនួញ។ ជិនហ្គីស ខាន់​ ក៏បាន​បញ្ជូន​មន្រ្តី​ទូត​របស់​ខ្លួន​ឲ្យ​ទៅ​ជួប​អធិរាជ​ពែរស៍ ដើម្បី​ចរចា​បង្កើត​ទំនាក់ទំនង​ពាណិជ្ជកម្ម​នឹង​គ្នា។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១២១៨ អ្នកនាំសារម្នាក់​បាន​នាំ​កញ្ចប់​មួយ​ ពី​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ បញ្ជូន​ទៅ​ឲ្យ​ជិនហ្គីស ខាន់។ កញ្ចប់ ដែល​នឹង​នាំ​ទៅរក​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដ៏​សំខាន់​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក។ នៅ​ក្នុង​កញ្ចប់​នោះ គឺ​ក្បាល​មន្រ្តី​ទូត​ម៉ុងហ្គោល ដែល​ជិនហ្គីស ខាន់ បញ្ជូនឲ្យ​ទៅ​ជួបអធិរាជពែរស៍។

ជិនហ្គីស ខាន់​ ផ្ទុះកំហឹង ក៏​បាន​ប្រមូលទ័ព​ប្រមាណ​ជា ២០ម៉ឺននាក់ វាយលុក​ចូល​​ឈ្លានពាន​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​បាន​ដាក់​បញ្ជា​ថា អ្នកណា​ដែល​សុខចិត្ត​ដាក់​អាវុធ​ចុះចាញ់​ត្រូវ​ទុក​ឲ្យរស់ ចំណែក​ឯ​ក្រុមណា ឬ​ទីក្រុង​ណា ដែល​មិនចុះចាញ់​​ត្រូវ​សម្លាប់ និង​ដុតកម្ទេច​ឲ្យរាបដល់ដី។ ​បំណង​ចង់​ធ្វើ​ជំនួញ ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​កំហឹង​ចង់​ធ្វើ​សង្រ្គាម។ កងទ័ព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ ​បាន​វាយ​​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ទាំងមូល​ នៅ​ឆ្នាំ​១២២០។ ប្រជាជន​​ពែរស៍​ប្រមាណ​ជា​ជាង​១លាន​នាក់ ទាំងស្រី ទាំងប្រុស ទាំង​ចាស់ ទាំងក្មេង ត្រូវ​ស្លាប់​បាត់បង់​ជីវិត ក្នុង​សង្រ្គាម​នេះ។

ក្រោយ​ពី​បាន​វាយកាន់កាប់​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​ហើយ ជិនហ្គីស ខាន់ បានដឹកនាំ​កងទ័ព​មួយផ្នែក​ធំ​ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោលវិញ ដោយ​នៅ​តាម​ផ្លូវ បាន​ឆ្លៀត​វាយដណ្តើម​យក​អាហ្វហ្កានីស្ថាន និង​ប៉ែក​ខាងជើង​ឥណ្ឌា។ កងទ័ព​មួយ​ផ្នែក​តូច​ទៀត ដែល​មាន​គ្នា​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺននាក់ ត្រូវបាន​ជិនហ្គីស ខាន់ បញ្ជូន​ឲ្យ​ធ្វើការ​វាយលុក​សំដៅ​ទៅទិស​ខាងលិច ដើម្បី​ជាការពិសោធន៍មើល​ថា តើ​ពួកគេ​អាចវាយលុក​ទៅដល់​ត្រឹមណា ទើប​មាន​អ្នក​អាច​ចេញមុខ​មក​រារាំង​បញ្ឈប់​ដំណើរ​របស់​ពួកគេ​បាន។ ក៏ប៉ុន្តែ​ កងទ័ព​មួយ​ក្រុមនេះ​វាយលុក​ចូល​រហូតទៅដល់​ព្រំដែន​អឺរ៉ុប​ខាងកើត ដោយ​មិនមាន​អ្នក​ណា​អាចរារាំង​បាន។

ឆ្នាំ១២២៦ ភ្លាមៗ​ក្រោយ​ពី​វិលត្រឡប់​ប្រតិបត្តិការ​យោធា​នៅ​ពែរស៍ ជិនហ្គីស ខាន់ បាន​នាំកងទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​ទៅលើ​ទឹកដី​ចិន ដែល​នៅសេសសល់​​ពី​ការ​ឈ្លាន​ពាន​លើកមុន។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១២២៧ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​កំពុង​វាយ​លុក​ទៅលើ​រាជធានី​របស់​នគរ​សៀ នៅ​ដែនដី​ប៉ែក​ខាង​លិច​ប្រទេស​ចិន ជិនហ្គីស ខាន់ ក៏​ស្រាប់​ចូលទិវង្គត់ ក្នុង​វ័យ ៦៥​ឆ្នាំ (៧២ឆ្នាំ បើ​គិត​តាម​ឯកសារ​ខ្លះ ដែល​ថា ជិនហ្គីស ខាន់ កើត​ឆ្នាំ​១១៥៥)។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេលបច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅតែមិនទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយ អំពី​មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់។ ខ្លះ​ថា ស្លាប់​ក្នុង​សមរភូមិ​ ក្នុង​ពេល​ប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​នគរ​សៀ។ ខ្លះ​ទៀត​ថា​ស្លាប់​ដោយ​ជំងឺ ឬ​ដោយ​ធ្លាក់​ពីលើ​ខ្នងសេះ។

អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់ ទទួល​មរណភាពដោយបន្សល់​ទុក​នូវ​កងទ័ព​​ដ៏​ខ្លាំង​ពូកែ​រាប់សិបម៉ឺននាក់ ហើយ​​គិតមកត្រឹមពេលនោះ ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​កាន់កាប់​ទឹកដី​ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក​ រហូត​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាងកើត។ ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​មាន​ទំហំ​ធំជាង​ចក្រភព​ម៉ាសេដ្វាន់​របស់​អាឡិចសង់ ឡឺក្រង់ (Alexandre le Grand) រហូត​ដល់​ទៅ ៤ដង ហើយ​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម រហូតដល់​ទៅ ២ដង។

មរណភាព​របស់​ជិនហ្គីស ខាន់ មិនបាន​បញ្ចប់​ការ​វាតទី​ពង្រីកទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​នោះទេ។ អហ្កឺដី ខាន់ (Ögedei Khan) កូនប្រុសទី៣​របស់​ជិន​ហ្គីស ខាន់ ដែលឡើង​​ស្នងតំណែង​​ជា​អធិរាជបន្តពី​ឪពុក ព្រមទាំង​អធិរាជ​ជំនាន់ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​បន្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទីពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ រហូត​កើនឡើង​ទ្វេដង ​​លើស​ពី​សម័យកាល​​អធិរាជជិនហ្គីស ខាន់៕

ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់ចុះ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ក្រោយ​អធិរាជ​ជិនហ្គីស ខាន់

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១៣​ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ ជិនហ្គីស ខាន់ គឺ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​ត្រួតត្រា​ដែន​ដី​ដ៏​ធំ​បំផុត​មិន​ធ្លាប់​មាន ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ។ គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១២២៧ ដែល​អធិរាជ​ ជិនហ្គីស ខាន់ ចូលទិវង្គត ដែនដី​ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក​ រហូត​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត។ បើ​គិត​ជា​ទំហំ​ផ្ទៃដី ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ទំហំ​ធំជាង​ចក្រភព​ម៉ាសេដ្វាន់​របស់​អាឡិចសង់ ឡឺក្រង់ (Alexandre le Grand) រហូត​ដល់​ទៅ ៤ដង ហើយ​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម រហូតដល់​ទៅ ២ដង។

បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ ការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល មិនបាន​បញ្ចប់​ត្រឹម​ការ​ចូល​ទិវង្គត​របស់​អធិរាជ ​ជិនហ្គីស ខាន់ នោះទេ។ អហ្កឺដី ខាន់ (Ögedei Khan) កូនប្រុសទី៣​របស់​ ជិន​ហ្គីស ខាន់ ដែលឡើង​​ស្នងតំណែង​​ជា​អធិរាជបន្តពី​ឪពុក បាន​បន្ត​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទីពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​វាយ​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​នគរ​សៀ (Xia) នៅ​ប៉ែក​ខាងលិច​ប្រទេស​ចិន ​ហើយ​​បាន​បន្ត​ឈ្លានពាន​ចូល​ទៅ​ក្នុង​នគរ​សុង (Song) នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង។

ទៅទិស​ខាងលិច កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ចូល​ឈ្លាន​ពាន​រុស្ស៊ី រួចហើយ​បន្ត​ដំណើរ​ទៅ​ប៉ូឡូញ មុននឹង​វាយលុក​ចូល​ឈ្លានពាន​ទៅដល់​ហុងគ្រី និង​ក្រូអាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​បញ្ឈប់​​ត្រឹមនោះ ដោយ​ពួកគេ​មិន​បាន​វាយលុក​ចូល​ទៅដល់​អឺរ៉ុប​ខាងលិច​នោះទេ។ អឺរ៉ុប​ខាងលិច រួមមាន​ អាល្លឺម៉ង់ បារាំង និង​អង់គ្លេស ជាដើម បាន​រួចផុត​ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល មិនមែន​ដោយសារ​តែ​ប្រទេស​ទាំងអស់​នេះ​មាន​យុទ្ធសាស្រ្ត ឬ​មាន​ទ័ព​ខ្លាំង​ពូកែ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​ដោយសារ​តែអធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ​អហ្កឺដី ខាន់ បាន​ចូល​ទិវង្គត នៅ​ឆ្នាំ​១២៤១ ហើយ​មេទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​បញ្ឈប់​រាល់​ប្រតិបត្តិការ​ទ័ព ដោយ​​នាំគ្នា​​ប្រញាប់ប្រញាល់​ធ្វើដំណើរ​ចេញពី​អឺរ៉ុប ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោលវិញ ដើម្បី​ចូលរួម​ក្នុង​ដំណើរការ​ជ្រើសរើស​អធិរាជ​ថ្មី។

នៅ​ការ៉ាកូរុំ (Karakorum) រាជធានី​ម៉ុងហ្គោល ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ក្រោយ​ការ​ចូលទិវង្គត​របស់​អធិរាជ​អហ្កឺដី ខាន់។ នៅ​ចុងបំផុត តំណែង​ជា​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​កូនប្រុស​របស់​អហ្កឺដី ខាន់។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​ក្រោយៗ​មក​ទៀត ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក តែងតែ​បាន​កើតឡើង​ជារឿយៗ នៅ​ពេលណា​ដែល​អធិរាជ​ចាស់​ចូល​ទិវង្គត។

ទោះជាយ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​នៅតែបន្ត​ធ្វើសង្រ្គាម​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត គឺ​យុទ្ធនាការ​វាតទីទឹកដី​​ចុះ​ទៅ​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ចិន និង​ទៅក្នុង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា។ ទីក្រុង​បាកដាដ ដែល​ជា​ក្រុង​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ចក្រភព​អ៊ីស្លាម​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​ម៉ុងហ្គោល​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់ នៅឆ្នាំ​១២៥៨។ បន្ទាប់មកទៀត ស៊ីរី ដែល​ជាទីតាំង​ដ៏សំខាន់​មួយ​ទៀត​របស់​ចក្រភព​អ៊ីស្លាម ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ដែរ។

នៅ​ឯ​ទិស​ខាង​ត្បូង​ឯណោះវិញ សង្រ្គាម​ជាមួយ​នគរ​សុង នៅ​ចុង​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ចិន​នៅតែ​បន្ត​ធ្វើ។ រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១២៧៩ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​បាន​វាយផ្តួលរំលំ​នគរ​សុង​បាន​ជាស្ថាពរ។ ប្រទេស​ចិន​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ឈ្មោះ គូប៊ីឡៃ ខាន់ (Kubilai Khan)។ ដើម្បី​ងាយស្រួល​ក្នុងការ​គ្រប់គ្រង​ប្រជាជន​ចិន ដែល​មាន​​ចំនួន​ច្រើន​រាប់លាន​នាក់ គូប៊ីឡៃ ខាន់ បាន​ប្រកាស​តាំងខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​​ចិន ហើយ​បាន​រៀបចំ​រចនាសម្ព័ន្ធ និង​របៀបដឹកនាំ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀងគ្នា​នឹង​រាជវង្ស​ចិន​ពីពេលមុន ដោយ​បង្កើត​ជា​សែរាជវង្សថ្មីមួយទៀត គឺ​រាជវង្ស​យ័ន។

បន្ទាប់​ពី​បាន​ពង្រឹង​អំណាច​ពេញដៃ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន​រួចហើយ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ក៏​បាន​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ចុះ​មក​ទិស​ខាងត្បូង​បន្ត​ទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ​យុទ្ធនាការ​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ ដោយ​កងទ័ព​របស់​គូប៊ីឡៃ ខាន់ មិនសូវ​ជា​ទទួលបាន​ជោគជ័យ​ប៉ុន្មាន​ទេ។ កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ​នៅ​កោះជ្វា នៅ​ឆ្នាំ១២៩៣។ នៅ​អាណ្ណាមវិញ កងទ័ព​របស់​គូប៊ីឡៃ ខាន់ ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ​ជាច្រើនលើក និង​ទទួលរងនូវ​ការខាតបង់​ច្រើន ទម្រាំ​តែ​អាច​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​អាណ្ណាម​បាន នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​១២៨៨។


គូប៊ីឡៃ ខាន់ អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​បាន​បង្កើត​រាជវង្សយ័ន​គ្រប់គ្រង​រាជបល្ល័ង្ក​ចិន គូប៊ីឡៃ ខាន់ អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​បាន​បង្កើត​រាជវង្សយ័ន​គ្រប់គ្រង​រាជបល្ល័ង្ក​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាច្រើន​យល់ថា គោលដៅ​សំខាន់​របស់​អធិរាជ​ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ​គឺ​គ្រាន់តែ​ចង់​ឲ្យ​នគរ​​នៅ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​សុខចិត្ត​រណប​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ ហើយ​យក​សួយសារ​អាករ​ទៅ​ថ្វាយ​ស្តេច​ម៉ុងហ្គោល​តែប៉ុណ្ណោះ ដោយ​មិន​ចង់​វាយដណ្តើម​យក​ទឹកដី​នគរ​ទាំងអស់​នេះ​ទៅ​គ្រប់គ្រង​ទាំងស្រុង​នោះទេ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ភាគច្រើន ម៉ុងហ្គោល​ច្រើន​តែ​បញ្ជូន​កងទ័ព​ក្នុង​ទ្រង់ទ្រាយ​តូច​​ ឬ​ក៏​ត្រឹម​រាជទូត​ឲ្យ​ទៅ​កាន់នគរ​នៅ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។

នៅ​ឆ្នាំ​១២៨៣ ​ម៉ុងហ្គោលបាន​បញ្ជូន​កងទ័ព​​មួយក្រុម​តូច​ កាត់​តាម​នគរ​ចម្ប៉ា ដែល​បាន​ក្លាយ​ជា​នគរ​ចំណុះ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោលរួចទៅហើយ ឲ្យ​ឆ្លង​ចូល​ទៅ​នគរ​ខ្មែរ។ គេ​មិនឃើញ​មាន​ឯកសារ​ច្បាស់លាស់​​ដែល​រៀបរាប់​អំពី​ការ​វាយប្រយុទ្ធគ្នា រវាង​កងទ័ព​ម៉ុងហ្គោល ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​ខ្មែរ​នោះទេ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពីរ​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក គឺ​នៅ​ឆ្នាំ​១២៨៥ ស្តេចនគរ​ខ្មែរ គឺ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី៨ បាន​ផ្ញើ​សួយសារអាករ​ទៅ​ថ្វាយ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល​ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ហើយ​នៅឆ្នាំ​១២៩៦ រាជទូតចិន ឈ្មោះ ជីវ តាក្វាន់ ត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ឲ្យ​មក​បំពេញ​បេសកកម្ម នៅ​ក្នុង​នគរ​ខ្មែរ រហូតដល់​ពាក់​កណ្តាល​ឆ្នាំ​១២៩៧។ គឺ ជីវ តាក្វាន់​នេះ​ហើយ​ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​នូវ​កំណត់ត្រា​ជាច្រើន អំពី​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ​របស់​ខ្មែរ នៅ​សម័យ​អង្គរ។ ជីវ តាក្វាន់ ថ្វីដ្បិត​តែ​ត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ពី​ចិន ហើយ​ត្រូវ​បានគេ​ហៅ​ថា​ជា​រាជទូត​ចិន ក៏ប៉ុន្តែ តាមពិត​ គឺ​ជា​រាជទូត​របស់អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេលនោះ​ ចិន ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​​រាជបល្ល័ង្ក​របស់​ចិន ត្រូវ​កាន់កាប់ដោយ​អធិរាជ​ម៉ុងហ្គោល។

ចក្រភពម៉ុងហ្គោល ចាប់តាំង​ពី​សម័យកាលអធិរាជ​ ជិនហ្គីស ខាន់ មក គឺ​ជា​មហាអំណាច​ដ៏ធំសម្បើម​មួយ ដែល​មាន​កងទ័ព​ខ្លាំង​ក្លា ច្បាំង​ឈ្នះ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទិសទី ហើយ​ពង្រីក​ទឹកដី​រហូត​ស្ទើរតែ​ពាក់កណ្តាល​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ចក្រភព​ដ៏​ខ្លាំងក្លា​នេះ​មាន​សត្រូវ​ដ៏ធំមួយ គឺ​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង។

ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំមហិមា​ ចក្រភពម៉ុងហ្គោ​លបាន​បែងចែក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ជា​ចំណែកៗ ដោយ​ផ្នែកនីមួយៗ មាន​ស្តេច​សោយរាជ្យ​ផ្សេងៗ​គ្នា។ គិតត្រឹមឆ្នាំ​ ១២៦០ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​បាន​បែងចែក​ជា ៤ផ្នែក​ធំៗ។ ផ្នែកទីមួយ​​ គឺ​នៅ​ម៉ុងហ្គោល ទីបេ កូរ៉េ និង​ចិន។ ទឹកដី​ម៉ុងហ្គោល​មួយ​ចំណែក​នេះ គ្រប់គ្រង​ដោយ គូប៊ីឡៃ ខាន់ ដែល​មាន​ឋានៈ​​ជា​អធិរាជ​​ចិន​ផង និង​ជា​អធិរាជ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​ទាំងមូលផង។ ម៉ុងហ្គោល​ផ្នែក​ទី២ ស្ថិត​នៅ​អាស៊ី​កណ្តាល។ ផ្នែក​ទី៣ នៅ​រុស្ស៊ី។ ផ្នែក​ទី៤ នៅ​មជ្ឈិមបូព៌ា​ ត្រង់​ម្តុំ​ចក្រភពពែរស៍។

ដោយសារ​តែ​ចក្រភព​​ម៉ុងហ្គោល មាន​សារជាតិ​ដើម​ជា​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ថ​ដាច់ៗ​ពី​គ្នា ប្រជាជន​ម៉ុងហ្គោល​មាន​ការ​​ពិបាកក្នុង​ការ​រួបរួមគ្នា​ជា​ប្រជាជាតិ​តែមួយ។ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល កើតមាន​ក្នុង​​ពីរ​រូបភាព។ ទីមួយ គឺ​ជម្លោះ​ រវាង​ទឹកដី​ម៉ុងហ្គោល​ទាំង ៤ផ្នែក ដោយ​ស្តេច​នីមួយៗ​ប្រជែង​គ្នា​ធ្វើ​ជា​អធិរាជ​ធំ​នៃ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។ ជម្លោះទីពីរ គឺ​​ជា​ជម្លោះដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក នៅ​ខាង​ក្នុង​ផ្នែក​នីមួយៗ។ ស្របជាមួយ​នឹង​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​នេះ ប្រជាជន​ដែល​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​ដែល​ត្រូវ​ម៉ុងហ្គោល​ឈ្លានពាន​យក​មក​កាន់កាប់ ក៏​ចាប់ផ្តើម​ឆ្លៀតពេល​ងើបឡើង​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​អំណាច​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង​អស់ទាំងនេះបាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ​បន្តិចម្តងៗ រហូត​​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៣៣៥ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល នៅ​មជ្ឈិមបូព៌ា ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​បំបែក​ទៅជា​នគរ​តូចៗ​ផ្សេងៗពីគ្នា។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក​ដែនដី​ម៉ុងហ្គោល​ផ្សេងៗ​​ក៏​ចាប់ផ្តើម​រង្គោះរង្គើ ហើយ​ត្រូវ​ដួលរលំ​ម្តងមួយៗ​ជាបន្តបន្ទាប់។

នៅ​ឆ្នាំ​១៣៦៨ រាជវង្ស​យ័ន​របស់​ម៉ុងហ្គោល ដែល​គ្រប់គ្រង​ប្រទេស​ចិន ត្រូវ​ក្រុមបះបោរចិន​ផ្តួលរំលំ ហើយ​ពួកម៉ុងហ្គោល​ក៏​បាន​រត់ភៀសខ្លួន​ត្រឡប់​ទៅ​ម៉ុងហ្គោល ដែល​ជា​ទឹកដី​កំណើតវិញ។ ចិន​រួច​ផុត​ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​ម៉ុងហ្គោល ហើយ​បង្កើត​ជា​របបដឹកនាំ​ថ្មី​មួយ​ទៀត គឺ​រាជវង្សមីង (Ming)។ គឺ​ឆ្នាំ​១៣៦៨​នេះ​ហើយ ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ឆ្នាំ​ចុងក្រោយ​នៃ​សករាជ​របស់​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល។

គិតជាសរុប​ទៅ ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​បាន​ស្គាល់ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក្នុងរយៈពេល ១៦២ឆ្នាំ (ពីឆ្នាំ​១២០៦ ដល់​ឆ្នាំ​១៣៦៨)។ ដូច្នេះ បើ​ប្រៀបធៀប​នឹង​ចក្រភពរ៉ូម ចក្រភពម៉ុងហ្គោល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ឆ្ងាយ ក៏ប៉ុន្តែ ម៉ុងហ្គោល​ត្រួតត្រា​ពិភពលោក​​បាន​តិច​ឆ្នាំ​ជាងរ៉ូម។ ចក្រភពរ៉ូម​​បាន​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក រហូតដល់​ទៅ ជាង ៥០០ឆ្នាំ (ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤៧៦​គ.ស)៕



ភាពរុងរឿងសម័យអង្គរ[កែប្រែ]

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៩​ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​អឺរ៉ុប​កំពុង​ឆ្លងកាត់​នូវ​យុគខ្មៅ​ងងឹត ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ហើយ​ចក្រភព​អារ៉ាប់​កំពុង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង វាតទី​កាន់កាប់ទឹកដី​នៅ​ប៉ែកខាងត្បូង និង​ខាង​កើត​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ឯណោះវិញ អាណាចក្រ​មួយ​ក៏​កំពុង​តែ​ងើបឡើង និង​ស្គាល់​ភាព​រុងរឿង​ខ្លាំង​ដែរ នោះគឺ អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

តាមរយៈ​ការសិក្សា​របស់​អ្នក​បុរាណវិទ្យា គេរកឃើញ​ថា នៅ​ត្រង់​ទឹកដី​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​ មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ដើមដំបូង តាំង​ពី​ប្រមាណ​ជា ៤២០០ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ប្រជាជន​នៅ​តំបន់​នេះ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ងាកចេញ​ពី​ការរស់​នៅ​បែប​បុរេ​ប្រវត្តិ មក​​ចាប់​ប្រកបរបរ​កសិកម្ម រួចហើយ​​បន្តិចម្តង​បាន​បង្កើត​ទៅ​ជា​រដ្ឋមួយឡើង នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១​គ.ស គឺ​នគរ​​គោកធ្លក (ឬ​នគរ​ភ្នំ ) ដែល​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ហៅ​ក្លាយ​មក​ជា “ហ៊្វូណន”។

ដំណើររឿង​នៃ​ការ​កកើត​នគរ​គោកធ្លក ឬ​ហ៊្វូណន ត្រូវបានគេ​ដំណាល​ជា​លក្ខណៈ​រឿង​ព្រេង និង​មាន​កត់ត្រា​ទុក​ក្នុង​សិលាចារឹក​និងក្នុង​​ឯកសារ​ចិន។ តាមដំណើររឿងព្រេង នៅ​ក្នុង​ទំនៀមទម្លាប់​ប្រពៃណីខ្មែរ ការកកើត​នៃ​នគរគោកធ្លក ចាប់ផ្តើម​ពី​អាពាហ៍ពិពាហ៍ រវាង​ព្រះថោង ដែល​ជា​ក្សត្រ​មក​ពី​ឥណ្ឌា និង​នាងនាគ ដែល​ជា​ម្ចាស់ស្រុក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​សិលាចារឹក​ជា​ភាសា​សំស្ក្រឹត គេ​បាន​រកឃើញ​នូវ​កំណត់ត្រា​អំពី​ដំណើររឿង នៃ​អាពាហ៍ពិពាហ៍​ រវាង​ម្ចាស់ស្រុក គឺ​ព្រះនាង​សោមា ជាមួយ​នឹង​ព្រាហ្មណ៍​​ម្នាក់​ឈ្មោះ កោណ្ឌញ្ញ ដែល​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមទូក​ មកពីទិស​ខាង​ត្បូង​ (អាចមក​ពីកោះជ្វា ឬ​ស៊ូម៉ាត្រា)។ ចំណែក​ឯកសារ​ចិន​វិញ​​មាន​កត់ត្រា អំពី​​​​អាពាហ៍ពិពាហ៍​រវាង​ព្រះបាទ​ហ៊ុនទៀន និង​ព្រះនាង​លីវយី។

អ្នកប្រាជ្ញ​ខ្លះ​យល់ថា ដំណើររឿង​ទាំង៣ខាងលើនេះ គឺ​ជា​រឿង​តែមួយ គ្រាន់តែ​មាន​ការ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ខុសៗគ្នា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នក​ខ្លះ​ទៀត យល់ថា រឿង​នេះ​អាច​ជា​ដំណើររឿង ផ្សេងគ្នា ដែល​កើតឡើង​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរដូចគ្នា ប៉ុន្តែ ក្នុង​កាលវេលា​ខុសគ្នា។

នគរហ៊្វូណន​មាន​រាជធានី​នៅ​ម្តុំ​ បាភ្នំ (ខេត្ត​ព្រៃវែង​បច្ចុប្បន្ន) ហើយមាន​​វប្បធម៌​លាយ​ចម្រុះ​គ្នា រវាង​វប្បធម៌​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​ដើម និង​វប្បធម៌​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពីឥណ្ឌា។ សាសនា​ក៏ដូចគ្នា​ដែរ។ ប្រជារាស្រ្ត​នៃហ៊្វូណនគោរព​តាម​ជំនឿ​​សាសនា​ដើម​របស់​ខ្លួនផង ដែល​គេហៅថា សាសនា​អ្នកតា និង​តាម​ជំនឿ​សាសនា​ពី​ឥណ្ឌា​ផង គឺ​ដំបូង​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​ និង​បន្ទាប់មកទៀតពុទ្ធសាសនា។

តាមពិត ហ៊្វូណន​​គឺ​ជា​អាណាចក្រ​មួយ ដែល​មាន​នគរ​ច្រើនជា​ចំណុះ។ នគរ​ទាំងនេះ​​​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្សត្រផ្សេងគ្នា ​មាន​ឯករាជ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា ហើយ​ពេល​ខ្លះ ថែម​ទាំង​​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រវាង​គ្នា​ទៀតផង គឺ​​ដូចជា សង្រ្គាម​រវាង​ស្តេចត្រាញ់ នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្នុង​យុគសម័យ​កណ្តាល ក្រោយ​ការ​ដួលរលំ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ដូច្នោះដែរ។

នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​ហ៊្វូណន គេឃើញ​មាននគរ​ពីរ ដែល​មាន​ការ​ប្រកួតប្រជែងគ្នា​ខ្លាំង​ជាងគេ គឺ​មួយ​មាន​រាជធានី​នៅ​វយធបុរៈ (នៅត្រង់​ព្រៃកប្បាស​បច្ចុប្បន្ន) និង​មួយទៀត មាន​រាជធានី​នៅ​សម្ភុបុរៈ (ត្រង់​ស្រុក​សម្បូរ ខេត្ត​ក្រចេះ​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅ​សតវត្សរ៍​ទី៥ នគរ​វយធបុរៈ​បាន​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​សម្ភុបុរៈ​ ហើយ​បញ្ចូលគ្នា​បង្កើត​ទៅជា​នគរ​ធំមួយ ដែល​មាន​អំណាច​យ៉ាង​ខ្លាំង រហូត​​ក្រោយ​មកទៀត ឈាន​ទៅ​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​​ដែនដី​នៃ​នគរហ៊្វូណន​ទាំងមូល។ នគរហ៊្វូណន​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​នគរ​ថ្មីមួយទៀត ដែល​នៅ​ក្នុង​ឯកសារ​ចិន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឲ្យ​ថា “ចេនឡា” ហើយ​ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ក្រោយ​ការ​ចូលទីវង្គត​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ដែលចិន​ហៅ​ថា ចេនឡា ត្រូវ​បាន​បំបែក​ជា​​នគរ​ពីរ ដូចកាល​ពី​សម័យ​ហ៊្វូណន​វិញ គឺ​នគរ​វយធបុរៈ ដែល​ចិនហៅថា “ចេនឡា​ទឹក” និង​នគរ​សម្ភុបុរៈ ដែល​ចិន​ហៅ​ថា “ចេនឡាគោក”។ ចេនឡាទឹក​មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​កម្ពុជា​ក្រោម​សព្វថ្ងៃ ចំណែក​ឯ​ចេនឡា​គោក មាន​ទឹកដី​នៅ​ត្រង់​ម្តុំ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ហើយ​លាតសន្ធឹង​ដល់​ជួរភ្នំ​ដងរែក។ ក៏ប៉ុន្តែ ការបែងចែក​នគរ​ចេនឡា​ជាពីរ​នៅពេលនោះ ប្រហែល​ជា​ធ្វើឡើង គ្រាន់តែដើម្បី​ចែកគ្នា​គ្រប់គ្រង​តែប៉ុណ្ណោះ។ ចេនឡា​ទាំងពីរ ​មិនមែន​ជាសត្រូវ​នឹងគ្នា ដូច​ជា​កាលពី​នគរវយធបុរៈ និង​សម្ភុបុរៈ កាល​ពី​​នៅក្នុង​សម័យកាល​​នគរហ៊្វូណន​នោះទេ។

ផែនទី​នៃ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​ ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍ទី១០

រហូតដល់​ដើមសតវត្សរ៍​ទី៩ ចេនឡា​ទាំងពីរ​ក៏​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា​ជា​នគរ​តែមួយ​ឡើងវិញ ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ដែល​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ​៨០២។ ថ្វីដ្បិត​តែ​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២​មិនសូវ​មាន​កិត្តិនាម​ល្បី ដូចជា ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គ​ត្រូវបានអ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្សត្រ​ដំបូងបង្អស់ ដែល​បាន​ស្ថាបនា​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​រួបរួមគ្នា​មួយ ដែល​ក្រោយមកទៀត ​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាពរុងរឿង​បំផុត​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្មែរ។ ​ឆ្នាំ​៨០២ ដែល​​​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័នទី២ ​ឡើង​គ្រងរាជ្យ ត្រូវ​បាន​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ទូទៅ​កំណត់​ថា​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សម័យអង្គរ​ ដែល​ជា​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​បំផុត​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ។

ក្នុងរយៈពេល​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៦០០ឆ្នាំ​ ចាប់តាំង​ពី​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៩ រហូតដល់​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍ទី១៥ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​ស្គាល់​នូវភាពរុងរឿង​ ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​​បាន​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ដ៏ធំ ដែលគ្របដណ្តប់​លើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ ថៃ ឡាវ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។ ព្រំដែន​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​លាតសន្ធឹង​រហូតទៅដល់​ប្រទេស​ចិន នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង ភូមា នៅប៉ែក​ខាង​លិច ម៉ាឡេស៊ី នៅប៉ែក​ខាង​ត្បូង និង​នគរ​ចម្ប៉ា នៅ​ខាងកើត។

នៅ​ក្នុង​កំណត់ត្រា​របស់​ពួកអារ៉ាប់ នៅ​ចន្លោះ​ពីសតវត្សរ៍ទី៩ និង​សតវត្សរ៍​ទី១០ គេឃើញ​ថា កាលណា​និយាយ​ពី​តំបន់​អឺរ៉ុប ពួកអារ៉ាប់តែងតែ​លើកឡើង​ពី​ការ​ធ្លាក់ដុនដាប​ ក្នុង​យុគខ្មៅងងឹត ក៏ប៉ុន្តែ ពួកអារ៉ាប់​បាន​​ចាត់ទុក​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ថា​ស្ថិត​ក្នុង​​តំបន់​ដែល​មាន​ភាព​រុងរឿង​បំផុត នៅលើ​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ។

ក៏ប៉ុន្តែ ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង ជាពិសេស ជម្លោះ​ដណ្តើម​រាជ្យបល្ល័ង្ក បូករួម​ជាមួយ​នឹង​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ខ្សោយ​ជាបន្តបន្ទាប់ ហើយទឹកដី​កាន់តែ​រួញតូច។

ជាទូទៅ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​បាន​កំណត់​ថា សម័យកាល​រុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ពី​ឆ្នាំ​៨០២ ជាមួយនឹង​ការ​ឡើងគ្រងរាជ្យ​នៃ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី២ និង​បញ្ចប់នៅ​ត្រឹម​ឆ្នាំ​១៤៣១ នៅ​ពេល​ដែល​​ព្រះបាទ​ស្រីសុរិយោពណ៌ (ឬចៅពញាយ៉ាត) សម្រេច​ចិត្ត​បោះបង់​រាជធានី​អង្គរចោល ហើយ​​ទៅតាំង​រាជធានី​នៅស្រីសន្ធរ និង​បន្ទាប់​មក​នៅ​​ភ្នំពេញវិញ ដើម្បី​គេចចេញ​ពី​ការឈ្លានពាន​របស់​កងទ័ព​សៀម៕


      • ប្រសិន​បើ​លោកអ្នក​ចង់ស្វែងយល់​បន្ថែម សូម​អាន​សៀវភៅ​ "Histoire du Cambodge" របស់​លោក Adhémar Leclère (ជាភាសាបារាំង) ឬ​សៀវភៅ "A History of Cambodia" របស់​លោក David Chandler (ជាភាសាអង់គ្លេស)។



ការដាក់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជា[កែប្រែ]

ចាប់តាំង​ពី​ពាក់កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី​១៥ អាណាចក្រ​ខ្មែរ ដែល​ធ្លាប់​តែ​ជា​​មហាអំណាច​ដ៏ធំមួយ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ បាន​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​ឥតឈប់ ហើយ​ដែនដី​ក៏​ចេះតែ​រួញ​តូចទៅៗ ដោយសារ​តែ​ការ​លេបត្របាក់​ពី​ប្រទេស​ជិតខាង គឺ​សៀម នៅ​ខាង​លិច និង​អាណ្ណាម នៅ​ខាងកើត។ មិនតែ​ប៉ុណ្ណោះ ទឹកដី​ដែល​នៅ​សេសសល់​របស់​នគរ​ខ្មែរ ក៏​មិន​មានឯករាជ្យ​ពេញលេញ​នោះដែរ ដោយ​ត្រូវ​សៀម និង​អាណ្ណាម​ផ្លាស់គ្នា​គ្រប់គ្រង​ជានគរ​ចំណុះម្តងម្នាក់ៗ ស្ទើរតែ​ជាប់ជាប្រចាំ។

នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៩ នគរ​អាណ្ណាម ដែល​បានកាត់យក​​ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន ឬ​កម្ពុជាក្រោម ពី​នគរ​ខ្មែរ​រួចទៅហើយ ដោយ​​ថែមទាំង​បាន​ត្រួតត្រា​ស្តេចខ្មែរ​ជា​នគរ​ចំណុះ​ថែមទៀត ប៉ុន្តែ​ ​នៅ​មិនអស់​ចិត្ត ក៏​មាន​គម្រោង​ចង់​យក​កាត់យក​នគរ​ខ្មែរ​ទាំងមូល​យក​ទៅ​ធ្វើ​ជា​ទឹកដី​ខ្លួនឯង។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៣៤ អាណ្ណាម​បាន​លើក​បន្តុប​ក្សត្រិយ​មួយ​អង្គព្រះនាម អង្គម៉ី ដែល​ត្រូវ​ជា​បុត្រី​របស់​ព្រះបាទ​អង្គចន្ទ ឲ្យ​ឡើង​មក​គ្រងរាជ្យ​ជា​មហាក្សត្រ​ខ្មែរ រួចហើយ​បាន​ចាត់​វិធានការ​គ្រប់យ៉ាង ដើម្បី​ព្យាយាម​បំបាត់​ប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ សាសនា និង​របៀបរបប​គ្រប់គ្រង​រដ្ឋបាល​ពី​បុរាណ​របស់​នគរ​ខ្មែរ។ ខេត្ត​របស់​ខ្មែរ ដែល​មាន ៥៦ ត្រូវ​បានកាត់បន្ថយ​មក​នៅ​ត្រឹម ៣៣ ហើយ​ត្រូវ​ប្តូរឈ្មោះ​​ហៅ​តាម​ភាសាវៀតណាម​វិញ ហើយ​គ្រប់​ចៅហ្វាយខេត្ត​ទាំងអស់​នេះ ត្រូវ​មាន​ជំនាញការ​វៀតណាម​ម្នាក់​មក​ត្រួតពីលើ។

ដោយទ្រាំ​មិនបាន​នឹង​ទង្វើ​​នេះ ប្រជារាស្រ្ត​ខ្មែរ​ក៏​បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​បះបោរ ធ្វើការ​វាយឆ្មក់ កាប់ស្លាប់​ទាហាន និង​ប្រជាជន​អាណ្ណាម ដោយ​ឥតរើសមុខ។ ឆ្លៀត​ក្នុង​ឱកាស​​ចលាចលនោះ មន្រ្តី​ខ្មែរ​ក៏​បាន​ឯកភាព​គ្នា ទៅ​សុំ​អន្តរាគមន៍​ពី​សៀមឲ្យ​មក​ជួយ​វាយបណ្តេញ​អាណ្ណាម និង​លើក​អ្នកអង្គម្ចាស់ ​អង្គឌួង ដែល​មាន​ការ​ស្រឡាញ់​ចូលចិត្ត​ពី​រាស្រ្ត ឲ្យ​ឡើង​សោយរាជ្យ ជំនួស​អង្គម៉ី។

ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​អស់​ជាច្រើន​ឆ្នាំ នៅ​ឆ្នាំ​១៨៤៥ នគរ​ខ្មែរ សៀម និង​អាណ្ណាម​បាន​ចរចា​គ្នា​បញ្ចប់​សង្រ្គាម ហើយ​​ទាំង​សៀម និង​ទាំង​អាណ្ណាម​សុទ្ធតែ​បាន​ទទួល​យល់ព្រម​​ឲ្យ​ព្រះបាទ​អង្គឌួង ឡើងគ្រងរាជ្យ​ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ នគរ​ខ្មែរ​នៅតែ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​​ពី​សំណាក់​​ស្តេច​សៀម និង​អាណ្ណាម ហើយ​​​សូម្បីតែ​ការ​ធ្វើ​រាជាភិសេក​របស់​ព្រះបាទ​អង្គឌួង នៅ​ឆ្នាំ​១៨៤៧ ក៏​​ត្រូវ​បាន​ធ្វើឡើង ​នៅ​ចំពោះមុខ​តំណាង​​ស្តេច​នៃ​នគរ​ជិតខាង​ទាំងពីរ​នេះ​ដែរ។

ដែនដី​កូសាំងស៊ីន​ ដែល​ត្រូវ​បាន​នគរ​អាណ្ណាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​កាល​ពីមុន នៅតែ​បន្ត​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អាណ្ណាម​ដដែល ហើយ​ខេត្ត​ទាំង ២១ នៃ​ដែនដី​កូសាំងស៊ីន​នេះ​ត្រូវ​បាន​ប្តូរ​ឈ្មោះ​ទៅជា​ភាសាវៀតណាម​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ។ ចំណែក​​នៅ​ប៉ែក​ខាង​លិចវិញ ​ខេត្ត​មួយ​ចំនួន​ រួមមាន បាត់ដំបង សៀមរាប មង្គលបុរី ស៊ីសុផុន ដែល​ត្រូវ​​សៀម​ដណ្តើម​យក​ទៅ​កាន់កាប់​ពីមុន​មក​នោះ ក៏​បន្ត​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​សៀម​ជា​បន្ត​ទៀត។ លើស​ពីនេះ​ទៅទៀត សៀម​បាន​បង្ខំ​ឲ្យ​ព្រះបាទ​អង្គ​ឌួង​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​​ទទួលស្គាល់​ការកាត់​ខេត្ត​ពីរ​ទៀត​ឲ្យ​ទៅ​សៀម គឺ​ខេត្ត​ម្លូព្រៃ និង​ទន្លេរ​រពៅ។

ក្រោយ​ពី​បាន​ឡើងគ្រងរាជ្យ ព្រះបាទ​អង្គឌួង​ទ្រង់យល់​ច្បាស់​ក្នុង​ចិត្ត​​ថា ទាំង​នគរ​សៀម និង​នគរ​​អាណ្ណាម​សុទ្ធតែ​នាំគ្នា​បន្ត​ចិញ្ចឹម​ចិត្ត​ចង់​លេបត្របាក់​យក​នគរ​ខ្មែរ ហើយ​ដោយ​​​បារម្ភ​ថា នៅ​ក្រោយ​ពេល​ព្រះអង្គ​សោយទិវង្គត​ទៅ នគរ​ខ្មែរ​អាច​នឹង​​ត្រូវ​សៀម និង​អាណ្ណាម​ពុះចែក​គ្នា ព្រះអង្គ​ក៏​មាន​ព្រះរាជតម្រិះ​ចង់​ស្វះស្វែង​រក​កិច្ចការ​ពារ​ពី​ចក្រភព​បារាំង។ ចក្រភព​បារាំង ដែល​ក្រោយ​ពី​ចាញ់​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អង់គ្លេស នៅ​ឥណ្ឌា បាន​ចាប់ផ្តើម​​ងាក​មក​ផ្តោត​​លើ​ការ​ពង្រីក​ដែន​អាណានិគម នៅ​ក្នុង​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៥៣ ព្រះបាទ​អង្គឌួង បាន​ផ្ញើ​រាជសារមួយច្បាប់ ដោយ​មាន​ភ្ជាប់​ជាមួយ​នឹង​អំណោយ​យ៉ាង​ច្រើន​ផង ទៅកាន់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង ទី៣ (ត្រូវ​ជា​ក្មួយ​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​ បូណាប៉ាត) ដើម្បី​ស្នើ​សុំ​ចង​ភ្ជាប់​សម្ព័ន្ធមិត្ត​​ជាមួយ​ចក្រភព​បារាំង។

រូបគំនូរ​បង្ហាញ​អំពី​អធិរាជ​​បារាំង ណាប៉ូឡេអុង​ទី៣

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៥៥ បេសកជន​បារាំង​ប្រចាំ​ស្រុកចិន និង​ស្រុក​សៀម​ ឈ្មោះ ស្ហាល ដឺម៉ុងទីញី (Charles de Montigny)​ បាន​ទទួល​បញ្ជា​ពី​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង​ទី៣ ឲ្យ​រៀបចំ​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង​ភ្ជាប់​សម្ព័ន្ធមិត្ត​ជាមួយ​នឹង​នគរ​ខ្មែរ តាម​សំណើ​របស់​​ព្រះបាទ​អង្គឌួង។ ក៏ប៉ុន្តែ មុននឹង​ទៅ​​​នគរ​ខ្មែរ ដឺម៉ុងទីញី បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់​តាម​នគរ​សៀម ហើយ​បាន​ធ្លោយ​មាត់​ប្រាប់​សៀម អំពីគម្រោងមក​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​​សម្ព័ន្ធភាព​ជាមួយ​នឹង​នគរ​ខ្មែរ។ ដឹង​អំពី​រឿងនេះ ស្តេច​សៀម​បាន​ចាត់​មន្រ្តី​ម្នាក់​ឲ្យ​ក្លែងខ្លួន​ជា​អ្នក​ដំណើរ​ធម្មតា ហើយ​ចុះ​កប៉ាល់​​ជាមួយ ដឺម៉ុងទីញី ដើម្បី​ឃ្លាំ​តាម​មើល​ដំណើរ​របស់​ ដឺម៉ុងទីញីផង និង​ដើម្បី​នាំសារ​មក​ថ្វាយ​ព្រះរាជាខ្មែរ​ផង ដើម្បី​គំរាម​កុំ​ឲ្យ​ព្រះអង្គ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​ជាមួយ​បារាំង។

ពេល​ធ្វើ​ដំណើរ​មកដល់​ស្រុកខ្មែរ ដឺម៉ុងទីញី បាន​ប្រព្រឹត្ត​កំហុសឆ្គង​មួយទៀត គឺ​លោក​មក​ស្នាក់​នៅ​ត្រឹម​ខេត្តកំពត​ប៉ុណ្ណោះ ដោយ​​មិន​បាន​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​​រាជធានី​ឧត្តុង្គ ដើម្បី​ជួប​ព្រះរាជា​ខ្មែរ​ដោយ​ផ្ទាល់​នោះទេ តែបែរ​ជា​ចាត់​បុព្វជិត​កាតូលិក​ម្នាក់​ឲ្យ​ជា​តំណាង​ទៅ​ចូល​គាល់​ព្រះបាទ​អង្គឌួង​ទៅវិញ។

ណាមួយ​ភ័យខ្លាច​រងការ​វាយប្រហារ​ពី​សំណាក់​នគរ​សៀម ណាមួយ​ទៀត មើលឃើញ អំពី​​ចរឹកខ្ជីខ្ជា​របស់​មន្រ្តី​បារាំង ដែល​មិនគួរ​ឲ្យ​ទុកចិត្ត​ថា​ បារាំង​ពិតជា​​នឹង​អាច​ជួយការពារ​ខ្មែរ​ពី​ការវាយប្រហារ​របស់​សៀម​បាន​ ព្រះបាទ​អង្គឌួង ក៏​បាន​បដិសេធ​មិន​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​ជាមួយ​បារាំង ហើយ​លែង​ស្វះស្វែង​រក​អន្តរាគមន៍​ពី​បារាំង​តទៅទៀត។

រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៨៥៨ នៅ​ក្រោយ​ពេល​ឃើញ​បារាំង​​បញ្ជូន​ទ័ព​មក​វាយ​​លុក​លើ​​អាណ្ណាម​ នៅ​កូសាំងស៊ីន ទើប​ព្រះបាទ​អង្គឌួង​ចាប់ផ្តើម​ពិចារណា​ចង់​ទាក់ទង​បារាំង​ម្តងទៀត។ ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ព្រះកាយ​ប្រឈួន និង​សោយ​ទិវង្គត នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦០ ហើយ​បុត្រា​ច្បង​របស់​ព្រះអង្គ ឈ្មោះ អង្គវតី ក៏​បាន​ឡើង​មក​ស្នងរាជ្យ​ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ ដោយ​យក​ព្រះនាម​ថា ព្រះបាទ​នរោត្តម។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦២ បារាំង​បាន​ឈ្នះសង្រ្គាម​​នៅ​វៀតណាមខាងត្បូង ដោយ​ដណ្តើម​យក​ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន​មក​គ្រប់គ្រង​ជា​អាណាខេត្ត​របស់​បារាំង។ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​មក​ទៀត ទេសាភិបាល​បារាំងនៅ​កូសាំងស៊ីន បាន​បញ្ជូន​តំណាង​ម្នាក់ ឈ្មោះ ឌូដារ ដឺឡាក្រេ (Doudart de Lagrée) ឲ្យ​ទៅ​ចូល​គាល់​ព្រះបាទ​នរោត្តម នៅ​រាជធានី​ឧត្តុង្គ។ ក្រោយ​ពី​បាន​ឮបន្ទូល​របស់​ព្រះបាទ​នរោត្តម​ដែល​ថា ព្រះអង្គ​មិនចង់​នៅ​រណបសៀម លោក​ឌូដារ ដឺឡាក្រេ​ ក៏​បាន​​ស្នើ​ឲ្យ​ព្រះអង្គ​ដាក់​កម្ពុជា​​ឲ្យ​ស្ថិតក្រោម​អាណាព្យាបាល​បារាំង ដោយសន្យា​ថា បារាំង​នឹង​ការពារ​កម្ពុជា​ឲ្យ​រួចផុត​ពី​ការត្រួតត្រា​របស់​នគរ​សៀម និង​អាណ្ណាម។ ព្រះបាទ​នរោត្តម​យល់ព្រម ហើយ​បាន​ក៏​បាន​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​ទទួល​យក​អាណាព្យាបាល​បារាំង នៅ​ថ្ងៃ​ទី១១ ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៨៦៣។

ក្រោយ​ពី​បារាំង​បាន​ដាក់​អាណាព្យាបាល​លើ​កម្ពុជា នគរសៀម​ក៏​បាន​បញ្ជូន​កេតនភណ្ឌ ដែល​រួមមាន​ទាំង​ព្រះខ័ណ្ឌរាជ្យ​ផងយក​មក​ឲ្យ​ស្តេច​ខ្មែរ​វិញ ហើយ​ព្រះបាទ​នរោត្តម​ក៏​បាន​ទទួល​រាជាភិសេក​ជាផ្លូវការ នៅថ្ងៃ​ទី៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ​១៨៦៤ ដោយ​បាន​រើរាជធានី​ចេញ​ពី​ឧត្តុង្គ មក​តាំង​នៅ​ភ្នំពេញ។

នៅ​អាណ្ណាម​ឯណោះវិញ បារាំង ដែល​បាន​យក​កូសាំងស៊ីន​ធ្វើ​ជា​អាណាខេត្ត​របស់​ខ្លួន​រួចទៅហើយ​នោះ បាន​​ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​ព្យាយាម​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​របស់​ខ្លួន ទៅ​កាន់​ទឹកដី​ប៉ែក​កណ្តាល និង​ប៉ែក​ខាង​ជើង​នគរ​អាណ្ណាម​ជា​បន្ត​ទៀត។ នៅទីបំផុត នៅ​ឆ្នាំ​១៨៨៤ បារាំង​បាន​យក​នគរ​អាណ្ណាម​ទាំងមូល​យក​មក​ដាក់​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​បារាំង គឺ​ទាំង​ភូមិភាគ​កណ្តាល ដែល​គេហៅថា អាណ្ណាម និង​ភូមិភាគ​ខាងជើង​ជាប់​ព្រំដែន​ចិន ដែល​គេ​ហៅថា តុងកឹង។

នៅ​ឆ្នាំ​ដដែល​នោះ គឺ​នៅ​យប់ថ្ងៃ​ទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ​១៨៨៤ នៅ​កម្ពុជា បារាំង​បាន​បង្ខំ​ឲ្យ​ព្រះបាទ​នរោត្តម ឡាយ​ព្រះហស្តលេខា​​លើ​អនុសញ្ញា​ថ្មី​មួយទៀត ដើម្បី​ប្រគល់​រាល់​កិច្ចការ​​ផ្ទៃក្នុង​នគរ​ខ្មែរ​ទាំងអស់​ទៅ​ឲ្យ​បារាំង​ជា​អ្នក​គ្រប់គ្រង បន្ថែម​ពីលើ​វិស័យ​ការពារជាតិ និង​កិច្ចការបរទេស ដែល​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា ក្នុង​សន្ធិសញ្ញា​ឆ្នាំ​១៨៦៣។ ការបះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​បារាំង​ក៏​បាន​ចាប់ផ្ទុះឡើង ចាប់ពី​ចុងឆ្នាំ​១៨៨៤ រហូត​ដល់​ដើម​ឆ្នាំ​១៨៨៧។

ក្រោយ​ពី​មាន​ការ​បះបោរ​នេះ បារាំង​ក៏​បាន​ប្រគល់​អំណាច​ខ្លះៗ​ទៅ​ឲ្យ​ព្រះរាជា​ខ្មែរ​វិញ ព្រមទាំង​បាន​ចាត់ចែង​ឲ្យ​មាន​គណៈ​​រដ្ឋមន្រ្តី ព្រមទាំង​រដ្ឋបាល​សាធារណៈ​ខ្មែរ​ឡើង ក៏ប៉ុន្តែ រ៉េស៊ីដង់​ជាន់ខ្ពស់​បារាំង (Résident supérieur) ព្រមទាំង​រ៉េស៊ីដង់​បារាំង​ នៅតាម​ខេត្ត​ចំនួន ៤ គឺ​ កំពត កំពង់ធំ ក្រចេះ និង​ពោធិសាត់ នៅតែ​មាន​អំណាច​ច្រើន​ ក្នុង​កិច្ចការ​រដ្ឋបាល​​របស់​ខ្មែរ៕ ==ការ​ភ្ជាប់​ទឹកដី​កម្ពុជាក្រោម ​(កូសាំងស៊ីន) ​ទៅក្នុង​ប្រទេស​វៀតណាម​ឆ្នាំ១៩៤៩ សហភាព​ឥណ្ឌូចិន​ ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង តាំង​ពី​​សតវត្សរ៍​ទី​១៩ ​ត្រូវ​បែងចែក​ជា ៥រដ្ឋ​ផ្សេងគ្នា គឺ​ កម្ពុជា ឡាវ តុងកឹង (វៀតណាម​ខាង​ជើង) អាណ្ណាម (វៀតណាម​កណ្តាល) និង​កូសាំងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន។ កម្ពុជា ឡាវ តុងកឹង និង​អាណ្ណាម ថ្វីដ្បិត​តែ​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​អាណានិគម​បារាំង ក៏ប៉ុន្តែ នៅមាន​ទម្រង់​ជា​ប្រទេស​ និង​មាន​អំណាច​នយោបាយ​ដាច់​ពី​បារាំង។ ផ្ទុយទៅវិញ កូសាំងស៊ីន​ត្រូវ​បាន​បារាំង​កាត់យក​មក​ធ្វើ​ជាអាណាខេត្ត​របស់​ខ្លួន​ទាំងស្រុង ដោយ​មាន​លក្ខន្តិកៈ​ជា​ដែនដីបារាំង​នៅ​នាយសមុទ្រ ​(Territoire d’Outre-mer)។

កូសាំងស៊ីន​​ធ្លាប់​ជា​ទឹកដី​របស់​នគរ​ខ្មែរ ក៏ប៉ុន្តែ ត្រូវ​នគរ​អាណ្ណាម​ចូល​មក​កាន់កាប់ និង​​កាត់​យក​ទៅ​ធ្វើ​ជា​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ចាប់ពី​​ក្នុង​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៧ មុននឹង​ត្រូវ​បារាំង​ច្បាំង​ដណ្តើម​យក​មក​កាន់កាប់ នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦២។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៤ នៅក្រោយ​ពេល​ដែល​ព្រះបាទ​នរោត្តម​ព្រម​ដាក់​កម្ពុជា​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​បារាំង លោក​ Pierre-Paul de la Grandière ទេសាភិបាល​បារាំង​នៅ​កូសាំងស៊ីន ធ្លាប់បាន​សន្យា​ថា​នឹង​ជួយ​កម្ពុជា​ឲ្យ​​យក​មកវិញ​នូវ​​ទឹកដី​ដែល​បាត់បង់​ទៅ​ប្រទេស​ជិតខាង។ ក៏ប៉ុន្តែ ពាក្យសន្យា​នេះ បារាំង​បាន​ធ្វើ​​​តែ​ចំពោះ​ទឹកដី​ដែល​​ខ្មែរ​បាត់បង់​ទៅ​សៀម​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ចំពោះ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ក្រោម​វិញ បន្ទាប់​ពី​បាន​ដណ្តើម​ពី​វៀតណាម​មក​កាន់កាប់​ជា​កម្មសិទ្ធិ​ផ្ទាល់​ខ្លួន​អស់រយៈពេល​ជិត១សតវត្សរ៍ បារាំង​ស្រាប់​តែ​បាន​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​វៀតណាម​វិញ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៩ ដោយ​មិន​កាត់​មក​ឲ្យ​ខ្មែរ​​ដែល​ជា​ម្ចាស់​ដើម​នោះទេ។

ការណ៍ដែល​បារាំង​សម្រេច​កាត់​ទឹកដី​កម្ពុជាក្រោម​ទៅ​ឲ្យ​វៀតណាម​ត្រូវ​បាន​ធ្វើឡើង នៅ​ក្នុង​បរិបទ​នៃ​សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន ដែល​បារាំង​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ចលនាឧទ្ទាម​កុម្មុយនិស្ត​វៀតណាម គឺ​ពួក​វៀតមិញ។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ ពេល​ដែល​បារាំង​ត្រូវ​ធ្លាក់​ចុះខ្សោយ តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​ជប៉ុន។ ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​ជប៉ុន​ចាញ់​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៥ ទើប​បារាំង​ចូល​មក​ត្រួតត្រា​ឥណ្ឌូចិន​ឡើងវិញ ក៏ប៉ុន្តែ ដោយ​មើល​ឃើញ​ពី​ការ​រីកដុះដាល​នៃចលនា​ទាមទារ​ឯករាជ្យ បារាំង​ដឹងច្បាស់​ថា ខ្លួន​នឹង​មិន​អាច​កាន់កាប់​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ពេញ​ដៃ​ដូចកាល​ពីមុនសង្រ្គាម​នោះទេ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​បារាំង​ដាក់ចេញ​នូវផែនការ​​មួយ គឺ​​កែប្រែ​សហភាព​ឥណ្ឌូចិន​ឲ្យ​ទៅ​ជា “សហព័ន្ធ​ឥណ្ឌូចិន” ដោយ​ប្រទេស​ជា​សមាជិក​នីមួយៗ​ត្រូវ​ទទួលបាន​ឯករាជ្យ​ស្ទើរតែ​ពេញលេញ ពោលគឺ​ ត្រូវ​ក្តោបក្តាប់​​អំណាច​ទាំងអស់ លើកលែង​តែ​​វិស័យ​កងទ័ព និង​ហិរញ្ញវត្ថុ ដែល​ត្រូវ​បន្ត​ស្ថិត​ក្នុងដៃ​បារាំង។


    សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន ​ឆ្នាំ​១៩៤៦-១៩៥៤
    ការ​រំសាយ​អាណានិគម​នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២
    ការ​ដាក់​អាណាព្យាបាល​បារាំង​នៅ​កម្ពុជា​នៅ​ឆ្នាំ១៨៦៣
    អរិយធម៌​អាស៊ីអាគ្នេយ៍៖ ប្រជាជាតិ​នៅ​ជុំវិញ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ
    អរិយធម៌​អាស៊ីអាគ្នេយ៍៖ ភាពរុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​សម័យ​អង្គរ

ជាមួយ​កម្ពុជា និង​ឡាវ ការចរចា​ជុំវិញ​លក្ខន្តិកៈ​ពាក់កណ្តាល​ឯករាជ្យ​នេះ​បាន​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដោយ​​គ្មាន​ឧបសគ្គ​អ្វី​ធំដុំ​នោះទេ ហើយ​នៅ​ក្នុង​ពេល​កំពុង​រង់ចាំ​ការចុះ​សន្ធិសញ្ញា​ជា​ស្ថាពរ ​កិច្ចព្រមព្រៀង​បណ្តោះអាសន្ន​ (Modus vivendi) ត្រូវ​បាន​ចុះ​រវាង​បារាំង និង​កម្ពុជា នៅ​ថ្ងៃ​ទី​៧ ខែ​មករា ឆ្នាំ​១៩៤៦ និង​រវាង​បារាំង និង​ឡាវ នៅ​ថ្ងៃ​ទី២៧ ខែ​សីហា​ឆ្នាំ​ដដែល។

ជាមួយ​វៀតណាមវិញ ការចរចា​ត្រូវ​ជួប​នឹង​បញ្ហា​ស្មុគស្មាញ​ច្រើន ម្យ៉ាង ដោយសារ​តែ​វៀតណាម​នៅ​ពេលនោះ​មិនមែន​ជា​ប្រទេស​រួមគ្នា​តែមួយ ពោលគឺ​ ត្រូវ​ចែក​ជា​តុងកឹង និង​អាណ្ណាម ដែល​មាន​អំណាច​នយោបាយ​ដាច់ចេញ​ពី​គ្នា​ ហើយ​ម្យ៉ាងទៀត គឺ​ដោយសារ​តែ​មាន​ចលនា​កុម្មុយនិស្ត​វៀតមិញ ដែល​បាន​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ជា​ឯកតោ​ភាគី​បង្កើត​ជា​សាធារណរដ្ឋ​ប្រជាធិបតេយ្យ​វៀតណាម​រួចទៅហើយ តាំង​ពីថ្ងៃ​ទី២ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៩៤៥។

នៅ​ក្នុងការ​ចរចា​ជាមួយ​បារាំង ហូ ជីមិញ ដែល​ជា​ប្រមុខដឹកនាំ​សាធារណរដ្ឋ​ប្រជាធិបតេយ្យ​វៀតណាម​ ហើយ​ដែល​មាន​មូលដ្ឋាន​នៅ​តុងកឹង (វៀតណាម​ខាងជើង) បាន​ទាមទារ​ឲ្យ​បារាំង​ប្រគល់​ឯករាជ្យ​ភ្លាមៗ​ដល់​វៀតណាម ហើយ​​ប្រទេស​វៀតណាម​ឯករាជ្យ​នេះ​​ត្រូវ​តែ​រួមបញ្ចូល​គ្នា​នូវ​តំបន់​ទាំង ៣ គឺ ​តុងកឹង អាណ្ណាម និង​​កូសាំងស៊ីន ដែល​វៀតណាម​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ដែល​បារាំង​ច្បាំង​ដណ្តើម​យក​ទៅ​​ធ្វើ​ជា​អាណាខេត្ត។

លក្ខខណ្ឌ​នេះ​ត្រូវ​បាន​បារាំង​ច្រានចោល ដោយសារ​តែ​នៅ​ពេលនោះ បារាំង​ចង់​រក្សា​ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន​ទុក​​ជា​អាណាខេត្ត​របស់​ខ្លួន​តទៅទៀត។ ក្រោយ​មក​ទៀត បារាំង​បាន​សុខចិត្ត​​ធ្វើ​សម្បទាន​ដល់​ហូ ជីមិញ ដោយ​យល់ព្រមបើក​ឲ្យ​មាន​ការ​បោះឆ្នោត​ប្រជាមតិ ដើម្បី​ឲ្យ​ប្រជាជន​ជា​អ្នក​សម្រេច​ថា តើ​គួរ​បញ្ចូល​តំបន់​ទាំង ៣ ជា​ប្រទេស​វៀតណាម​តែមួយ​ឬ​ក៏​យ៉ាងណា។ តំណាង​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង និង​ហូ ជីមិញ ក៏​បាន​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​មួយ​ក្នុង​ន័យ​នេះ នៅថ្ងៃ​ទី៦​ ខែមីនា ឆ្នាំ​១៩៤៦ ដោយ​ត្រៀម​រៀបចំ​បើក​ធ្វើ​សន្និសីទ​មួយ នៅ​ហ្វុងតែនប្លូ (Fontainebleau) ប្រទេស​បារាំង ដើម្បី​ចរចា​លើ​កិច្ចព្រមព្រៀង​ស្ថាពរ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​ រវាង​បារាំង និង​ពួក​វៀតមិញ​ក៏​បាន​កើតឡើង​ម្តងទៀត ជុំវិញ​ដំណើរការ​នៃ​ការ​បោះឆ្នោត​ប្រជាមតិ។ ​ហូ ជីមិញ ទាមទារ​ឲ្យ​​​តុងកឹង អាណ្ណាម និង​កូសាំងស៊ីន​រៀបចំ​ធ្វើ​ប្រជាមតិ​រួមគ្នា​​ជាប្លុក។ ចំណែក​​​​លោក​ Thierry d’Argenlieu ដែល​នៅពេលនោះ​ជា​អគ្គស្នងការ​បារាំង​ប្រចាំ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន (Haut-commissaire de France en Indochine) ​យល់ឃើញ​ថា ការ​បោះឆ្នោត​ប្រជាមតិ​ជាប្លុក​នេះ​មិនមាន​ភាព​យុត្តិធម៌ ពីព្រោះ​ថា ប្រជាជន​នៅ​តុងកឹង និង​អាណ្ណាម​ ដែល​សុទ្ធតែ​ចង់​ទាមទារ​យក​កូសាំងស៊ីន​ទៅវិញ គឺ​មាន​ចំនួន​ច្រើន​លើសលុប​ធៀប​នឹង​ប្រជាជន​នៅ​កូសាំងស៊ីន។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​លោក​ទាមទារ​​ថា បារាំង​ត្រូវ​តែ​​បើកផ្លូវ​ឲ្យ​កូសាំងស៊ីន​អាច​​​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​មួយ​ដូច​ជារដ្ឋផ្សេងទៀត​ក្នុង​សហព័ន្ធ​ឥណ្ឌូចិន​ដែរ ហើយ​រដ្ឋ​កូសាំងស៊ីន​​ថ្មី​នេះ​គឺ​ជា​អ្នក​មាន​សិទ្ធិ​សម្រេច​ដោយ​ខ្លួនឯងអំពី​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​នឹង​វៀតណាម។

នៅថ្ងៃ​ទី១ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៩៤៦ នៅ​ក្នុងពេល​ដែល ហូ ជីមិញ ដឹកនាំ​គណៈប្រតិភូវៀតណាម​ចេញ​ទៅ​បារាំង ដើម្បី​​ចូល​រួម​ក្នុង​សន្និសីទ​នៅ​ហ្វុងតែនប្លូ លោក Thierry d’Argenlieu បាន​ប្រកាស​​ឲ្យ​កូសាំងស៊ីន​ក្លាយ​ជា​​​រដ្ឋ​ស្វយ័ត ដោយ​មាន​ឈ្មោះ​ថា ​“សាធារណរដ្ឋ​កូសាំងស៊ីន” និង​​​មាន​រដ្ឋាភិបាល​បណ្តោះអាសន្ន នៅ​ទីក្រុង​សៃហ្កន (ព្រៃនគរ)។ រដ្ឋាភិបាល​បណ្តោះអាសន្ន​​នេះ​ហើយ ដែល​នឹង​ត្រូវ​ទទួល​បន្ទុក​រៀបចំ​ការ​បោះឆ្នោត​ប្រជាមតិ​ សម្រេច​ជោគវាសនា​កូសាំងស៊ីន។

សម្រាប់​ ហូ ជិមិញ ការ​ផ្តាច់​កូសាំងស៊ីន​ឲ្យ​ទៅ​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​រំលោភ​លើ​កិច្ចព្រមព្រៀង ដែល​បានចុះ​កាល​ពី​ខែមីនា។ សន្និសីទ​នៅ​ហ្វុងតែនប្លូ​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ។​ ការចរចា​ រវាង​បារាំង និង​ហូ ជីមិញ ក៏​ត្រូវ​ជាប់គាំង។ ​នៅ​ខែ​ធ្នូឆ្នាំ​១៩៤៦ សង្រ្គាម​ រវាង​បារាំង និង​វៀតមិញ (សង្រ្គាមឥណ្ឌូចិន) ​ក៏​ចាប់ផ្ទុះឡើង។

នៅ​ក្នុងពេល​ដែល​សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន​កំពុងឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក បារាំង​​បាន​ចាប់ផ្តើមគិតគូរ​បង្កើត​រដ្ឋាភិបាល​វៀតណាម​ថ្មីមួយ ដើម្បី​ប្រជែង​ជាមួយ​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​កុម្មុយនិស្ត នៅ​វៀតណាម​ខាងជើង។ គោលដៅ​របស់​បារាំង គឺ​ធ្វើ​យ៉ាងណា​​កាត់ផ្តាច់​ពួក​វៀតមិញ ពី​ការ​គាំទ្រ​របស់​ប្រជាជន​វៀតណាម តាមរយៈ​ការ​សន្យា​ផ្តល់​ឯករាជ្យ​ដល់​វៀតណាម ដឹកនាំ​ដោយ​រដ្ឋាភិបាល​មួយ ដែល​មិនមែន​កុម្មុយនិស្ត។ នៅ​ពេលនោះ បារាំង​សំឡឹង​ឃើញ​ថា មាន​ឥស្សរជន​តែ​ម្នាក់​គត់ ​ដែល​អាច​ឡើង​មក​ដឹកនាំ​រដ្ឋាភិបាល​វៀតណាម​ប្រជែង​នឹង​ប្រជាប្រិយភាព​របស់​ហូ ជីមិញបាន គឺ បាវដាយ ​អតីត​អធិរាជ​នៃ​នគរ​​​អាណ្ណាម ដែល​ត្រូវ​ពួក​វៀតមិញ​បង្ខំ​ឲ្យ​ដាក់រាជ្យ និង​រត់ទៅ​រស់នៅ​និរទេសខ្លួន នៅ​ហុងកុង។

លោក Vincent Auriol ប្រធានាធិបតី​បារាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៩៤៧ ដល់​១៩៥៤ និង​អតីត​អធិរាជ​​អាណ្ណាម បាវ ដាយ

នៅឆ្នាំ​១៩៤៧ បារាំង​បាន​ចាប់ផ្តើម​ទាក់ទង​ជាមួយ​បាវដាយ ដើម្បី​សុំ​ឲ្យ​ទ្រង់មក​ដឹកនាំ​រដ្ឋាភិបាល​វៀតណាម​​ថ្មី ដែល​បារាំង​គ្រោង​បង្កើត ដើម្បី​ប្រឆាំង​នឹង​វៀតមិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ បាវដាយ​មិនបាន​យល់ព្រម​ភ្លាមៗ​នោះទេ ដោយ​បាន​ធ្វើជា​កិកកុក ដើម្បី​ទាមទារ​នូវ​លក្ខខណ្ឌ​ជាច្រើន​ ជាពិសេស គឺ​ទាមទារ​​ឲ្យ​បារាំង​ទទួលស្គាល់​ឯករាជ្យ​របស់​វៀតណាម​ជា​ប្រទេស​រួមគ្នា​នូវ​ដែនដី​ទាំង៣ គឺ​តុងកឹង អាណ្ណាម និង​កូសាំងស៊ីន។ និយាយ​ឲ្យ​ចំ លក្ខខណ្ឌ​ដែល​បាវដាយ​ទាមទារ​នេះ គឺ​ដូចគ្នា​ទៅនឹង​ការទាមទារ​របស់​ហូ ជីមិញ ហើយ​ដែល​បារាំង​ធ្លាប់​បាន​បដិសេធ​រួចទៅហើយ។

ក៏ប៉ុន្តែ បារាំង​ក្នុងពេល​ចរចាជាមួយ​បាវដាយ គឺខុសគ្នា​ពី​បារាំង​ក្នុងពេល​ចរចា​ជាមួយ​ហូជីមិញ។ រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​បាន​ផ្លាស់ប្តូរ​ប្រមុខ​ដឹកនាំ​ជាច្រើន​ដំណាក់កាល​រួច​ទៅហើយ ហើយ​​របប​នយោបាយ​ថ្មីមួយ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅ​បារាំង គឺ​របបសាធារណរដ្ឋ​ទី៤ ដោយ​មាន​ប្រធានាធិបតី​ថ្មី គឺ​លោក Vincent Auriol ដែល​បាន​ឡើង​មក​កាន់​តំណែង នៅដើម​ឆ្នាំ​១៩៤៧។ លោក Thierry d’Argenlieu អគ្គស្នងការ​បារាំង​ប្រចាំ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ក៏​ត្រូវ​បាន​ផ្លាស់ចេញ នៅ​ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៩៤៧។

សម្រាប់​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​ថ្មី​ ការ​កម្ចាត់​ចលនា​កុម្មុយនិស្ត​វៀតមិញ ​ដើម្បី​បញ្ចប់​សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន គឺ​ជា​អាទិភាព​ធំជាង​ជោគវាសនា​នៃ​ដែនអាណានិគម​កូសាំងស៊ីន។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​បារាំង​សុខចិត្ត​ប្រគល់​កូសាំងស៊ីន​ឲ្យ​ទៅ​វៀតណាម ទៅតាម​ការ​ទាមទារ​របស់​បាវដាយ ធ្វើ​យ៉ាងណា​ឲ្យ​តែ​បាវដាយ​សុខចិត្ត​​ទៅដឹកនាំ​រដ្ឋាភិបាល​វៀតណាម ប្រឆាំង​នឹង​ពួក​វៀតមិញ។

ការចរចា​​ជាមួយ​បាវដាយ​ក៏​បាន​ឈាន​ទៅដល់​ការ​ចុះ​កិច្ចព្រមព្រៀង នៅ​បេដាឡុង នៅថ្ងៃ​ទី៥ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៩៤៨ ហើយ​នៅថ្ងៃ​ទី៨ ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៩៤៩ លោក Vincent Auriol ប្រធានាធិបតី​បារាំង​បាន​ផ្ញើ​លិខិត​​ជាលាយលក្ខណ៍​ទៅ​​បាវដាយ ដោយ​បញ្ជាក់​ពី​ការ​ព្រមព្រៀង​​ឲ្យ​វៀតណាម​ក្លាយ​​ទៅជា​ប្រទេសឯករាជ្យ​មួយ ដោយ​រួមបញ្ចូល​​តំបន់​ទាំង៣ គឺ តុងកឹង អាណ្ណាម និង​កូសាំងស៊ីន។

នៅថ្ងៃ​ទី៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ​១៩៤៩ សភា​បារាំង​ក៏​បាន​អនុម័ត​ច្បាប់​មួយ​បញ្ចប់​លក្ខន្តិកៈ​ជា​ទឹកដី​នៅនាយ​សមុទ្រ​របស់​កូសាំងស៊ីន ដោយ​ភ្ជាប់​​អតីត​ដែនដី​របស់​នគរ​ខ្មែរ​នេះ ទៅជាមួយ​នឹង​ប្រទេស​វៀតណាម។ ១០ថ្ងៃ​ក្រោយ​មក គឺ​នៅថ្ងៃ​ទី១៤ ខែមិថុនា តុងកឹង អាណ្ណាម និង​កូសាំងស៊ីន​ត្រូវ​បាន​គេ​ច្របាច់​បញ្ចូល​គ្នា​បង្កើត​ជា​​រដ្ឋវៀតណាម​ឯករាជ្យ​មួយ ដែល​មាន​រដ្ឋធានី​នៅ​សៃហ្គន (ព្រៃនគរ) ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អតីត​អធិរាជ​បាវដាយ៕

សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន ​ឆ្នាំ​១៩៤៦-១៩៥៤[កែប្រែ]

ការ​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​របស់​ឥណ្ឌា​ពី​អាណានិគម​អង់គ្លេស នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាមលោក​លើកទី២ ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ជាទូទៅ​ថា​ជា​គំរូ​នៃ​ការ​រំសាយ​អាណានិគម​ដោយ​សន្តិវិធី តាមរយៈ​ការចរចា។ ក៏ប៉ុន្តែ ការរំសាយ​អាណានិគម​នេះ​មិនមែន​សុទ្ធតែ​ធ្វើឡើង​​ដោយ​សន្តិវិធី​ នៅ​គ្រប់កន្លែង​ទាំងអស់ ដូចជា​ករណី​ឥណ្ឌា​នោះទេ ហើយ​សង្រ្គាម​ដំបូង​បំផុត​​នៅ​ក្នុង​ចលនា​រំសាយ​អាណានិគម​ ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ គឺ​សង្រ្គាម​​នៅ​ឥណ្ឌូចិន រវាង​កងទ័ព​បារាំង និង​​ក្រុម​ឧទ្ទាម​វៀតមិញ ដឹកនាំ​ដោយ​ហូ ជីមិញ។

តំបន់​ឥណ្ឌូចិន ដែល​រួមមាន​ កម្ពុជា វៀតណាម ឡាវ និង​ដែនដី​កូសាំងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី​១៩​។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ (១៩៣៩-១៩៤៥) បារាំង ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាល្លឺម៉ង់ ក៏​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​​បើក​ឲ្យ​ជប៉ុន ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​ហ៊ីត្លែរ ចូល​មក​តាំង​មូលដ្ឋាន​ទ័ព​ នៅ​ក្នុង​ដែនដី​ឥណ្ឌូចិន ជាពិសេស នៅ​វៀតណាម​ខាង​ជើង។ នៅ​ដើមឆ្នាំ​១៩៤៥ ទាហាន​ជប៉ុន​បាន​វាតទី​ពង្រីក​ទីតាំង​របស់​ខ្លួន នៅ​ស្ទើរតែ​ពាសពេញ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ទាំងមូល គឺ​ទាំង​នៅ​វៀតណាម កម្ពុជា និង​ឡាវ។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ចលនា​ជាតិនិយម​​មួយ​បាន​រីកដុះដាល​ឡើង​នៅ​វៀតណាម គឺ​ “បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ដើម្បី​ឯករាជ្យ​វៀតណាម” ដែល​គេ​ច្រើន​ហៅ​កាត់ជាទូទៅ​ថា “វៀតមិញ” ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មេចលនា​កុម្មុយនិស្ត ហូ ជីមិញ។

នៅថ្ងៃ​ទី២ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៩៤៥ ជប៉ុន​បាន​ប្រកាស​ចុះចាញ់​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២។ នៅថ្ងៃ​ដដែ​លនោះ ហូ ជីមិញ ក៏បាន​ឆ្លៀត​ឱ​កាស​ប្រកាសជា​ឯកតោ​ភាគី​បង្កើត​ឡើង​នូវ​រដ្ឋ​វៀតណាម​ឯករាជ្យ ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “សាធារណរដ្ឋ​ប្រជាធិបតេយ្យ​វៀតណាម”។ ក៏ប៉ុន្តែ បារាំង ដែល​ទើប​តែ​នឹង​ទទួល​ជ័យជម្នះ​​ក្នុង​សង្រ្គាម​លោកលើកទី២ មិនសុខចិត្ត​ទុក​​បណ្តោយ​ឲ្យ​​វៀតណាម​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ជា​ឯកតោ​ភាគី​​ទេ។ បារាំង​ក៏​បាន​បញ្ជូន​ទាហាន​ឲ្យ​ចូល​មក​កាន់កាប់​ដែនដី​​អាណានិគម​នៅ​ឥណ្ឌូចិន​ឡើងវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ បារាំង​​កាន់កាប់​បាន​តែ​ប្រទេស​ឡាវ កម្ពុជា ដែនដី​កូសាំងស៊ីន និង​ប៉ែក​កណ្តាល​ប្រទេស​វៀតណាម​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ចំណែក​ឯ​នៅ​តំបន់​តុងកឹង (ប៉ែក​ខាងជើង​វៀតណាម) កងទ័ព​បារាំង​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​កងកម្លាំង​របស់​ពួក​វៀតមិញ។


    ការ​រំសាយ​អាណានិគម​នៅ​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២
    សង្រ្គាមលោក​លើកទី២៖ ​សកម្មភាព​យោធា​ជប៉ុន​នៅក្នុង​តំបន់​អាស៊ីអាគ្នេយ៍
    ការ​ប្រកួតប្រជែង​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​រវាង​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប
    ការ​ដាក់​អាណាព្យាបាល​បារាំង​នៅ​កម្ពុជា​នៅ​ឆ្នាំ១៨៦៣
    ចក្រភព​ជប៉ុន៖ ​មហាអំណាច​អាណានិគម​អាស៊ី​តែមួយ​គត់​នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០

ក្រោយ​ពី​ចរចា​​អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ខែ​តែ​មិនមាន​ដំណោះស្រាយ នៅ​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៩៤៦ សង្រ្គាម​រវាង​កងទ័ព​បារាំង និង​ពួក​វៀតមិញ​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង។ ​សង្រ្គាម​​ដែល​នឹង​ត្រូវ​អូសបន្លាយ​ពេល​​រហូត​ដល់​ទៅ​ជិត ១០ឆ្នាំ ហើយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា "សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន"។

នៅ​ក្នុង​ដំណាក់កាល​ដំបូង កងកម្លាំង​របស់​ពួកវៀតមិញ ដែល​មាន​កម្លាំង​ខ្សោយ​ជាង មិន​បាន​ចេញមុខ​ច្បាំង​​ដោយ​ចំហ​ទល់​នឹង​​ទាហាន​បារាំង​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ​ បាន​​ប្រើ​វិធី​វាយឆ្មក់​តាម​យុទ្ធសាស្រ្ត​ទ័ពព្រៃ។ ក៏ប៉ុន្តែ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ពួក​ឧទ្ទាម​ទ័ពព្រៃ​នេះ​ក៏​បាន​ពង្រីក​ការ​កាន់កាប់​តំបន់មួយ​ផ្នែក​ធំ នៅ​វៀតណាម​ខាងជើង និង​តំបន់​មួយ​ចំនួន​ផ្សេងទៀត នៅ​វៀតណាម​ប៉ែក​កណ្តាល និង​កូសាំងស៊ីន។

នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៩​ សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន​បាន​ស្គាល់​នូវ​របត់​ដ៏​សំខាន់​មួយ។ ​បក្ស​កុម្មុយនិស្ត​ចិន​​ដឹកនាំ​ដោយ​ម៉ៅសេទុង បាន​វាយ​កាន់កាប់​ចិនដីគោក ហើយ​បណ្តេញ​រដ្ឋាភិបាល​របស់​លោក​ចាង កាយចៀក ឲ្យ​និរទេស​ទៅ​កាន់​កោះតៃវ៉ាន់។ សាធារណរដ្ឋ​ប្រជាមានិតចិន​ក៏​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ខ្នងបង្អែក​យ៉ាង​ធំ​មួយ ដែល​​បាន​ផ្តល់​ទាំង​លុយកាក់ និង​គ្រឿង​សព្វាវុធ​ទៅ​ឲ្យ​​​ក្រុម​ឧទ្ទាម​វៀតមិញ ដើម្បី​ច្បាំង​ទល់​នឹង​កងទ័ព​បារាំង។

សហរដ្ឋ​អាមេរិក​វិញ ដែល​តាមពិត​​ជា​ប្រទេស​មាន​គោលនយោបាយ​ប្រឆាំង​នឹង​អាណានិគម ក៏ប៉ុន្តែ បែរ​ជា​​ចូល​មក​ជួយ​បារាំង​ ដើម្បី​បង្រ្កាប​ពួក​វៀតមិញ ដែល​ជា​ចលនា​ឧទ្ទាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ។ នេះ​ក៏ដោយសារ​តែ​អាមេរិក​បារម្ភ​ខ្លាច​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ប្លុក​កុម្មុយនិស្ត ហើយ​អាច​គំរាមកំហែង​ដល់​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក ​សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន ដែល​កាល​ពីដំបូង​ជា​សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​ពី​អាណានិគម ក៏​ត្រូវ​បាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ទាញ​ទម្លាក់​បន្តិចម្តងៗ​ឲ្យ​ធ្លាក់​​ចូល​ទៅ​ក្នុង​សង្រ្គាមត្រជាក់​ ហើយ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ក៏​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​ចំណុច​ក្តៅ​មួយ នៃ​ការ​ប្រជែងគ្នា រវាង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​ប្លុក​កុម្មុយនិស្ត។

ដើម្បី​ស្វែងរក​កម្លាំង​នយោបាយ​ទប់ទល់​នឹង​ពួក​វៀតមិញ បារាំង​បាន​សម្រេច​បង្កើត​រដ្ឋ​វៀតណាម​មួយ​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៩ ដោយ​ដាក់​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​បាវដាយ។ កងទ័ព​ជាតិ​​​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង​ក៏​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​ផងដែរ ក្រោម​ការ​ជួយជ្រោមជ្រែង​របស់​បារាំង និង​ដោយ​មាន​ជំនួយ​យោធា​យ៉ាងច្រើន​ពី​​​សំណាក់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបី​ជា​មាន​ជំនួយ​យោធា​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិកក៏ដោយ កងទ័ព​បារាំង និង​កងទ័ព​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង នៅតែ​ពិបាក​នឹង​​យក​ជ័យជម្នះ​លើ​ពួក​វៀតមិញ​ ដោយសារ​ចលនា​ឧទ្ទាម​កុម្មុយនិស្ត​នេះ​ទទួល​បាន​នូវ​ការ​គាំទ្រ​ពី​សំណាក់​ប្រជាជន​វៀតណាម​ជាទូទៅ ដែល​ទាមទារ​ចង់​បាន​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ​ពី​នឹម​អាណានិគមបារាំង។

នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​បារាំង​វិញ ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​សង្រ្គាម​នៅ​ឥណ្ឌូចិន​បាន​រីកដុះដាល​កាន់តែ​ខ្លាំងឡើងៗ ដោយ​អ្នក​នយោបាយ និង​សាធារណមតិ​បារាំង​ជាច្រើន​យល់ថា អាណានិគម​នៅ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​នេះ​មិន​មាន​តម្លៃ​អ្វី​ធំដុំ ដែល​​បារាំងត្រូវ​ចំណាយ​លុយ និង​អាយុជីវិត​ទាហាន​​​យកទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នេះ​ទេ។

រដ្ឋាភិបាល​បារាំង ដែល​មើលឃើញ​ថា តាមផ្លូវ​យោធា​ក៏​ពិបាក​នឹង​យក​ជ័យជម្នះ​លើ​ពួក​វៀតមិញ ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​ក្នុងស្រុក​ក៏​មាន​កាន់តែ​ច្រើន ក៏​ចាប់ផ្តើម​សំឡឹង​មើល​ទៅ​រក​ដំណោះស្រាយ​តាម​ផ្លូវ​ចរចា។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​ការចរចា​បាន​បើក​ធ្វើ​នៅ​ក្នុង​ទីក្រុង​ហ្សឺណែវ ការ​វាយប្រយុទ្ធគ្នា​ក៏​នៅតែ​បន្ត​ធ្វើ​ ដោយ​ភាគី​ម្ខាងៗ​ព្យាយាម​វាយ​ដណ្តើម​យក​ទីតាំង​សំខាន់ៗ ដើម្បី​យក​ប្រៀប​​លើ​តុចរចា។

សន្និសីទ​ក្រុង​ហ្សឺណែវ ស្តីពី​ឥណ្ឌូចិន ថ្ងៃ​ទី២១ កក្កដា ១៩៥៤

នៅ​ខែមេសា​ ឆ្នាំ​១៩៥៤ ទាហាន​បារាំង​ជាង​១ម៉ឺននាក់ ត្រូវ​បាន​កងកម្លាំង​វៀតមិញ​​ប្រមាណ​ជា ៨ម៉ឺននាក់​វាយ​ឡោមព័ទ្ធ នៅ​ឌៀនបៀនភូ ដែល​ជា​ទីតាំង​យុទ្ធសាស្រ្ត​ដ៏​សំខាន់​មួយ ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​ព្រំដែន រវាង​វៀតណាម​ និង​ឡាវ។ ក្រោយ​ពី​បាន​វាយប្រយុទ្ធគ្នា​អស់រយៈពេល​ជិត ២ខែ កងទ័ព​បារាំង​ក៏​ត្រូវ​ទទួល​បរាជ័យ។ ដៀនបៀនភូ​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​ដៃ​វៀតមិញ។ ទាហាន​បារាំង​ជាង​២ពាន់​នាក់​ត្រូវ​ស្លាប់ ជាង​៥ពាន់​នាក់​ត្រូវរងរបួស ហើយ​ជាច្រើន​ពាន់​នាក់​ផ្សេងទៀត​ត្រូវ​ចាប់ជា​ឈ្លើយសឹក។

បរាជ័យ​នៅ​ឌៀនបៀន​ភូ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​កក្រើក​រញ្ជួយ​​ទាំង​នៅ​ផ្ទៃក្នុង​ប្រទេស​បារាំង និង​នៅលើ​ពិភពលោក​ទាំងមូល ហើយ​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​​ក៏​ត្រូវ​បង្ខំ​ចិត្ត​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀង​សន្តិភាព​ជាមួយ​ពួកវៀតមិញ នៅ​ក្នុង​សន្និសីទ​ក្រុង​ហ្សឺណែវ នៅថ្ងៃ​ទី២១ ខែ​កក្កដា ឆ្នាំ​១៩៥៤។ តាមរយៈ​កិច្ចព្រមព្រៀង​​ហ្សឺណែវ​នេះ បារាំង​បាន​​សុខចិត្ត​​ប្រគល់​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ​ដល់​ប្រទេស​វៀតណាម។ ​ឯករាជ្យ​របស់​​កម្ពុជា និង​ឡាវ ក៏​ត្រូវ​បាន​បារាំង​ទទួលស្គាល់​យ៉ាង​ពេញលេញ​ផងដែរ។

សង្រ្គាម​ឥណ្ឌូចិន​ត្រូវ​បញ្ចប់។ តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ទាំងមូល​ត្រូវ​រួចផុត​ពី​នឹម​អាណានិគម​បារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​ត្រជាក់​នៅតែ​បន្ត​ឆាបឆេះ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ។ ​នៅ​ក្នុង​សន្និសីទ​ក្រុង​ហ្សឺណែវ ប្រទេស​វៀតណាម​​ត្រូវ​បាន​គេ​​បន្ត​ទុក​ឲ្យ​នៅ​បែក​គ្នា​​ជា​ពីរ គឺ​វៀតណាម​​ខាងជើង និង​​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង ដោយ​កំណត់​គ្នា​ថា វៀតណាម​ទាំងពីរ​នេះ​នឹង​ត្រូវ​បង្រួបបង្រួម​គ្នា​មកវិញ នៅ​ក្រោយ​ការបោះឆ្នោត​ជាតិ ដែល​គេ​គ្រោង​ធ្វើ​ នៅ​ឆ្នាំ​១៩៥៦។ ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាល​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង ដែល​មាន​ការ​គាំទ្រ​ពី​សំណាក់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក បាន​បដិសេធ​មិន​ទទួល​ស្គាល់​កិច្ចព្រមព្រៀង​ក្រុង​ហ្សឺណែវ​ ដោយ​លើកហេតុផល​ថា កិច្ចព្រមព្រៀង​នេះ​ត្រូវ​បាន​ចុះ​តែ​រវាង​បារាំង និង​ពួក​វៀតមិញ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ដោយ​គ្មាន​ការចូលរួម​ពី​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង​នោះទេ។

ទីបំផុត ការ​បោះឆ្នោតជាតិ​មិន​អាច​ធ្វើ​ទៅបាន​តាម​ការ​គ្រោង​ទុក ប្រទេស​វៀតណាម​ក៏​នៅ​បន្តបែក​ជា​ពីរ គឺ​វៀតណាម​ខាងជើង​​ស្និទ្ធ​នឹង​ប្លុក​កុម្មុយនិស្ត និង​វៀតណាម​ខាង​ត្បូង​ស្និទ្ធ​នឹង​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ហើយ​មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ក្រោយ​មក តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​ក៏​បាន​ធ្លាក់​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ភ្នក់ភ្លើង​សង្រ្គាម​សាជាថ្មី៕

បារាំងក្រោមការគ្រប់គ្រង អធិរាជ ណាប៉ូលីអុង[កែប្រែ]

ណាប៉ូឡេអុង បូណាប៉ាត (Napoléon Bonaparte) បាន​ឡើង​កាន់អំណាច​នៅ​ប្រទេស​បារាំង តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​រដ្ឋប្រហារ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៩៩ ដោយ​ពីដំបូង​​​​ណាប៉ូឡេអុង កាន់តំណែង​ជា​​​​កុងស៊ុល ដែលមាន​ឋានៈ​​ជា​ប្រមុខរដ្ឋ​​នៃ​របប​សាធារណរដ្ឋ​បារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​១៨០៤ ពោលគឺ ១៥ឆ្នាំ ក្រោយ​ការធ្វើ​បដិវត្តន៍​ផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការ បារាំង​ស្រាប់​តែ​បាន​បោះបង់​ចោល​របបសាធារណរដ្ឋ ហើយ​​វិលត្រឡប់​ទៅ​រក​របបដឹកនាំ​បែប​រាជានិយម​ផ្តាច់ការ​ដូច​កាល​ពី​មុនវិញ តាមរយៈ​ការបង្កើត​ចក្រភព​បារាំង ដែល​មាន​ណាប៉ូឡេអុង​ជា​អធិរាជ។

►សូមអាន៖ បដិវត្តន៍​ផ្តួលរំលំ​របបរាជានិយម​នៅ​បារាំង ឆ្នាំ​១៧៨៩

ក៏ប៉ុន្តែ ថ្វីដ្បិត​តែ​បារាំង​វិលត្រឡប់​ទៅរក​របបរាជានិយម​ផ្តាច់ការវិញ ក៏ប៉ុន្តែ ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​ណាប៉ូឡេអុង បារាំង​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង ហើយ​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង​​បាន​ទទួល​នូវការ​គាំទ្រ និង​ស្រឡាញ់​ចូលចិត្ត​ពី​សំណាក់​ប្រជាជន​បារាំង​ជា​ទូទៅ។ តាមការពិត ការ​បង្កើត​ចក្រភព​បារាំង និង​ការ​តែងតាំង​ណាប៉ូឡេអុង​ជា​អធិរាជ ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង ដោយ​មាន​ការ​បោះឆ្នោត​គាំទ្រ​យ៉ាងច្រើន​លើសលុប ពី​សំណាក់​សភាបារាំង។

នៅ​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ​១៨០៤ ណាប៉ូឡេអុង​​បាន​ទទួល​ការ​ចាក់ប្រេងតាំង​ជា​អធិរាជ ពី​សំណាក់​សម្តេច​ប៉ាប ទៅតាម​ទំនៀមទម្លាប់​របស់​មហាក្សត្រ​នៅ​អឺរ៉ុប។ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​បារាំង ណាប៉ូឡេអុង ត្រូវ​បាន​ប្រជាជន​ចាត់ទុក​​ជា​ស្តេច​ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្រៅ​ប្រទេស​វិញ ស្តេច​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប នៅតែ​ចាត់ទុក​ណាប៉ូឡេអុង​ជា​​និមិត្តរូប​នៃ​បដិវត្តន៍​ប្រឆាំង​នឹង​របបរាជានិយម ហើយ​សង្រ្គាម ​រវាង​បារាំង និង​​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប ដែល​បាន​ផ្ទុះឡើង តាំងពី​ក្រោយ​បដិវត្តន៍​​ទម្លាក់​ស្តេច​ល្វីសទី១៦ នៅ​តែ​បន្ត​កើតមាន។

ក៏ប៉ុន្តែ តាមរយៈ​យុទ្ធសាស្រ្ត​ទ័ព និង​​នយោបាយ​ការទូត​ដ៏ឆ្លាតវៃ ណាប៉ូឡេអុងបាន​ដឹកនាំប្រទេស​បារាំង​​ឲ្យ​ក្លាយ​ទៅជា​មហាអំណាច ដែល​កាន់កាប់​តំបន់​អឺរ៉ុប​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់។

នៅ​ឆ្នាំ​១៨០៥ ចក្រភព​រុស្ស៊ី និង​ចក្រភព​អូទ្រីស ដែល​មាន​ការ​ជួយ​គាំទ្រ​ផ្នែក​ហិរញ្ញវត្ថុ​ពី​សំណាក់​អង់គ្លេស បាន​រួមគ្នា​បង្កើត​​សម្ព័ន្ធភាព​ ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​ណាប៉ូឡេអុង។ ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​បាន​នាំទ័ព ឆ្លងកាត់​តាម​អាល្លឺម៉ង់ សំដៅ​​វាយលុក​ទៅលើ​ចក្រភព​អូទ្រីស។

នៅថ្ងៃ​ទី២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ​១៨០៥ នៅ​ក្នុង​សមរភូមិ Austerlitz កងទ័ព​របស់​ណាប៉ូឡេអុង ដែល​មាន​ចំនួន​តិច​ជាង បាន​វាយបំបាក់​កងទ័ព​របស់​អូទ្រីស និង​រុស្ស៊ី។

នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​តមក​ទៀត ណាប៉ូឡេអុង​​បាន​បន្ត​ប្រតិបត្តិការ​យោធា​វាយ​កាន់កាប់​ប្រទេស​​​ម្តងមួយៗ​នៅ​អឺរ៉ុប ហើយ​គិត​ត្រឹម​ឆ្នាំ​១៨១២ អេស្ប៉ាញ អ៊ីតាលី អាល្លឺម៉ង់ ប៊ែលហ្ស៊ិក ហូឡង់ និង​មួយផ្នែក​របស់​ប៉ូឡូញ ពោលគឺ ​តំបន់​អឺរ៉ុប​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល​ ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​បារាំង។ ចំណែក​ឯ​ចក្រភព​អូទ្រីស និង​ចក្រភព​រុស្ស៊ី​វិញ ដែល​ត្រូវ​បាន​កងទ័ព​ណាប៉ូឡេអុង​វាយបំបាក់​ជាច្រើន​លើក​ បាន​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្ធិភាព​ជាមួយ​បារាំង។ ណាប៉ូឡេអុង​បាន​នាំចក្រភព​​បារាំង​ទៅ​ក្នុង​សម័យកាល​​ដ៏រុងរឿងមួយ ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង។ ចក្រភព​បារាំង គឺ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​ត្រួតត្រា​អឺរ៉ុប​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល! ក៏ប៉ុន្តែ ណាប៉ូឡេអុង​មិន​បាន​ស្កប់ចិត្ត​តែ​ត្រឹមនោះទេ។​ ណាប៉ូឡេអុង​មាន​មហិច្ឆតា​ចង់​វាតទី​​ពង្រីក​អំណាច​របស់​បារាំង​ឲ្យ​បាន​កាន់តែ​ធំជាង​នេះ​ថែមទៀត។ មហិច្ឆតា​ដែល​នឹង​នាំ​ទៅដល់​ការ​ធ្លាក់ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​បារាំង។

►សូមអាន៖ សករាជ​ខ្មៅងងឹត​នៅ​បារាំង​ក្រោយ​បដិវត្តន៍​ឆ្នាំ​១៧៨៩

នៅខែមិថុនា​ ឆ្នាំ​១៨១២ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​ចក្រភព​បារាំង​​ត្រួតត្រា​តំបន់​អឺរ៉ុប​បាន​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល​ហើយ​នោះ ណាប៉ូឡេអុង​​​នៅតែ​មាន​មហិច្ឆតា​ចង់​ពង្រីក​អំណាច​របស់​បារាំង​បន្ថែម​ទៀត ហើយ​បាន​លើកទ័ព​ចូល​ឈ្លានពាន​រុស្ស៊ី ដែល​បាន​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព​ជាមួយបារាំង​រួចហើយ។ នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៨១២ បីខែ​ក្រោយ​ពីណាប៉ូឡេអុង​ប្រកាស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​រុស្ស៊ី កងទ័ព​បារាំង​បាន​វាយ​យក​បាន​ក្រុង​ម៉ូស្គូ ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពី​ទម្លាប់​ដែល​គេ​ធ្លាប់​អនុវត្ត​​​ជាទូទៅ ស្តេច​ត្សារ៍​របស់​រុស្ស៊ី​បាន​បដិសេធ​មិនព្រម​ចុះចាញ់។ ផ្ទុយទៅវិញ កងទ័ព​រុស្ស៊ី​​​បាន​ប្រើ​យុទ្ធសាស្រ្ត​វាយដកថយ ដោយ​ដុតបំផ្លាញ​ស្បៀង និង​​ផ្ទះសម្បែង ទុក​ឲ្យ​ទាហាន​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​​​ប្រឈមមុខ​នឹង​អាកាសធាតុ​ត្រជាក់​​នៃ​រដូវ​រងារ​រុស្ស៊ី ដោយ​គ្មាន​ទីជម្រក។

ប្រឈមមុខ​នឹង​អាកាសធាតុ​ត្រជាក់ ការខ្វះស្បៀង និង​ជំងឺ ទាហាន​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាក់កម្លាំង ហើយ​ការរត់ចោលជួរ​ក៏​កើតមាន​កាន់តែ​ច្រើន។ ទីបំផុត ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​​​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​ដក​ទ័ព​ចេញ​ពី​រុស្ស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដកថយ ទាហាន​​របស់​ណាប៉ូឡេអុង ដែល​កំពុង​តែ​ចុះខ្សោយ​ស្រាប់ ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​វាយឆ្មក់​ពី​សំណាក់​ទាហាន​រុស្ស៊ី នៅ​ស្ទើរតែ​ជាប់តាម​ផ្លូវ​​ចេញ​ពី​​រុស្ស៊ី។

ការឈ្លានពាន​ទៅលើ​រុស្ស៊ី គឺ​ជា​បរាជ័យ​ដ៏​ធំមួយ សម្រាប់​ណាប៉ូឡេអុង។ កងទ័ព​បារាំង ដែល​ធ្លាប់តែ​ជា​ទ័ព​ដ៏ខ្លាំង ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​ខ្លាច​រអា​ពេញ​អឺរ៉ុប ​ត្រូវ​ទទួលរង​នូវ​ការខូចខាត​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​បំផុត។ ក្នុង​ចំណោម​ទាហាន​ប្រមាណ​ជា ៦០ម៉ឺន​នាក់ ដែល​ណាប៉ូឡេអុង​បញ្ជូន​ទៅ​ឈ្លានពាន​រុស្ស៊ី នៅសល់តែ​ប្រមាណ​ជា ៣ម៉ឺននាក់​ប៉ុណ្ណោះ ដែល​វិលត្រឡប់​មកវិញ។ ក្រៅពីនោះ ខ្លះ​ត្រូវ​ស្លាប់ ខ្លះទៀត​ត្រូវ​ចាប់ជា​ឈ្លើយសឹក​នៅ​រុស្ស៊ី ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​បាន​រត់ចោលជួរ។

នៅ​ក្នុងពេល​ដែល​ទាហានបារាំង​កំពុង​ធ្លាក់ចុះខ្សោយ ប្រទេស​ដែល​ធ្លាប់តែ​​ជា​ប្រទេស​រណប ឬ​ជា​​សម្ព័ន្ធមិត្តរបស់​បារាំង​ក៏បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​ណាប៉ូឡេអុង ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៨១៤ អង់គ្លេស រុស្ស៊ី អូទ្រីស ស៊ុយអែដ និង​អាល្លឺម៉ង់ ក៏បាន​រួមដៃគ្នា​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត ហើយ​​​​លើកទ័ព​ចូល​មក​ឈ្លានពាន​បារាំង​សាជាថ្មី​ម្តងទៀត ដោយ​លើកនេះ ពួកគេ​បាន​វាយបំបាក់​ទាហានរបស់​ណាប៉ូឡេអុង ហើយ​បាន​វាយលុក​ចូលដល់​ក្រុង​ប៉ារីស នៅខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨១៤។ បារាំង​សុំចុះចាញ់ ហើយ​ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាន​គេ​បង្ខំ​ឲ្យ​ដាក់រាជ្យ និង​និរទេស​ខ្លួន​ទៅ​រស់នៅលើ​កោះ​មួយ​នៅ​ក្បែរ​អ៊ីតាលី (កោះ Elbe)។

ក៏ប៉ុន្តែ រស់នៅ​និរទេស​បាន​ប្រហែល​ជិត​មួយឆ្នាំ ណាប៉ូឡេអុង​នៅ​មិនសុខ​ក៏​​​វិលត្រឡប់​មក​​ប្រទេស​បារាំង ហើយ​​ឡើងគ្រងរាជ្យ​​ជាលើកទីពីរ នៅ​ខែ​មីនា​ ឆ្នាំ​១៨១៥។

ភ្លាមៗ​ក្រោយ​ការវិលត្រឡប់​មក​គ្រងរាជ្យ​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​ ប្រទេស​ដែល​ជា​សត្រូវ​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​បាន​រួមគ្នា​​បង្កើត​សម្ព័ន្ធភាព​យោធា​សាជាថ្មី ហើយ​សង្រ្គាម​រវាង​កងទ័ព​សម្ព័ន្ធមិត្ត និង​កងទ័ព​ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង​ម្តងទៀត។

សាកសព​របស់​ណាប៉ូឡេអុង ដែល​គេ​តម្កល់​ទុក​នៅ​ក្នុង​សារមន្ទីរ ឈ្មោះ Les Invalides ក្នុង​ក្រុង​ប៉ារីស

នៅថ្ងៃ​ទី១៨ ខែ​មិថុនា ឆ្នាំ​១៨១៥ ​ នៅ​ Waterloo (ប្រទេស​ប៊ែលហ្ស៊ិក) កងទ័ព​ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​ទទួល​​បរាជ័យ ហើយ​​ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​ត្រូវ​បង្ខំ​ចិត្ត​ដាក់រាជ្យ​ជាលើក​ទីពីរ និង​ជា​លើក​ចុងក្រោយ។ ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាន​អង់គ្លេស​ចាប់​និរទេស​ខ្លួន​ឲ្យ​ទៅរស់នៅលើ​កោះ Saint Hélène ដែល​ជា​កូនកោះ​តូចមួយ ស្ថិតនៅ​ដាច់ស្រយាល​ កណ្តាល​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក។

ណាប៉ូឡេអុង​ទទួល​មរណភាព នៅថ្ងៃ​ទី៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៨២១ ក្នុងវ័យ ៥២ឆ្នាំ។ បច្ចុប្បន្ន សាកសព​របស់​ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាន​គេ​តម្កល់​ទុក​នៅ​ក្នុង​សារមន្ទីរ​មួយ​ក្នុង​ក្រុងប៉ារីស ឈ្មោះ​ថា “Les Invalides”។

ណាប៉ូឡេអុង​ត្រូវ​បាន​គេ​ចារឈ្មោះ​ទុក​ថា​ជា​មេដឹកនាំ​មួយរូប ប្រកប​ដោយ​ភាព​វាងវៃ​ខាង​ផ្នែក​យុទ្ធសាស្រ្ត​សង្រ្គាម។ ជា​មេដឹកនាំ​ដែល​បាន​នាំ​ប្រទេស​បារាំង​ទៅរក​ភាព​រុងរឿង និង​មាន​ទឹកដី​ធំធេង​បំផុត​មិន​ធ្លាប់​មាន​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​បារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ ណាប៉ូឡេអុង​ក៏​ជាប់ឈ្មោះ​ផងដែរ​ថា​ជា​មេដឹកនាំ​ដែល​​ប្រកប​ដោយ​មហិច្ឆតា​ខ្ពស់​ហួសហេតុ ដែល​បង្ក​​ជា​សង្រ្គាម​ឈ្លានពាន​វាតទី​ពាសពេញ​តំបន់​អឺរ៉ុប៕

ការប្រកួតប្រជែងមហាអំណាចអឺរុបដើម្បីគ្រប់គ្រងដែនដីអាណានិគម[កែប្រែ]

ចាប់តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី​១៦ ប្រទេស​មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប បាន​ប្រជែង​គ្នា ក្នុងការ​ពង្រីក​ដែនដី​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទីកន្លែង នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក។ មហាអំណាច​អាណានិគម​អឺរ៉ុប​ដំបូង​គេ គឺ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ ហើយ​បន្ទាប់​មក​ទៀត មាន​ហូឡង់ បារាំង និង​អង់គ្លេស។

ព័រទុយហ្កាល់ និង​អេស្ប៉ាញ​បាន​ចាប់ផ្តើមពង្រីក​​អាណានិគម​ នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ក្រោយ​ពេលដែល ​គ្រូស្តូហ្វ កូឡុំ បាន​រកឃើញ​ទ្វីបនេះ នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៥។ អាណានិគម​របស់​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ នៅ​ទ្វីបអាមេរិក​ បាន​បន្សល់​ទុក​នូវ​ស្លាកស្នាម​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃ ដោយ​គេឃើញ​ថា បណ្តា​ប្រទេស​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់ នៅ​អាមេរិក​កណ្តាល និង​អាមេរិក​ឡាទីន ចាប់តាំង​ពី​ម៉ិចស៊ិក រហូត​ទៅដល់​អាហ្សង់ទីន សុទ្ធសឹង​ជា​ប្រទេស​និយាយ​ភាសា​អេស្ប៉ាញ ចំណែក​ប្រេស៊ីលវិញ ដែល​មាន​ដែនដី​លាតសន្ធឹង​ស្ទើរតែ​ពាក់កណ្តាល​ទ្វីប​អាមេរិក​ឡាទីន គឺ​ជា​ប្រទេស​និយាយ​ភាសា​ព័រទុយហ្កាល់។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នៅចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

អាណានិគម​របស់​ព័រទុយហ្កាល់​ត្រូវ​បាន​ពង្រីក​រហូត​ទៅដល់​តំបន់​អាហ្វ្រិក និង​អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក មហាអំណាច​អឺរ៉ុប​ផ្សេងទៀត​ ដូចជា ហូឡង់ បារាំង និង​អង់គ្លេស ជាដើម ក៏​បាន​លេចមុខ​​​ឡើង​ដែរ ហើយ​​នៅទីចុងបញ្ចប់ ការ​ប្រកួតប្រជែង​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​បាន​កើតមាន​ឡើង​ រវាង​មហាអំណាច​​អឺរ៉ុប​ដ៏ធំ​ពីរ គឺ​បារាំង និង​អង់គ្លេស។ ការប្រកួតប្រជែង​គ្នា ដែល​បាន​បណ្តាល​ឲ្យ​ផ្ទុះ​ទៅជា​សង្រ្គាម​រវាង​មហាអំណាច​ទាំងពីរ នៅ​ចន្លោះ​ពី​ឆ្នាំ​១៧៥៦ ដល់​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​៧ឆ្នាំ”។

នៅទីបំផុត បារាំង​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ហើយ​អង់គ្លេស​ក៏​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​មហាអំណាច​អាណានិគម​ដ៏ធំ​ជាងគេ​បង្អស់ នៅលើ​ពិភពលោក។ នៅ​ទ្វីបអាមេរិក ចក្រភព​អង់គ្លេស​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​អាមេរិក​ខាងជើង​ស្ទើរតែ​ទាំងមូល ហើយ​ក្រោយ​ពី​សហរដ្ឋ​អាមេរិក​ទទួល​ឯករាជ្យ ក៏​អង់គ្លេស​នៅ​បន្ត​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​​​មួយចំណែក​ធំ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង​ដែរ ជាពិសេស គឺ​ដែនដី​ដ៏ធំធេង​របស់​កាណាដា។

►សូមអាន៖ សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​របស់​សហរដ្ឋ​អាមេរិក

នៅ​អាហ្វ្រិក អង់គ្លេស​បានកាន់កាប់​ទឹកដី​​ស្ទើរតែ​​ពាក់កណ្តាល​​ នៅ​ប៉ែក​ខាង​កើត ចាប់តាំង​ពី​អាហ្វ្រិក​ខាង​ត្បូង រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប ព្រមទាំង​ឆ្លងចូល​ទៅដល់​​ប៉ាឡេស្ទីន និង​ស៊ីរី។

នៅ​អាស៊ី អង់គ្លេស​កាន់កាប់​ប្រទេស​ឥណ្ឌា (ដែលមាន​ដែនដី​គ្រប់ដណ្តប់​ទៅលើ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ប៉ាគីស្ថាន និង​បង់ក្លាដែស​បច្ចុប្បន្ន) ភូមា ម៉ាឡេស៊ី ព្រុយណេ ហុងកុង អូស្រ្តាលី និង​នូវែលសេឡង់។

គិត​ត្រឹម​ដើមសតវត្សរ៍​ទី២០ អង់គ្លេស គឺ​ជា​អាណាចក្រ ដែល​មាន​ប្រជា​ជន​សរុប ប្រមាណ​ជា​ជិត ៤៦០លាននាក់ (២០% នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅលើ​ពិភពលោក​នៅ​ពេលនោះ)​ និង​មាន​ផ្ទៃដី​សរុប​​រហូតដល់​ទៅជាង ៣៣លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា (ប្រមាណ ២៥% នៃ​ដែនដីគោក​សរុប​នៅលើ​ពិភពលោក) លាត​សន្ធឹង​ពី​ចុង​ម្ខាង រហូត​ទៅដល់​ចុងម្ខាង​ទៀត​នៃ​ភពផែនដី។ គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​ព្រះអាទិត្យ​មិនដែល​អស្តង្គត។

និយាយ​ពី​បារាំង​វិញ។ បើទោះបីជា​ចាញ់​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អង់គ្លេស ក៏ប៉ុន្តែ បារាំង​នៅតែ​រក្សា​បាន​នូវ​ទឹកដី​អាណានិគម​យ៉ាងធំធេង​​ដែរ។ បារាំង​បន្ត​កាន់កាប់​ទឹកដី​មួយផ្នែក​នៅ​ក្នុង​ទ្វីប​អាមេរិក។ នៅ​អាហ្វ្រិក​វិញ អង់គ្លេស​កាន់កាប់​មួយ​ផ្នែក​​​នៅ​​ខាងត្បូង និង​ខាងលិច ចំណែក​ឯ​បារាំង​វិញ កាន់កាប់​​ស្ទើរតែ​ពាក់កណ្តាល​នៅ​ប៉ែក​ខាង​កើត និង​ប្រទេស​នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរសមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ពោលគឺ បណ្តា​ប្រទេស​អាហ្វ្រិក ដែល​នៅ​បន្ត​និយាយ​ភាសា​បារាំង រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា លីបង់ និង​ស៊ីរី​ ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​របស់​បារាំង។

►សូមអាន៖ បារាំង​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ណាប៉ូឡេអុង

នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអាស៊ីវិញ ក្រោយ​ពី​​ចាញ់​អង់គ្លេស​នៅ​ឥណ្ឌា បារាំង​នៅ​សល់​ដែនដី​អាណានិគម​តែ​នៅ​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ។ បារាំង​បាន​ចាប់ផ្តើម​​ចូល​ធ្វើ​អន្តរាគមន៍យោធា នៅ​ឥណ្ឌូចិន ចាប់តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៨៥៨ ក្រោមលេសថា ដើម្បី​មក​ការពារ​បេសកជន​កាតូលិក។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ នគរខ្មែរ​កំពុងតែ​ធ្លាក់ចុះ​ដុនដាប​យ៉ាងខ្លាំង ហើយ​​ប្រទេស​ជិតខាង​ រួមមាន​នគរសៀម និង​នគរ​អាណ្ណាម បាន​នាំគ្នា​ឡោមព័ទ្ធ ច្បិចយក​ទឹកដី​ខ្មែរ​​បន្តិចម្តងៗ ទាំង​នៅ​ខាង​លិច និង​ខាងកើត។ នៅ​ខាងលិច ខេត្ត​មួយចំនួន រួមមាន បាត់ដំបង សៀមរាប មង្គលបុរី និង​ស៊ីសុផុន​ត្រូវ​ធ្លាក់​ទៅ​ក្នុង​ដៃ​សៀម។ ចំណែក​នៅ​ខាង​កើត​ឯណោះវិញ ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន (Cochinchine) ឬ​កម្ពុជាក្រោម ត្រូវ​នគរអាណ្ណាម​​​ដណ្តើម​កាន់កាប់​។ ប្រឈមមុខ​នឹង​​ការ​គំរាមកំហែង​ពី​ប្រទេស​ជិតខាងបែបនេះ ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ គឺ​ព្រះបាទ​អង្គឌួង ក៏​បាន​ស្វះស្វែង​រក​ជំនួយ​ពី​បារាំង ដែល​ជា​មហាអំណាច​អាណានិគម។

ផែនទី​បង្ហាញ​អំពី​អាណានិគម​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១៨៩៨

►សូមអាន៖ ភាពរុងរឿង​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​សម័យអង្គរ

នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦២ បារាំង​បាន​ដណ្តើម​យក​ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន​ពី​វៀតណាម​មក​កាន់កាប់ ដោយ​យក​មក​ដាក់​ជា​ទឹកដី​របស់​បារាំង បន្ទាប់​មកទៀត បាន​ដាក់​អាណាព្យាបាល​លើ​​​កម្ពុជា នៅឆ្នាំ​១៨៦៣ និង​លើ​វៀតណាម (អាណ្ណាម និង​តុងកឹង) នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៤ រួចហើយ​យកដែនដី​​អាណានិគម​អស់ទាំងនេះ បង្កើត​ទៅជា​សហភាព​ឥណ្ឌូចិន។

ក្រោយ​មកទៀត នៅ​ឆ្នាំ​១៨៩៨ ប្រទេសឡាវ​ក៏​ត្រូវ​បាន​បារាំង​​ដណ្តើម​យក​ពី​សៀម មក​ដាក់​ជា​ដែនដី​អាណានិគម ​ក្នុង​សហភាព​ឥណ្ឌូចិន ជាមួយ​នឹង​ទឹកដី​កូសាំងស៊ីន វៀតណាម និង​កម្ពុជាផងដែរ។

នៅឆ្នាំ​ដដែល​នោះ បារាំងក៏​បាន​ពង្រីក​ដែនដី​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន ចេញ​ពី​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន ចាក់​ទៅ​ទិស​ខាងជើង ដោយ​ដណ្តើម​យក​ខេត្ត​មួយ​ចំនួន នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​ចិន​មក​កាន់កាប់ ដើម្បី​ប្រជែងជាមួយ​នឹង​ចក្រភព​អង់គ្លេស ដែល​កាន់កាប់​កោះហុងកុង និង​ព័រទុយហ្កាល់ ដែល​កាន់កាប់​ដែនដី​ម៉ាកាវ។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ក្នុងការ​ប្រកួតប្រជែង​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​គ្នា​នេះ បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​ចុះកិច្ចព្រមព្រៀងមួយ​ ដើម្បី​បែងចែក​ដែន​ឥទ្ធិពល​គ្នា ទាក់ទង​នឹង​នគរ​សៀម។ យោងតាម​កិច្ចព្រមព្រៀង​ ចុះ​ឆ្នាំ​១៨៩៦ ​បារាំង​បាន​ព្រមព្រៀង​ជាមួយ​អង់គ្លេស​ថា​នឹង​ទុក​ឲ្យ​នគរ​សៀម​នៅជា​ប្រទេស​ឯករាជ្យ ដើម្បី​ធ្វើ​ជា​​តំបន់​ទ្រនាប់ រវាង​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស (​ភូមា និង​ម៉ាឡេស៊ី)​ និង​ដែនដី​អាណានិគម​បារាំង (សហភាព​ឥណ្ឌូចិន)។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា នៅ​ពេលនោះ នគរសៀម​​បាន​រួចផុត​ពី​អាណានិគម​របស់បារាំង និង​អង់គ្លេស។

►សូមអាន៖ ប្រជាជាតិ​នៅ​ជុំវិញ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ

ក៏ប៉ុន្តែ យោងតាម​​​កិច្ចព្រមព្រៀង​​​បារាំង-​អង់គ្លេស ឆ្នាំ​១៨៩៦​នេះ អង់គ្លេស​​បាន​កាត់យក​ខេត្ត​មួយចំនួន នៅ​ប៉ែក​ពាយ័ព្យ​នគរ​សៀម ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​ភូមាវិញ ហើយ​ខេត្ត​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នគរសៀម ក៏​ត្រូវ​បាន​កាត់យក​ទៅ​ដាក់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​ដែនដី​ម៉ាឡេស៊ី​ផងដែរ។

ចំណែក​នៅ​ប៉ែក​ឦសាន​នៃ​នគរ​សៀម​វិញ ខេត្ត​មួយ​ចំនួន ដែល​សៀម​បាន​ដណ្តើម​យក​ពី​ខ្មែរ​ កាល​ពីមុន ត្រូវ​បាន​បារាំង​កាត់យក​មក​​ឲ្យ​ខ្មែរ​វិញ គឺ​ខេត្ត​ម្លូព្រៃ និង​ទន្លេរ​រពៅ នៅ​ឆ្នាំ​១៩០៤ និងខេត្ត​បាត់ដំបង និង​សៀមរាប នៅ​ឆ្នាំ​១៩០៧៕

ការរកឃើញទ្វីបអាមេរិក[កែប្រែ]

អស់រយៈពេលរាប់សតវត្សរ៍​ បណ្តាជន​ទូទៅ នៅលើ​ពិភពលោក​នាំគ្នា​ជឿ​ថា ​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់ គឺ​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (Christophe Colomb)។ ដំណើររឿង​របស់​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​បាន​កើតឡើង នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥។

នៅ​ពេលនោះ អឺរ៉ុ​ប​បាន​ងើបចេញ​ពី​យុគខ្មៅ​ងងឹត នៃ​យុគសម័យ​កណ្តាល ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ឡើងវិញ​បន្តិចម្តងៗ ហើយ​ក្នុងនោះ គឺ​ឃើញ​មាន​ប្រទេស​មហាអំណាច​ថ្មី ដែល​ចាប់ផ្តើម​លេចមុខឡើង នៅ​អឺរ៉ុប គឺ​ព័រទុយហ្កាល់​ និង​អេស្ប៉ាញ។ នៅពេលនោះ បណ្តា​ប្រទេស​នៅ​អឺរ៉ុប​កំពុងតែ​ប្រជែងគ្នា​ ក្នុងការ​ពង្រីក​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ពួកគេ​រៀងៗ​ខ្លួន តាមរយៈ​ការ​ធ្វើ​អាណានិគម​ និង​ការ​គ្រប់គ្រង​ផ្លូវ​ជំនួញ។ ការធ្វើ​ជំនួញ ដែល​កាក់កបជាងគេ នៅពេលនោះ គឺ​ការជួញដូរ​ជាមួយ​អាស៊ី ហើយ​ជំនួញ​នេះ​ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​តាម​ផ្លូវគោក ដែលគេហៅ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” តភ្ជាប់​អឺរ៉ុប ទៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន។ ក៏ប៉ុន្តែ ការធ្វើ​ដំណើរតាមផ្លូវគោក​ពីអឺរ៉ុប​ទៅអាស៊ី​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​គ្រោះថ្នាក់ច្រើន នៅ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​​ចក្រភព​អូតូម៉ង់​របស់​តួកគី ​បាន​វាយយក​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប និង​ផ្តួលរំលំ​​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង នៅឆ្នាំ​១៤៥៣។

​ព័រទុយហ្កាល់ ដែល​ពេលនោះ​ជា​ប្រទេស​មួយជំនាញ​ខាង​ផ្លូវ​សមុទ្រ ​ក៏​បាន​ងាក​ទៅ​ធ្វើ​ការជួញដូរ​​តាមផ្លូវ​សមុទ្រវិញ ដោយ​ចេញ​ដំណើរពី​ព័រទុយហ្កាល់ តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ចាក់ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង វាងមួយជុំ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក មុននឹង​ឆ្លងមហាសមុទ្រ​ឥណ្ឌា ទៅ​កាន់​តំបន់​អាស៊ី។

ក៏ប៉ុន្តែ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរកប៉ាល់​មក​ពី​អ៊ីតាលី បាន​បែកគំនិត​មួយថ្មី​ថា ដោយសារតែ​ផែនដី​មាន​រាងមូល បើសិន​ជា​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អឺរ៉ុប ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងលិច កាត់តាម​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក គេ​នឹង​អាច​ធ្វើដំណើរ​ដោយត្រង់​​ទៅដល់​ឥណ្ឌា​ ដោយ​ចំណាយពេលតិចជាង​ ការ​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅទិស​ខាង​កើត ដែល​ត្រូវ​​វាង​មួយជុំ​ទ្វីប​អាហ្វ្រិក។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥ ស្តេច​អេស្ប៉ាញ​​ក៏​បានជួល​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ឲ្យ​ដឹកនាំ​បេសកកម្ម ក្នុងនាម​អេស្ប៉ាញ ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​កប៉ាល់ កាត់​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក ឆ្ពោះទៅ​អាស៊ី។

នៅថ្ងៃទី៣ ខែ​សីហា ​ឆ្នាំ​១៤៩២ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ បាន​​ចេញដំណើរ​ពី​អេស្ប៉ាញ ជាមួយ​នឹង​កប៉ាល់​ ៣គ្រឿង ឆ្ពោះទៅទិស​ខាងលិច សំដៅ​ទៅ​អាស៊ី។ ជាង ២ខែ​ក្រោយ​មក នៅ​ថ្ងៃ​ទី១២ ខែ​តុលា កប៉ាល់​របស់​​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ក៏​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់ឆ្នេរ​ខាង​កើត​នៃ​ទ្វីប​អាមេរិក។ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ នឹកស្មាន​ថា​​ខ្លួន​មក​ដល់​ឥណ្ឌា ក៏​បាន​ហៅ​ជនជាតិ​ដើម ដែលរស់​នៅលើ​ទ្វីបអាមេរិក​ថា​ជា​ពួក​ឥណ្ឌា។ ឈ្មោះ ដែល​នៅ​ជាប់​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន គឺ “ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម”។

ចាប់តាំង​ពីពេលនោះមក គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ត្រូវ​បាន​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចារទុក​ថា​ជា​អ្នក​ដែល​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​បង្អស់។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក គេ​បាន​រកឃើញ​ភស្តុតាង ដែល​បញ្ជាក់ថា គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​នោះទេ ហើយ​ក៏​មិនមែន​ជា​ជនជាតិ​អឺរ៉ុប​ទីមួយ ដែល​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទឹកដី​អាមេរិក​នោះដែរ។

រូបគំនួរ​បង្ហាញ​ពី​លោក​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ

មុនពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើដំណើរ​មកដល់ នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ ទ្វីបអាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តាំង​ពី​រាប់ម៉ឺនឆ្នាំ​មកហើយ។ ជនជាតិដើមនៅ​អាមេរិក (ដែល​យើង​ហៅ​ថា ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម) តាមការពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ ពួកគេ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​អាស៊ី​ មក​អាមេរិក កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ចក្រសមុទ្រ រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា (Bering Sea) នៅ​ក្នុង​​អំឡុង​យុគសម័យ​ទឹកក (Ice Age) ពេល​ដែល​កម្ពស់​​មាន​កម្រិត​ទាប ហើយ​ច្រក​សមុទ្រ​នេះ នៅជា​ដីគោក​នៅឡើយ ដែល​អាច​ឲ្យ​គេ​ដើរ​ឆ្លងកាត់បាន។

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​យុគសម័យទឹកកក នៅពេល​ដែល​កម្ពស់​ទឹកសមុទ្រ​កើនឡើង ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​កាត់ផ្តាច់​ពី​​តំបន់​ផ្សេងទៀត ដោយ​មហាសមុទ្រ​ប៉ាស៊ីហ្វិក នៅ​ខាង​លិច និង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក នៅ​ខាង​កើត ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ ត្រូវ​បាន​​គេ​បំភ្លេច​ចោល​​ស្ទើរតែ​ទាំងស្រុង​។ រហូត​ទាល់តែ​ក្រោយ​ពេល​ គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ទ្វីបនេះ ទើប​មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប ជាពិសេស អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ ចាប់ផ្តើម​នាំគ្នា​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ពិភពលោក​ទាំងមូល​ដឹង​ថា មាន​ទ្វីបអាមេរិក ហើយ​ក្នុង​រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំ គេ​នាំគ្នា​គិត​ថា គឺ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ដែល​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​នេះ​មុនគេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមកទៀត អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មួយចំនួន​បាន​រកឃើញ​ថា ​ទ្វីបអាមេរិក​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ទៅទៀត។

អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​បាន​អះអាង​ថា សំពៅចិន ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​មេទ័ពជើងទឹក​នៃ​រាជវង្សមីង ឈ្មោះ Zheng He បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក តាំងពី​ឆ្នាំ​១៤២១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ៧០ឆ្នាំ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ (១៤៩២)។ ក្រោយមកទៀត គេបាន​រកឃើញ​ផែនទី​​គូរ​ដោយ​ចិន ដែល​បង្ហាញ​អំពី​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ទ្វីបអាមេរិក។ ផែនទី​នេះ​ត្រូវ​បាន​គូរ​តាំងពី​មុន​ពេល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់​ទ្វីបអាមេរិក​ទៅទៀត ហើយ​ខ្លះ​​ត្រូវ​បាន​គូរ​ តាំងពី​ក្នុង​សម័យកាល ដែល​ចិន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​អធិរាជម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃ ខាន់​ ម៉្លេះ ដែលអាច​​បញ្ជាក់ថា ​ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពីមុន​ ​Zheng He នៃ​រាជវង្សមីង​ទៅទៀត។

ក៏ប៉ុន្តែ រហូតមកទល់នឹង​ពេលនេះ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅតែ​មាន​ការ​ខ្វែងគំនិត​គ្នា​ច្រើន​នៅឡើយ ជុំវិញ​​ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​ចិន​ ក្រោម​​រាជវង្សមីង ឬ​ដោយ​​ចិន ក្រោម​គូប៊ីឡៃ ខាន់ នៃ​ចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ តែទោះជាយ៉ាងណា គេបាន​យល់ស្រប​គ្នា​ថា អាមេរិក​ពិត​ជា​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ​តាំងពី​មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ​មែន។

អ្នកដែល​បានរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ហើយ​ដែល​គេ​អាច​បញ្ជាក់​បាន​ច្បាស់លាស់ តាមរយៈ​ភស្តុតាង​បុរាណវិទ្យា គឺ​ពួក​វីគីង (Viking) ពោលគឺ ជនជាតិ​ក្នុង​អម្បូរ​ហ៊្សែរម៉ានិក ដែលរស់​នៅ​តំបន់​អឺរ៉ុប​ខាង​ជើង។ តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា នៅប៉ែក​ខាង​កើត​​​ប្រទេស​កាណាដា (Newfoundland) គេ​បាន​រកឃើញ​ថា ពួក​វីគីង បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅដល់ និង​តាំងទីលំនៅ ក្នុង​ទ្វីបអាមេរិក តាំង​ពី​ក្នុង​អំឡុង​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១១ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជាជិត ៥០០​ឆ្នាំ​ មុន​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ មិនមែន​ជា​អ្នក​បាន​រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​មុនគេ​ក៏ដោយ ការធ្វើ​ដំណើរ​របស់​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​ទៅ​ដល់​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី១៥ គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដ៏សំខាន់​មួយ​នៃ​​ការ​បើកចំហ​ទ្វីបអាមេរិក ទៅកាន់​ពិភពលោក។ គឺ​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ ដល់​មហាអំណាច​អឺរ៉ុប ​ឆ្ពោះទៅ​​ស្វែងយល់​ស៊ីជម្រៅ និង​​ធ្វើ​អាជីវកម្ម​លើ​ធនធាន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មី​ដ៏ធំ​​មួយ ប៉ុន្តែ វា​​ក៏​ជា​ការ​បើក​ផ្លូវ​​ផងដែរ ឆ្ពោះទៅ​រក​ការ​វិនាស​ហិនហោច សម្រាប់​ជនជាតិ​ដើម​អាមេរិក៕

សង្គ្រាមទាមទារឯករាជ្យរបស់អាមេរិក[កែប្រែ]

ចាប់តាំង​ពី​ក្រោយ​ពេល​ដែល​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ រកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក នៅ​ចុងសតវត្សរ៍​ទី​១៥ មហាអំណាច​នៅ​អឺរ៉ុប រួមមាន អេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ បារាំង និង​អង់គ្លេស បាន​នាំគ្នា​ពង្រីក​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន នៅលើ​ដែនដី​ថ្មីនេះ ដោយ​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្កាល់ កាន់កាប់​តំបន់​អាមេរិក​ខាង​ត្បូង ចំណែក​ឯ​បារាំង និង​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​អាមេរិក​ខាងជើង (នៅត្រង់​ម្តុំ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក និង​កាណាដា​សព្វថ្ងៃ)។

►សូមអាន៖ ការរកឃើញ​ទ្វីបអាមេរិក​ដោយ​គ្រីស្តូហ្វ កូឡុំ ​នៅ​ចុង​សតវត្សរ៍​ទី១៥

ក៏ប៉ុន្តែ គិត​ត្រឹម​សតវត្សរ៍​ទី​១៨ ដែនដី​អាមេរិក​ខាងជើង​ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​បារាំង។ រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គេឃើញ​មាន​ទីក្រុង​ធំៗ​ជាច្រើន នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង នៅតែ​រក្សា​ឈ្មោះ​ជា​បារាំង ដូចជា Montréal នៅ​កាណាដា និង Nouvelle-Orléan (ដែល​បច្ចុប្បន្ន​ហៅ​ជា​ភាសា​អង់គ្លេស​ថា New Orlean), Détroit និង Saint-Louis នៅ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ជាដើម។

ចំណែក​អង់គ្លេស​វិញ កាន់កាប់​ដែនដី​តូចជាង​បារាំង គឺ​ដែនដី​ ​នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​កើត​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គេ​ហៅថា ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​នឹង​ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋដំបូង​បង្អស់ នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក។ ក៏ប៉ុន្តែ ​ដែនដី​អាណានិគម​អង់គ្លេស​​អស់​ទាំងនេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ទំហំផ្ទៃដី​តិច ប៉ុន្តែ មាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​ច្រើន​ជាង​បារាំង ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១លាន​នាក់ ធៀប​ទៅនឹង​ ដែនដី​អាណានិគម​របស់​បារាំង ដែល​មាន​ប្រជាជន​តែ​ប្រមាណ​ជា ១០ម៉ឺននាក់​។ ដែនដី​អាណានិគម​បារាំង​នៅ​អាមេរិក​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​តិច គឺ​​ដោយសារ​តែ​​ប្រជាជន​​បារាំងភាគច្រើន​មិន​ចង់​ចាកចេញ​ពី​ប្រទេស​​កំណើត​ ទៅតាំង​ទីលំនៅ​នៅ​លើ​ដែនដី​អាណានិគម។ រដ្ឋាភិបាល​បារាំងវិញ​​ក៏​មិនសូវ​ជា​យកចិត្ត​ទុកដាក់​លើ​​ដែនដី​អាណានិគម​ ដូចជា រដ្ឋាភិបាល​អង់គ្លេស​នោះដែរ។

នៅ​ឆ្នាំ​១៧៥៦ សង្រ្គាម​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​អាណានិគម​បាន​ផ្ទុះឡើង រវាង​បារាំង និង​អង់គ្លេស។ សង្រ្គាម​នេះ ដែល​ភាគច្រើន​ជា​សង្រ្គាម​ខាង​ទ័ព​ជើងទឹក បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម៧ឆ្នាំ”។ នៅ​អាមេរិក សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា សង្រ្គាម​បារាំង​ឥណ្ឌា (French and Indian War) ពោលគឺ​សង្រ្គាម​រវាង​ បារាំង ដែលមាន​ពួក​ជនជាតិ​ដើម​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត ទល់​នឹង​​អង់គ្លេស រួមជាមួយ​នឹង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣។

►សូមអាន៖ អរិយធម៌​អាមេរិក​មុន​គ្រីស្តូហ្វ​ កូឡុំ

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់​ជាមួយ​នឹង​ការ​ចុះ​សន្ធិសញ្ញា​សន្តិភាព នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស នៅ​ឆ្នាំ​១៧៦៣ ដោយ​បារាំង​ត្រូវ​បាត់បង់​ដែនដី​អាណានិគម​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​នៅ​កាណាដា ដែល​ត្រូវ​ប្រគល់​ទៅ​ឲ្យ​អង់គ្លេស ក្នុងនោះ​រួមមាន​ទាំង​ទឹកដី Québec ផងដែរ។

អង់គ្លេស​វិញ ថ្វីដ្បិត​តែ​ទទួល​ជ័យជម្នះ​លើ​បារាំង ហើយ​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​អាណានិគម​យ៉ាងច្រើន​នៅ​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយ​គ្នា ក៏​ទទួលរងនូវការ​ខូចខាត​ដោយ​សង្រ្គាម​​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​ដែរ។ ការ​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ដែល​ធ្លាប់​ស្ថិត​ក្រោម​អាណានិគម​បារាំង​ក៏​ជា​រឿង​ស្មុគស្មាញ ហើយ​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែក​ក្រហម ដែល​ធ្លាប់ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​ក៏​ចោទ​ជា​បញ្ហា។ ការខូចខាត​ផ្នែក​សេដ្ឋកិច្ច​ដោយសារ​សង្រ្គាម​មាន​ទំហំ​ធំធេង ដែល​ជា​ហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​អង់គ្លេស​ស្ទើរតែ​នឹងត្រូវ​ក្ស័យធន។

មិនយូរប៉ុន្មាន​ក្រោយ​មក អង់គ្លេស ដែល​ទទួលជោគជ័យ​ក្នុង​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុ​ខ​នឹង​សង្រ្គាម​មួយថ្មី​ទៀត នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ហើយលើកនេះ ជា​សង្រ្គាម​តទល់​ជាមួយ​នឹង​ទឹកដី​អាណានិគម​របស់​អង់គ្លេស​ខ្លួនឯង​ផ្ទាល់ គឺ​សង្រ្គាម​ទាមទារ​ឯករាជ្យ​របស់​អាមេរិក។

បន្ទាប់​ពីជ័យជម្នះ ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​អាណានិគម​ជាមួយ​បារាំង អង់គ្លេស​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​សេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងរ ក៏​បាន​សម្រេច​ដំឡើង​ពន្ធអាករ លើ​ប្រជាជន​អង់គ្លេស ដែល​រស់នៅលើ​ទឹកដី​អាណានិគម នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង។

ចក្រភព​អង់គ្លេស​យល់ថា ប្រជាជន​នៅ​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក​ខាងជើង​ត្រូវ​តែ​ចូលរួម​វិភាគទាន​ច្រើន នៅ​ក្នុង​វិស័យ​ការពារជាតិ​អង់គ្លេស ពីព្រោះ​ពួកគេ​ទទួល​បាន​ការការពារ​ពី​សំណាក់​ទាហាន​អង់គ្លេស។ ក៏ប៉ុន្តែ អាណានិគមជន​អង់គ្លេស​​នៅ​អាមេរិកវិញ​យល់​ថា ពួកគេ​មិនមាន​សិទ្ធ​​ជ្រើសរើស​​តំណាង​​នៅ​ក្នុង​សភា​អង់គ្លេស​ដូច​ពលរដ្ឋ​ដទៃទៀត ដូច្នេះ មិនគួរ​មាន​កាតព្វកិច្ច​បង់ពន្ធ​ច្រើន​បែបនេះទេ។ ពួកគេ​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អាជ្ញាធរ​អង់គ្លេស ហើយ​ចលនា​ប្រឆាំង​នេះ​ក៏​បាន​​រាលដាល​កាន់តែ​ខ្លាំង រហូត​ផ្ទុះ​ជា​អំពើ​ហិង្សា នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧០ នៅ​ពេល​ដែល​ទាហាន​អង់គ្លេស​បាន​បើក​ការ​បាញ់​ប្រហារ​លើ​ក្រុមប្រឆាំង​ នៅ​បូស្តុន បណ្តាល​ឲ្យ​មនុស្ស ៥នាក់​បាត់បង់ជីវិត។

ចាប់ពីពេលនោះមក ចលនា​ប្រឆាំង​នឹង​រដ្ឋាភិបាល​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ក៏​កើតមាន​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយ​គិត​ត្រឹមឆ្នាំ​១៧៧៤ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ នៅ​អាមេរិក​ខាងជើង ក៏​បាន​រៀបចំ​បង្កើត​ជា​សភា និង​រដ្ឋាភិបាល​​នៅ​តាម​តំបន់​​​រៀងៗខ្លួន ហើយ​នៅ​ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៧៤ តំណាង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣​ បាន​ជួប​ប្រជុំគ្នា​នៅ Philadelphia ដែល​គេ​រាប់​ថាជា​កិច្ចប្រជុំ​នីតិកាល​ទី១​នៃ​សភារួម​របស់​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ពេលនោះ អាមេរិក​មិនទាន់​​ប្រកាស​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​នៅឡើយទេ។

ចក្រភព​អង់គ្លេសវិញ ឆ្លើយតប​នឹង​ចលនា​ប្រឆាំង​​នៅ​អាមេរិក ក៏​បាន​ចាត់វិធានការ​កាន់តែ​តឹងរ៉ឹង ព្រមទាំង​បាន​បញ្ជូន​ទាហាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឲ្យ​ទៅ​អាមេរិក ក្នុង​គោលដៅ​ពង្រឹង​អំណាច​របស់​ខ្លួន ទៅលើ​ដែនដី​អាណានិគម។ វិធានការ​រឹតតែ​តឹងរ៉ឹង ចលនាប្រឆាំង​ក៏​រឹតតែ​កើនឡើង។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ចលនាប្រឆាំងនៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​នៅ​អាមេរិក​​​ក៏​បាន​ក្លាយ​ជា​ចលនា​បះបោរ​ប្រដាប់​អាវុធ ហើយ​​បាន​ប៉ះប្រយុទ្ធ​ជាមួយ​នឹង​ទាហាន​អង់គ្លេស​ជាលើកទី១ នៅ​ Massachusetts នៅ​ថ្ងៃ​ទី១៩ ​ខែមេសា ឆ្នាំ​១៧៧៥។ គឺ​ថ្ងៃនោះ​ហើយ​ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ថ្ងៃ​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​ ឬ​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍អាមេរិក។

►សូមអាន៖ យុគនៃ​ពន្លឺ​នៅ​អឺរ៉ុប (​Siècle des Lumières)

នៅខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៧៥ គណៈប្រតិភូ​មក​ពី​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ដោយ​ក្នុងនោះ​រួមមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin Franklin និង ​Thomas Jefferson បាន​បើក​កិច្ចប្រជុំ​សភា​ជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​សម្រេច​បង្កើត​កងទ័ពរួម (Continental Army) ដោយ​មាន Georges Washington ជា​អគ្គបញ្ជាការ ដើម្ប​ប្រយុទ្ធតទល់​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​នៃ​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ​១៧៧៦ នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​សង្រ្គាម​បដិវត្តន៍​អាមេរិក​កំពុង​តែ​ឆាបឆេះ​ពេញ​បន្ទុក ប្រជាជន​​​នៅ​ក្នុង​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ កាន់តែច្រើន​ឡើង​បង្ហាញ​ពី​ជំហរ​ចង់​បាន​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ទាំងស្រុង។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ​១៧៧៦ សភា​នៃ​ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏​បាន​អនុម័ត​​​សេចក្តី​​ប្រកាស​​ឯករាជ្យ​​​ពី​អង់គ្លេស។ គិតមកត្រឹមពេលនោះ ដែនដី​អាណានិគម​ទាំង ១៣ ភាគច្រើន​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​កងទ័ព​អាមេរិក ក៏ប៉ុន្តែ អង់គ្លេស ដែល​នៅតែ​​​មិន​​សុខចិត្ត​បោះបង់​ដែនដី​​អាណានិគម​របស់​ខ្លួន​​ ក៏​បាន​បញ្ជូន​​នាវាចម្បាំង ព្រមទាំង​ទាហាន​​កាន់តែ​ច្រើន ដើម្បី​ទៅ​វាយបង្រ្កាប​ទាហាន​អាមេរិក ដែល​អង់គ្លេស​ចាត់ទុកថា​ជា​ក្រុមបះបោរ។

នៅដើម​​ឆ្នាំ​១៧៧៨ បារាំង ដែល​ច្បាំង​ចាញ់​​​អង់គ្លេស ក្នុង​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​ដែនដី​អាណានិគម​អាមេរិក កាល​ពី​១៥ឆ្នាំមុន ​មើល​ឃើញ​សន្ទុះ​នៃ​កម្លាំង​ទ័ព​អាមេរិក​ថាជា​​ឱកាស​ល្អ​​ ដើម្បី​​សងសឹក​ចំពោះ​អង់គ្លេស ក៏​បាន​លូកដៃ​ចូល​អន្តរាគមន៍​ជួយ​អាមេរិក ក្នុងការ​ច្បាំង​ជាមួយ​នឹង​កងទ័ព​អង់គ្លេស។ អង់គ្លេស​​ក៏​ប្រកាស​សង្រ្គាម​ជាមួយ​បារាំង។ ​អេស្ប៉ាញ និង​ហូឡង់ ដែល​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​បាន​នាំគ្នា​ចូល​មក​ជួយ​បារាំង ចំណែក​រដ្ឋ​ខ្លះ​របស់​​អាល្លឺម៉ង់​បាន​ចូល​មក​ជួយ​អង់គ្លេស។​ ​​សង្រ្គាម​ឯករាជ្យ​អាមេរិក​ក៏​បាន​រាលដាល​ទៅជា​សង្រ្គាម​​អន្តរជាតិ ដែល​អូសបន្លាយពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ទើប​បញ្ចប់ តាមរយៈ​ការ​ចុះ​​សន្ធិសញ្ញា​ នៅ​ទីក្រុង​ប៉ារីស ថ្ងៃទី៣ កញ្ញា ឆ្នាំ​១៧៨៣។ ​នៅ​ក្នុង​សន្ធិសញ្ញា​នេះ អង់គ្លេសបាន​​សុខចិត្ត​​ទទួល​ស្គាល់​​អាមេរិកថា ​ជា​ប្រទេស​ដែល​មាន​​ឯករាជ្យ​ពេញលេញ៕