មនុស្សសាស្ត្រ=ដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិ=

ដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិ

ជាទូទៅ កាលណានិយាយអំពី “ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោក” គេច្រើននិយាយត្រឹមតែអំពីដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិយើង។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិតទៅ ប្រវត្តិរបស់មនុស្សជាតិយើង ទាំងប្រវត្តិជាសំណេរ និងបុរេប្រវត្តិ (ប្រវត្តិមុនពេលមានសំណេរ) គឺគ្រាន់តែជាផ្នែកដ៏តូចល្អិតមួយប៉ុណ្ណោះ បើធៀបទៅនឹងប្រវត្តិរបស់ភពផែនដីរបស់យើង ហើយកាន់តែតូចល្អិតណាស់ទៅទៀត បើធៀបទៅនឹងប្រវត្តិរបស់ចក្រវាលទាំងមូល។

មនុស្សជាតិយើងមានវត្តមាននៅលើភពផែនដី តាំងពីប្រមាណជា ២០ម៉ឺនឆ្នាំមុន ហើយសម្រាប់មនុស្សយើងម្នាក់ៗ ដែលគិតជាមធ្យមមានជីវិតរស់នៅមិនដល់ ១០០ឆ្នាំផងនោះ ២០ម៉ឺនឆ្នាំ អាចរាប់ថាជារយៈពេលដ៏យូរអង្វែងមួយ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិតទៅ វាគ្រាន់តែជាផ្នែកដ៏តូចមួយតែប៉ុណ្ណោះ បើធៀបទៅនឹងអាយុកាលរបស់ភពផែនដី ដែលបានចាប់កំណើតឡើងតាំងពី ៤ពាន់៥០០លានឆ្នាំមុន ហើយវាកាន់តែតិចតួចខ្លាំងណាស់ទៅទៀត បើធៀបទៅនឹងអាយុកាលរបស់ចក្រវាលទាំងមូល ដែលបានចាប់កំណើតឡើងតាំងពីជិត ១៤ពាន់លានឆ្នាំមុន។

ដើម្បីឲ្យងាយស្រួលយល់អំពីរយៈពេលដ៏ខ្លីនៃប្រវត្តិរបស់មនុស្សជាតិ នៅក្នុងប្រវត្តិរបស់ចក្រវាល គេអាចធ្វើការពិចារណា ដោយយកប្រវត្តិចលក្រវាលទាំង ១៤ពាន់លានឆ្នាំមកបង្រួញឲ្យនៅត្រឹមរយៈពេល១ឆ្នាំ ហើយបង្កើតទៅជាប្រតិទិន១២ខែ គឺចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី១ខែមករា ហើយបញ្ចប់ត្រឹមថ្ងៃទី៣១ខែធ្នូ ដែលត្រូវនឹងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ននេះ។

នៅក្នុងប្រតិទិននេះ ចក្រវាលចាប់កំណើតនៅថ្ងៃទី១មករា ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ និងភពផែនដីចាប់កំណើតនៅក្នុងខែកញ្ញា ហើយរហូតទាល់តែដល់ថ្ងៃទី៣១ធ្នូ ពោលគឺថ្ងៃចុងក្រោយបង្អស់នៃប្រតិទិន នៅម៉ោង១១ និង៥២នាទីយប់ ពោលគឺ មិនត្រឹមតែនៅម៉ោងចុងក្រោយបង្អស់នោះទេ តែគឺស្ទើរតែដល់នាទីចុងក្រោយបង្អស់ ទើបមនុស្សជាតិយើងចាប់មានវត្តមានលើភពផែនដី។

បើនិយាយត្រឹមប្រវត្តិជាសំណេរវិញ ពោលគឺ ចាប់ពីសម័យកាលបដិវត្តន៍កសិកម្ម ប្រវត្តិជាសំណេររបស់មនុស្សជាតិយើងទាំងមូល ទើបនឹងចាប់ផ្តើមឡើង នៅក្នុងរយៈពេលប្រមាណជា ៣០វិនាទីចុងក្រោយនេះប៉ុណ្ណោះ (ថ្ងៃ៣១ធ្នូ ម៉ោង១១ ៥៩នាទី និង៣២វិនាទី) នៅក្នុងប្រតិទិន១២ខែ នៃប្រវត្តិចក្រវាល។

នេះបើនិយាយអំពីពេល។ បើនិយាយអំពីលំហ ឬទំហំវិញ ប្រសិនបើមនុស្សគ្រប់គ្នានៅទូទាំងពិភពលោកមកឈរជាប់ៗគ្នានៅនឹងកន្លែងតែមួយ មនុស្សទាំង ៧ពាន់លាននាក់ នៅលើភពផែនដីយើងទាំងមូលមិនទាំងអាចឈរពេញផ្ទៃដីស្មើនឹងខេត្តរបស់កម្ពុជាមួយផង (ខេត្តទំហំមធ្យម) ដែលនេះ គឺជាទំហំដ៏តូចមួយបើធៀបនឹងផ្ទៃក្រឡារបស់ភពផែនដីទាំងមូល។ ភពផែនដីយើងនេះទៀតសោត ក៏គ្រាន់តែជាភពមួយដែរ ក្នុងចំណោមភពទាំង ៨ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ហើយព្រះអាទិត្យរបស់យើងនេះ គឺគ្រាន់តែជាផ្កាយមួយដួងប៉ុណ្ណោះ ក្នុងចំណោមផ្កាយប្រមាណពី ២០០ ទៅ ៤០០ពាន់លាន នៅក្នុងកាឡាក់ស៊ីមីលគីវេ (Milky Way) ចំណែកឯមីលគីវេនេះក៏គ្រាន់តែជាកាឡាក់ស៊ី (បណ្តុំផ្កាយ) មួយដែរ ក្នុងចំណោមកាឡាក់ស៊ីប្រមាណជា ១០០ពាន់លាន នៅក្នុងចក្រវាល ដែលគេអាចសង្កេតឃើញ នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន។

តាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ដែលមនុស្សជាតិយើង តែងតែធ្វើការសង្កេត ពិចារណា ចង់ដឹងចង់យល់ អំពីចក្រវាល។ មនុស្សយើងបានចាប់ផ្តើមធ្វើការសង្កេត សិក្សា និងតាមដានមើលដំណើរនៃដួងតារានៅលើមេឃ តាំងពីសម័យបុរាណមកម៉្លេះ ដោយខ្លះធ្វើការសង្កេតដើម្បីទស្សន៍ទាយពីជោគជតារាសី រីឯខ្លះទៀត ដើម្បីធ្វើជាការសម្គាល់ទិសក្នុងការធ្វើដំណើរ ឬជាការសម្គាល់ឆ្នាំ ខែ ឬរដូវ ដើម្បីកំណត់ពេលដាំដុះ ឬបរបាញ់ ជាដើម។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា ការយល់ដឹងរបស់មនុស្សយើងទៅលើចក្រវាល តាំងពីសម័យបុរាណ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ក៏តែងតែមានការវិវឌ្ឍជាប់ជាប្រចាំផងដែរ។

ពីដំបូង គេនាំគ្នាជឿថា ផែនដីមានរាងសំប៉ែត ហើយជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល ពោលគឺ ផែនដីស្ថិតនៅនឹងថ្កល់ ហើយគ្រប់អ្វីៗទាំងអស់ ដែលនៅលើមេឃ សុទ្ធតែធ្វើដំណើរវិលជុំវិញផែនដីទាំងអស់។

ជំនឿថាផែនដីជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាលនេះត្រូវបានចាក់គ្រឹះយ៉ាងមាំ នៅក្នុងការយល់ដឹងរបស់មនុស្សទូទៅ ក៏ដូចជានៅក្នុងទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត ចាប់តាំងពីសម័យកាលរបស់អារីស្តូត (ជាង៣០០ឆ្នាំមុនគ.ស.) និងផ្តូលេមី (Ptolemy សតវត្សរ៍ទី២គ.ស.) រហូតមកទល់នឹងសតវត្សរ៍ទី១៦គ.ស ទើបមានការផ្លាស់ប្តូរ។

នៅឆ្នាំ១៥១៤ អ្នកប្រាជ្ញប៉ូឡូញ ឈ្មោះ នីកូឡា កូពែរនិក បានបង្កើតនូវទ្រឹស្តីថ្មីមួយទៀត ដោយកំណត់ថា គ្រប់អ្វីៗទាំងអស់មិនមែនសុទ្ធតែវិលជុំវិញផែនដីនោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ ផែនដីទៅវិញទេ ដែលរួមជាមួយនឹងភពផ្សេងទៀត សុទ្ធតែធ្វើដំណើរវិលជុំវិញព្រះអាទិត្យ។ ទ្រឹស្តីនេះ ដែលកាលពីដំបូងមិនទាន់ជាសូវមានគេស្គាល់ច្រើន បានចាប់ផ្តើមល្បី និងមានឥទ្ធិពលរីកសាយភាយខ្លាំង ក្រោយពីទទួលបាននូវការគាំទ្រពីសំណាក់អ្នកប្រាជ្ញដ៏ល្បីឈ្មោះពីរូប នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ គឺអ្នកប្រាជ្ញអាល្លឺម៉ង់ ឈ្មោះ យ៉ូហានេស កេព្ល័រ (Johannes Kepler) និងអ្នកប្រាជ្ញអ៊ីតាលី ឈ្មោះ កាលីលេ។

ក្រោយៗមកទៀត នៅពេលដែលទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្តកាន់តែរីកចម្រើន ហើយបច្ចេកវិទ្យាក៏កាន់តែជឿនលឿន ដែលអាចឲ្យយើងផលិតតេឡេស្កុបកាន់តែល្អ មើលឃើញកាន់តែច្បាស់ និងបានឆ្ងាយទៅក្នុងលំហអវកាស ការយល់ដឹងរបស់យើងទៅលើចក្រវាល ក៏មានការវិវឌ្ឍកាន់តែលឿនទៅតាមនោះដែរ។ ចុងក្រោយ គេអាចកំណត់បានថា កុំថាឡើយត្រឹមភពផែនដីមិនមែនជាចំណុចកណ្តាលនៃចក្រវាល សូម្បីតែព្រះអាទិត្យ និងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើងក៏មិនមែនជាប្រព័ន្ធតែមួយនៅក្នុងចក្រវាលនោះដែរ។ ផ្ទុយទៅវិញ នេះគ្រាន់តែជាប្រព័ន្ធផ្កាយមួយ ក្នុងចំណោមផ្កាយដ៏ច្រើនរាប់មិនអស់ នៅក្នុងចក្រវាល ហើយការយល់ដឹងរបស់មនុស្ស ទៅលើព្រំដែននៃចក្រវាល ក៏ត្រូវបានពង្រីកកាន់តែធំផងដែរ ដោយចេញពីប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ទៅដល់កាឡាក់ស៊ីមីលគីវេ រួចហើយពង្រីកចេញពីមីលគីវេ ទៅកាន់កាឡាក់ស៊ីដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ផ្សេងទៀត។

នៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេកំណត់ថា ទំហំនៃចក្រវាលដែលគេអាចសង្កេតឃើញបាន គឺមានរហូតដល់ទៅ ១៤ពាន់លានឆ្នាំពន្លឺ មើលចេញទៅគ្រប់ទិសពីភពផែនដី។ គេហៅថា “ចក្រវាលដែលគេអាចសង្កេតឃើញបាន” (Observable Universe) ពីព្រោះគេជឿថា ទំហំពិតប្រាកដនៃចក្រវាល គឺមានច្រើនជាងនេះ គ្រាន់តែគេមិនអាចមើលឃើញបាន ដោយសារតែចក្រវាលយើងនេះមានអាយុកាលត្រឹមតែជិត ១៤ពាន់លានឆ្នាំ ដូច្នេះ ពន្លឺដែលចេញពីផ្កាយ ឬកាឡាក់ស៊ី ដែលស្ថិតនៅឆ្ងាយជាង ១៤ពាន់លានឆ្នាំពន្លឺពីភពផែនដី មិនមានពេលគ្រប់គ្រាន់ ដើម្បីធ្វើដំណើរមកដល់ភពផែនដី ដែលអាចឲ្យយើងសង្កេតឃើញបាន។

ភាពធំល្វឹងល្វឺយមិនអាចពិពណ៌នាបាននៃចក្រវាល គឺជាការបញ្ជាក់ឲ្យយើងដឹងខ្លួនថា មនុស្សជាតិយើងគ្រាន់តែជាផ្នែកដ៏តូចល្អិតបំផុតមួយប៉ុណ្ណោះ នៅក្នុងចក្រវាលដ៏ធំធេងនេះ ហើយជាពិសេសជាងនេះទៅទៀត ឲ្យយើងដឹងខ្លួនថា បើទោះបីជាទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត និងបច្ចេកវិទ្យារបស់យើងមានការរីកចម្រើនជឿនលឿនច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងចក្រវាលដ៏ធំធេងនេះ នៅមានរឿងជាច្រើនទៀត ដែលយើងមិនទាន់ដឹង ហើយដែលយើងត្រូវស្វែងយល់។

អ្នកប្រាជ្ញដ៏ល្បីល្បាញរបស់អង់គ្លេស គឺសាស្រ្តាចារ្យ ស្ទីវិន ហកឃីង (Stephen Hawking) ដែលទើបនឹងទទួលមរណភាព កាលពីថ្ងៃទី១៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៨កន្លងទៅ ធ្លាប់បានលើកឡើង កាលពីពេលលោកនៅរស់ថា យើងមិនគួរសំឡឹងចុះទៅដីមើលតែត្រឹមចុងជើងខ្លួនឯងនោះទេ ប៉ុន្តែគួរតែងើបក្បាលសំឡើងមើលទៅដួងតារាដែលនៅលើមេឃ ហើយធ្វើការពិចារណា ចង់ដឹងចង់យល់ អំពីចក្រវាលរបស់យើង៕

បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿងមនុស្សជាតិនៅមុនប្រវត្តិជាសំណេរ

រូបភាពតូច|cave painting ប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោកចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីប្រមាណជា ៦ពាន់ឆ្នាំមុន ជាមួយនឹងការបង្កើតសំណេរ ដើម្បីកត់ត្រាហេតុការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្ត ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿងរបស់មនុស្សជាតិយើង បានចាប់ផ្តើមឡើងតាំងពីយូរយារ មុនប្រវត្តិជាសំណេរនេះទៅទៀត ដែលគេហៅថាជាសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។

នៅមុនពេលមានការបង្កើតអក្សរ យើងមានត្រឹមតែឯកសារបែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីសិក្សាស្វែងយល់អំពីដំណើររឿងបុព្វបុរសដើមរបស់យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬរូបគំនូរ ជាដើម ដែលគេរកឃើញតាមរយៈកំណាយបុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈឯកសារបុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេអាចរកឃើញថា តាមការពិត សម័យកាលបុរេប្រវត្តិមានរយៈពេលវែងជាងប្រវត្តិសាស្រ្តជាសំណេរឆ្ងាយណាស់។

បើនិយាយអំពីប្រវត្តិនៃភពផែនដីយើងទាំងមូលយើងឃើញថា ភពផែនដីបានចាប់កំណើតឡើង តាំងពីប្រមាណជាជាង ៤ពាន់លានឆ្នាំមុន។ គឺជាភពមួយ ក្នុងចំណោមភពទាំង ៨ នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺជាភព ដែលមិនស្ថិតនៅជិតព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយក៏មិននៅឆ្ងាយពីព្រះអាទិត្យពេក ដែលនាំឲ្យមានត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិតនៅក្នុងរយៈចម្ងាយដ៏សមស្របមួយ ប្រកបដោយអំណោយផលដល់ការចម្រើនលូតលាស់នៃជីវចម្រុះ ដែលក្នុងនោះក៏រួមទាំងមនុស្សជាតិយើងផងដែរ។

តាមរយៈការសិក្សាទៅលើតម្រ៉ុយបុរាណវិទ្យា គេរកឃើញថា មនុស្សដើមដំបូងបានចាប់ផ្តើមមានវត្តមាននៅលើភពផែនដី នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិកប៉ែកខាងកើត ក្បែរតំបន់ដើមបូព៌ាបច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះសំណួរថា តើមនុស្សចាប់ផ្តើមមានវត្តមាន នៅលើផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយអាចមានខុសៗគ្នា ដោយខ្លះថា រហូតដល់ទៅរាប់លានឆ្នាំមុន ខ្លះថា ២០ម៉ឺនឆ្នាំមុន ឬក៏ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន អាស្រ័យទៅតាមទ្រឹស្តីខុសៗគ្នា។

ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវផ្នែកបុរាណវិទ្យា និងនរវិទ្យាបានព្រមព្រៀងគ្នាជាទូទៅថា មនុស្សដើមដំបូង ដែលមានលក្ខណៈជាមនុស្ស ពិសេសខុសប្លែកពីសត្វ មានវត្តមាន នៅលើផែនដី កាលពីប្រមាណ ៥ម៉ឺនឆ្នាំមុន។ ហើយលក្ខណៈពិសេស ដែលបែងចែកខុសគ្នាស្រឡះរវាងមនុស្ស និងសត្វ គឺមិនមានស្ថិតនៅត្រង់ការដើរជើងពីរ ការចេះយកវត្ថុមកប្រើជាឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬការមានមនោសញ្ចេតនានោះទេ។ លក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស គឺភាសា។

សត្វ ថ្វីដ្បិតតែមានសំឡេង មានសម្រែកខុសៗគ្នា ដែលអាចឲ្យពួកគេយល់គ្នាបានខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វាមិនមែនជាភាសា ដែលមានលក្ខណៈជឿនលឿន អាចឲ្យមានការនិយាយយល់គ្នាបានដូចជាភាសារបស់មនុស្សនោះទេ។ ការដែលមិនមានភាសានិយាយគ្នាបាននេះ ធ្វើឲ្យសត្វ មានការវិវឌ្ឍជឿនលឿនទៅមុខយ៉ាងយឺតបំផុត។

ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬតោចំណាស់ មានបទពិសោធន៍ច្រើន ពីមេរៀនក្នុងជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលសត្វទាំងនេះស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍ទាំងនេះនឹងត្រូវបាត់បង់ទៅជាមួយទាំងអស់ ដោយសារតែគ្មានភាសា ដើម្បីអាចនិយាយពន្យល់ ផ្ទេរបទពិសោធន៍នេះបាន ហើយសត្វជំនាន់ថ្មីត្រូវចាប់ផ្តើមរៀនសូត្រពីជីវិតសាជាថ្មី ពីចំណុចសូន្យសុទ្ធសាធ។

មនុស្សវិញ គឺផ្ទុយពីនេះ! ដោយសារតែមនុស្សមានភាសា ដែលអាចនិយាយរ៉ាយរ៉ាប់រឿងប្រាប់គ្នាបាន មនុស្សចាស់ ដែលមានបទពិសោធន៍ក្នុងជីវិត អាចរៀបរាប់ពីបទពិសោធន៍របស់ខ្លួន ទៅឲ្យក្មេងៗជំនាន់ក្រោយអាចរៀនសូត្រពីបទពិសោធន៍នេះបាន។ ផ្អែកលើមេរៀន និងបទពិសោធន៍ ដែលទទួលបានពីមនុស្សចាស់ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយអាចសិក្សាស្វែងយល់និងរកឃើញនូវបទពិសោធន៍កាន់តែថ្មីៗ និងកាន់តែជឿនលឿនជាងមនុស្សជំនាន់មុន រួចហើយផ្ទេរបទពិសោធន៍អស់ទាំងនេះទៅឲ្យក្មេងជំនាន់ក្រោយៗជាបន្តទៅទៀត។

ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ចែកចាយ និងផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនងគ្រូ និងសិស្ស គឺជាលក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្ស ដែលគេមិនឃើញមាន នៅក្នុងចំណោមពពួកសត្វ។ ដោយសារតែភាសានេះហើយ ដែលជួយឲ្យមនុស្សមានការវិវឌ្ឍទៅមុខយ៉ាងលឿនបំផុត បើធៀបនឹងការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ។ ការវិវឌ្ឍរបស់សត្វ គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែកការវិវឌ្ឍរបស់មនុស្ស គឺជាការវិវឌ្ឍតាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការវិវឌ្ឍ តាមរយៈចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និងបច្ចេកវិទ្យា។

ភាសា ជួយឲ្យមនុស្សមានការវិវឌ្ឍខាងចំណេះដឹង និងប្រាជ្ញាស្មារតី ទៅមុខបានយ៉ាងលឿនខុសពីសត្វ ហើយក៏ដោយសារតែភាសានេះដែរ ដែលបង្កើតឲ្យមានចំណុចពិសេសមួយទៀតរបស់មនុស្ស ដែលខុសស្រឡះពីសត្វ គឺការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ ពីអនាគត។

សត្វអាចមានការចងចាំពីអ្វីដែលវាបានឆ្លងកាត់ពីអតីតកាល ក៏ប៉ុន្តែ វាគ្មានគំនិតគិតគូរ ឬការខ្វល់ខ្វាយ ថប់បារម្ភ សម្រាប់ថ្ងៃអនាគតនោះទេ។ សត្វរស់នៅមួយថ្ងៃសម្រាប់តែមួយថ្ងៃ។ ឲ្យតែវាមានចំណីគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ថ្ងៃនេះ វាអាចរស់នៅបានដោយរីករាយ ហើយវាមិនដែលគិតខ្វាយខ្វល់ បារម្ភ ឬភ័យព្រួយថា ថ្ងៃណាមួយវានឹងត្រូវស្លាប់នោះទេ។

ភាសាបង្កើតឲ្យមនុស្សមានការបារម្ភពីថ្ងៃអនាគត ពីព្រោះ តាមរយៈភាសា មនុស្សអាចជជែកគ្នា និយាយរ៉ាយរ៉ាប់ប្រាប់គ្នាពីអ្វីដែលបានកើតឡើង ឬអ្វីដែលយើងគិតឃើញ។ យើងអាចគិតស្រមៃឃើញបានថា នៅក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែលមនុស្សរស់នៅដោយការបរបាញ់ នៅពេលត្រឡប់ពីការបរបាញ់វិញ យប់ឡើង មនុស្សអាចជជែកគ្នា រ៉ាយរាប់ប្រាប់គ្នា អំពីការបរបាញ់កាលពីថ្ងៃ។ នៅក្នុងការជជែកគ្នានេះ ពួកគេក៏ដឹងថា មានគ្នាគេម្នាក់ត្រូវបាត់ខ្លួនមិនវិលត្រឡប់មកវិញ... បាត់ខ្លួន ដោយសារត្រូវខ្លាស៊ី... មានន័យថា ត្រូវស្លាប់។

ការដែលអាចជជែករ៉ាយរ៉ាប់ប្រាប់គ្នា ពីការបរបាញ់ពីថ្ងៃ ធ្វើឲ្យមនុស្សដឹងខ្លួនថា មនុស្សយើងអាចស្លាប់ នៅក្នុងពេលបរបាញ់។ ដូច្នេះ នៅថ្ងៃស្អែក នៅពេលដែលយើងចេញទៅបរបាញ់ យើងក៏អាចស្លាប់បានដែរ។

ការដឹង ការយល់ ការបារម្ភ អំពីថ្ងៃអនាគត ធ្វើឲ្យមនុស្សចេះគិតគូរ ប្រុងប្រៀបរៀបចំផែនការ ត្រៀមទុក សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត។ ការដឹងខ្លួនថា ថ្ងៃណាមួយខ្លួននឹងស្លាប់ ធ្វើឲ្យមនុស្សយើងមានតម្រូវការដ៏សំខាន់មួយទៀតដែរ ដែលយើងតែងតែចង់ធ្វើនៅក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺរ៉ាយរ៉ាប់ និទាន ដំណាលសាច់រឿង ឬហេតុការណ៍ ដែលខ្លួនបានឃើញ បានជួប ប្រាប់ទៅអ្នកដទៃ។ ការរ៉ាយរាប់ ដំណាលសាច់រឿង ឬហេតុការណ៍នេះហើយ ដែលជាប្រវត្តិសាស្រ្ត បើទោះបីវាគ្រាន់តែជាការដំណាលដោយផ្ទាល់មាត់ ដោយគ្មានសំណេរក៏ដោយ។

ដូច្នេះ មនុស្សជាតិ នៅក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ក៏មានប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ខ្លួនដែរ ពីព្រោះមនុស្សមានភាសា ដែលអាចនិយាយរ៉ាយរ៉ាប់ហេតុការណ៍ប្រាប់គ្នាទៅវិញទៅមក។ មនុស្សរៀបរាប់រឿងរ៉ាវពីអតីតកាល ដើម្បីស្វែងយល់ពីបច្ចុប្បន្នកាល និងត្រៀមខ្លួន សម្រាប់ថ្ងៃអនាគត។ មនុស្ស ដែលដឹងថា ខ្លួននឹងត្រូវស្លាប់ នៅថ្ងៃណាមួយ ក៏មានគំនិតចង់ចែកចាយ ផ្ទេរចំណេះដឹង និងបទពិសោធន៍ ទៅឲ្យមនុស្សជំនាន់ក្រោយ។

និយាយសរុបជារួមមកវិញ ភាសា ការជជែកគ្នា ការរ៉ាយរ៉ាប់រឿងរ៉ាវពីអតីតកាល គិតគូរសម្រាប់ថ្ងៃអនាគត ការចែកចាយ និងផ្ទេរចំណេះដឹង និងបទពិសោធន៍ ទាំងអស់នេះ គឺជាលក្ខណៈពិសេសរបស់មនុស្សជាតិ។ លក្ខណៈពិសេស ដែលមានជាប់នឹងកំណើតដើមរបស់មនុស្ស តាំងពីសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ហើយបន្តរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

ការដែលខ្ញុំកំពុងរៀបរាប់អំពីប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ ហើយលោកអ្នកស្តាប់ ដែលកំពុងតាមដានស្តាប់ ចង់ដឹង ចង់យល់ អំពីដំណើរឿងពីអតីតកាលរបស់មនុស្សជាតិនេះ ក៏ជាផ្នែកមួយដែរ នៃបុគ្គលិកលក្ខណៈរបស់មនុស្ស។ គឺជាលក្ខណៈពិសេស ដែលមានជាប់នឹង “ធម្មជាតិ” របស់មនុស្ស ឬគួរនិយាយថា ជាប់នឹង “វប្បធម៌” របស់មនុស្ស ព្រោះមនុស្សមានការវិវឌ្ឍតាមបែប “វប្បធម៌” មិនមែនវិវឌ្ឍតាមតែ “ធម្មជាតិ” ដូចជាសត្វនោះទេ៕មនុស្សសាស្ត្រ

កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់នៃមនុស្សជាតិដែលនាំទៅរកការបង្កើតរដ្ឋដំបូង

រូបភាពតូច|farmer មនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដែលបានចាប់វត្តមានដំបូងនៅលើភពផែនដី ក្នុងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងកើត បានចាប់ផ្តើមផ្លាស់ទី រីកសាយភាយបន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់តំបន់ដើមបូព៌ា អាស៊ី និងអឺរ៉ុប ហើយនៅចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណជា ១ម៉ឺន ២ពាន់ឆ្នាំមុន វត្តមានរបស់មនុស្សជាតិបានរីកសាយភាយទៅស្ទើរតែគ្រប់ទីកន្លែង នៅទូទាំងពិភពលោក។

នៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យទឹកកក ទឹកសមុទ្រនៅលើភពផែនដីមានកម្រិតកម្ពស់ទាបជាងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ពោលគឺ ជាកម្រិតទាបបំផុតដែលនៅកន្លែងខ្លះ ដូចជា ច្រកសមុទ្ររវាងរុស្ស៊ី និងរដ្ឋអាឡាស្កាសហរដ្ឋអាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត គឺជាដីគោក ដែលអាចឲ្យមនុស្សធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ដោយថ្មើជើងបាន។ គឺនៅត្រង់កន្លែងនេះហើយ ដែលកាលពីប្រមាណជា ២ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សបានធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើង ចេញពីតំបន់អាស៊ី ឆ្ពោះទៅកាន់ទ្វីបអាមេរិក។

ដូច្នេះ ជនជាតិដើមនៅអាមេរិក ដែលបច្ចុបន្នយើងច្រើនហៅថាជាជនជាតិឥណ្ឌាស្បែកក្រហម តាមការពិត គឺជាមនុស្ស ដែលមានដើមកំណើតមកពីអាស៊ី។ បុគ្គលិកលក្ខណៈជាប្រជាជនមកពីអាស៊ី ទាំងខាងរូបរាងកាយ និងទាំងឫសគល់នៃភាសា ដែលគេនៅតែអាចមើលឃើញនៅក្នុងចំណោមជនជាតិឥណ្ឌាអាមេរិក នាពេលបច្ចុប្បន្ន។

នៅក្នុងមួយផ្នែកដំបូងនៃសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្សដើមដំបូងចេះប្រើឈើ និងថ្ម ជាឧបករណ៍ ហើយបរិភោគសាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះច្នៃឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ដែលមានលក្ខណៈកាន់តែទំនើបជាងមុន ហើយចាប់ផ្តើមចេះប្រើភ្លើង ដើម្បីចម្អិនអាហារ។

មនុស្ស នៅក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅដោយពឹងផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើការបរបាញ់ និងការបេះផ្លែឈើព្រៃជាអាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្សមានកន្លែងច្រើនក្នុងការបរបាញ់។ តំបន់សាហារ៉ា នៅទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែលជាចំណុចចាប់ផ្តើមដំបូង នៃវត្តមានរបស់មនុស្សជាតិ នៅជាតំបន់សម្បូរស្មៅ និងព្រៃ ហើយមិនទាន់ក្លាយជាវាលខ្សាច់ខ្សោះហួតហែងដូចជាពេលបច្ចុប្បន្ននេះនៅឡើយទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការប្រែប្រួលនៃអាកាសធាតុ បានធ្វើឲ្យតំបន់ដែលធ្លាប់តែសម្បូរព្រៃ ត្រូវក្លាយជាវាលខ្សាច់។ មនុស្សត្រូវជួបនឹងគ្រោះអត់ឃ្លាន ហើយត្រូវបង្ខំចិត្តរត់ទៅរកកន្លែងដែលមានព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅតាមដងទន្លេធំៗមួយចំនួន ដែលជាប្រភពទឹក ដូចជា ដងទន្លេនីល (Nile) នៅអាហ្វ្រិក, ទន្លេអឺហ្វ្រាត (Euphrates) និងទន្លេទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេសិន្ធុ (ឬ Indus) នៅប៉ាគីស្ថាន និងឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន និងទន្លេហ៊័ងហេ ឬទន្លេលឿង នៅក្នុងប្រទេសចិន។

ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេសង្កេតឃើញថា អរិយធម៌ធំៗដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ គឺចាប់កំណើត នៅក្នុងតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេទាំងនេះ គឺ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន។

ចំនួនមនុស្សដែលគេចេញពីតំបន់វាលខ្សាច់ មកប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅតាមតំបន់ជាប់នឹងដងទន្លេធំៗទាំងនេះ មានកាន់តែច្រើនឡើងៗ រហូតដល់ពេលមួយ កន្លែងដ៏តូចចង្អៀតនេះ ក៏លែងអាចទ្រទ្រង់ជីវភាពរបស់មនុស្សទាំងនេះបាន ដោយសារតែកន្លែងបរបាញ់មានតិចជាងមាត់ដែលត្រូវចិញ្ចឹម។

ប្រឈមមុខនឹងបញ្ហានេះ នៅប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ ពោលគឺ ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន មនុស្សក៏ចាប់ផ្តើមបែកគំនិតបង្កើតរបៀបរស់នៅថ្មីស្រឡាងមួយទៀត ដែលជាបដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ហើយដែលគេឲ្យឈ្មោះថាជា “បដិវត្តន៍នៃយុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ គឺការបង្កើតរបរកសិកម្ម។

នៅក្នុងតំបន់វាលទំនាបតាមដងទន្លេ គេឃើញមានប្រភេទធញ្ញជាតិ ដែលដុះតាមលក្ខណៈជាស្មៅព្រៃ ហើយដែលមនុស្សយើងធ្លាប់តែទៅបេះបោច យកមកធ្វើជាអាហារ ទៅតាមលក្ខណៈធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយមក មនុស្សបានបែកគំនិតដ៏អស្ចារ្យមួយ ដែលមិនធ្លាប់មានពីមុន គឺមនុស្សទៅបេះសម្រាំងគ្រាប់ធញ្ញជាតិដែលល្អៗ ហើយយកវាទៅដាំបន្ត ដើម្បីរង់ចាំប្រមូលផល។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នា មនុស្សក៏បានចាប់ផ្តើមបង្វែពីការបរបាញ់ ទៅជាការចាប់សត្វព្រៃមកចិញ្ចឹម។

ការដាំដុះ និងការចិញ្ចឹមសត្វនេះ គឺជាការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ ពីព្រោះថា នៅក្នុងផ្ទៃដី ដែលមានទំហំដូចគ្នា ការប្រកបរបរកសិកម្មអាចចិញ្ចឹមមនុស្សបានច្រើនជាងការបរបាញ់ រហូតដល់ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើកាលពីមុន ដែលមនុស្សពឹងផ្អែកលើការបរបាញ់ ផ្ទៃដីដ៏តូចចង្អៀតមួយ អាចចិញ្ចឹមជីវិតបានត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការបង្កើតរបរកសិកម្មអាចផ្តល់ផល សម្រាប់ចិញ្ចឹមមនុស្សរហូតដល់ទៅ ១លាននាក់។

ក្រោយពីមនុស្សចេះប្រកបរបរកសិកម្ម ចំនួនប្រជាជនសរុបនៅលើភពផែនដី បានកើនឡើង ពីរាប់លាននាក់ ទៅរាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែលពីមុនទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីធម្មជាតិ ក៏បានប្រែក្លាយទៅជាការគំរាមកំហែងដល់ធម្មជាតិវិញ ពីព្រោះថា ការដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ គឺជាសកម្មភាព ដែលមានការបំពុលបរិយាកាសខ្លាំងបំផុត ជាពិសេស គឺការបញ្ចេញឧស្ម័នមេតាន (CH4) ដែលជាដើមហេតុដ៏សំខាន់មួយ ដែលបង្កឲ្យផែនដីឡើងកម្តៅ។

អរិយធម៌ដ៏ចំណាស់បំផុតរបស់មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន

រូបភាពតូច|pyramid ប្រមាណជា ៨ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណជា ១ម៉ឺនឆ្នាំមុន) មនុស្សចាប់ផ្តើមចេះធ្វើកសិកម្ម ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត ជំនួសឲ្យការបរបាញ់។ បដិវត្តន៍កសិកម្មនេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សចាប់ផ្តើមមានតម្រូវការសំខាន់មួយ គឺត្រូវការឲ្យមានអ្នកដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធសហគមន៍ត្រឹមត្រូវ ដែលជាទម្រង់ដំបូងនៃរដ្ឋ ដើម្បីចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ដើម្បីប្រើប្រាស់ក្នុងការប្រកបរបរកសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ និងការពារសុវត្ថិភាពរបស់ប្រជាកសិករ។

រដ្ឋ និងអរិយធម៌បានចាប់កំណើតឡើងមុនគេ នៅតាមតំបន់ដែលមនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតរបរកសិកម្ម គឺតំបន់ទាំង ៤ ដែលជាប់នឹងទន្លេសំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹងទន្លេនីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹងដងទន្លេអឺហ្រ្វាត និងទន្លេទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹងដងទន្លេឥណ្ឌុស និងចិន ជាប់នឹងដងទន្លេលឿង។

ដោយសារតែសកម្មភាពដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ ជាសកម្មភាពដែលអាចផ្តល់ផលបានយ៉ាងច្រើនលើសពីតម្រូវការប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវមានភារៈដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺចាត់ចែងស្តុកផលិតផលកសិកម្ម ដើម្បីបម្រុងទុកសម្រាប់ឆ្នាំណាដែលការដាំដុះមិនសូវផ្តល់ផលច្រើន។ ដើម្បីចាត់ចែងស្តុកផលិតផលដ៏ច្រើន និងក្នុងរយៈពេលយូរអង្វែងបែបនេះ គេចាំបាច់ត្រូវការឲ្យមានបញ្ជីកត់ត្រាចំណាំឲ្យបានច្បាស់លាស់ ហើយដើម្បីអាចកត់ត្រាបាន គេចាំបាច់ត្រូវបង្កើតអក្សរ។

ការបង្កើតអក្សរត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាដែនកំណត់ ពីសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ឈានចូលក្នុងសម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់នៃបុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នាទាំងអស់ នៅគ្រប់ទីកន្លែងទូទាំងពិភពលោកនោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្សដែលនៅកន្លែងផ្សេងៗគ្នា មិនបានចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរក្នុងពេលព្រមគ្នានោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែលមិនទាន់មានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សបន្តរស់នៅ ក្នុងសម័យកាលបុរេប្រវត្តិ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ នៅកន្លែងផ្សេងទៀត ដែលមានការបង្កើតអក្សរ មនុស្សចាប់ផ្តើមបោះជំហានចូលក្នុងសម័យកាលនៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។

នៅអេហ្ស៊ីប មនុស្សចាប់ផ្តើមបង្កើតអក្សរ នៅប្រមាណជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) ហើយទម្រង់រដ្ឋដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិមនុស្សជាតិ គឺបានចាប់កំណើតឡើង នៅអេហ្ស៊ីបនេះឯង។

រដ្ឋចាប់កំណើតដំបូងនៅអេហ្ស៊ីប តាមដងទន្លេនីល គឺមកពីតម្រូវការចាំបាច់នៃអាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែលស្ថិតនៅក្បែរវាលខ្សាច់សាហារ៉ា ជាតំបន់ដែលកម្រនឹងមានភ្លៀងធ្លាក់ ហើយប្រជាកសិករដែលរស់នៅទីនោះ ត្រូវការឲ្យមេដឹកនាំ និងរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីជួយចាត់ចែងបែងចែកធនធានទឹកប្រើប្រាស់ឲ្យបានស្មើភាពគ្នា ចៀសវាងវិវាទ។

អេហ្ស៊ីបនៅក្នុងសម័យកាលនោះ គឺជាអាណាចក្រដែលមានប្រជាជនយ៉ាងច្រើន គឺប្រមាណពី ៧ ទៅ ៨លាននាក់ ហើយអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបបានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង និងឯករាជ្យ អស់រយៈពេលប្រមាណជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺនៅក្នុងអាណាចក្រអេហ្ស៊ីបសម័យបុរាណ និងសម័យកាលរុងរឿងនេះហើយ ដែលមានការសាងសង់ពីរ៉ាមីតជាច្រើន បន្សល់ទុកជាអច្ឆរិយវត្ថុរបស់មនុស្សជាតិរហូតមកទល់នឹងពេលបចុប្បន្ន។

អាណាចក្រអេហ្ស៊ីបឯករាជ្យ ត្រូវបានបញ្ចប់ នៅឆ្នាំ៥២៥មុនគ.ស. នៅពេលដែលអេហ្ស៊ីបត្រូវបានអាណាចក្រពែរ្ស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះមក អេហ្ស៊ីបក៏ត្រូវធ្លាក់ដុនដាប លែងស្គាល់ឯករាជ្យ រហូតទាល់តែដល់អំឡុងឆ្នាំ១៩៥០ថ្មីៗនេះប៉ុណ្ណោះ ទើបអេហ្ស៊ីបសម័យទំនើប និងឯករាជ្យបានចាប់កំណើតឡើងវិញ។

បន្ទាប់ពីអេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋក៏បានចាប់ផ្តើមចេញជារូបរាងឡើងដែរ នៅមេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាមដងទន្លេអឺហ្វ្រាត និងទីហ្គ្រីស គេឃើញមានអាណាចក្រជាច្រើនបានចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដែលក្នុងនោះ អាណាចក្រមួយ ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ទូទៅច្រើនជាងគេ គឺបាប៊ីឡូន។ អាណាចក្របាប៊ីឡូន មានរាជធានី នៅក្បែររដ្ឋធានីបាកដាដរបស់អ៊ីរ៉ាក់នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយអាណាចក្របាប៊ីឡូនសម័យបុរាណ មានមហាក្សត្រមួយអង្គ គឺព្រះចៅហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែលមានឈ្មោះល្បីក្នុងការយកមាត្រាច្បាប់មកចងក្រងធ្វើជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញមួយ ដែលគេស្គាល់ជាទូទៅថាជា “ក្រមហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើតឡើង តាំងពីប្រមាណជា ១៧៥០ឆ្នាំមុនគ.ស ហើយជាក្រមច្បាប់ដ៏ពេញលេញដំបូងគេបង្អស់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ។

អាណាចក្រនៅក្នុងតំបន់មេសូប៉ូតាមីក៏ជាអាណាចក្រដែលមានស្ថាបត្យកម្មដ៏រុងរឿងមិនចាញ់អេហ្ស៊ីបប៉ុន្មានដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅមេសូប៉ូតាមី សំណង់ភាគច្រើន សង់ពីដីឥដ្ឋ ដែលមិនអាចនៅគង់វង់បានយូរដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ដូចជាសំណង់នៅអេហ្ស៊ីប ដែលសង់ពីថ្ម។

កាលពីសម័យដើម អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី ដែលមានព្រំប្រទល់ដែនជាប់គ្នា នៅប៉ាឡេស្ទីន គឺជាគូប្រជែងនឹងគ្នាយ៉ាងស្រួចស្រាវ។

ចេញពីមេសូប៉ូតាមី បើគេធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងកើត ហើយធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ពេលវេលា ប្រមាណជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំក្រោយមកទៀត គេនឹងឃើញមានអរិយធម៌ពីរទៀត គឺឥណ្ឌា នៅតាមដងទន្លេឥណ្ឌុស (Indus) និងចិន នៅតាមដងទន្លលឿង។

ហេតុអ្វីបានជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក ទើបរដ្ឋចាប់កំណើតនៅ ឥណ្ឌា និងចិន? នៅក្នុងតំបន់នេះ ថ្វីដ្បិតតែ ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុបណ្តាលឲ្យបាត់បង់ព្រៃឈើ បង្កជាវាលខ្សាច់ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី តំបន់ជុំវិញដងទន្លេឥណ្ឌុស និងទន្លេលឿង គឺជាតំបន់ដែលសម្បូរភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះទៅការបង្កើតរដ្ឋ នៅឥណ្ឌា និងចិន បានធ្វើឡើងដោយសន្សឹមៗ ដោយសារតែ មនុស្សនៅក្នុងតំបន់នេះ មិនសូវជាមានតម្រូវការចាំបាច់ និងបន្ទាន់ខ្លាំង ក្នុងការបង្កើតជារចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋ ដើម្បីគ្រប់គ្រងបែងចែកធនធានទឹក ដូចជា នៅអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ។

១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលយើងបច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌ចំនួន ៤ បានចាប់កំណើតនៅលើភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និងចិន ដោយមួយៗ មានប្រជាជនសរុបប្រមាណជា ១០លាននាក់ ហើយមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាច្រើន ទាំងការធ្វើសង្រ្គាម និងការជួញដូរ។

សូត្រ ដែលពេលនោះ មានផលិតតែនៅចិន ត្រូវបានគេនាំយកទៅលក់រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប ដោយឆ្លងកាត់តាមផ្លូវគោកដ៏វែងឆ្ងាយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញពីឆាងអាន កាត់តាមឥណ្ឌា និងមេសូប៉ូតាមី រហូតទៅដល់អេហ្ស៊ីប។

និយាយពីសង្រ្គាមវិញ ចិន និងឥណ្ឌា ក្នុងសម័យបុរាណ មិនសូវជាធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាដោយផ្ទាល់ ច្រើនដូចជា អេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមីនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋ និងបុរី នៅខាងផ្ទៃក្នុងអាណាចក្រចិនវិញ មានការធ្វើសង្រ្គាមស៊ីសាច់ហុតឈាមរវាងគ្នានិងគ្នា ដោយឥតត្រាប្រណី រហូតដល់ជាប់ឈ្មោះថាជា “អាណាចក្រសង្រ្គាម”។ រហូតដល់ឆ្នាំ២២០មុនគ.ស. ទើបអាណាចក្រចិនបានស្គាល់ការរួបរួមគ្នា ក្រោមការដឹកនាំរបស់អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។

នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិនសម័យបុរាណ គេឃើញមានយុគសម័យកាលរួបរួម និងរុងរឿង គឺសម័យរាជវង្សហាន (ពីឆ្នាំ២០០មុនគ.ស ដល់ឆ្នាំ២០០គ.ស.) រាជវង្សថាង (នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី៧ ដល់ទី១០) រាជវង្សសុង (ចុងសតវត្សរ៍ទី១០ ដល់សតវត្សរ៍ទី១៣) រាជវង្សមីង (ចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៤ ដល់ទី១៧) ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសម័យកាលរុងរឿងបំផុតមួយ ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន ក៏ដូចជាប្រវត្តិមនុស្សជាតិ។

នៅចន្លោះសម័យកាលដ៏រុងរឿងអស់ទាំងនេះ ចិនធ្លាក់ក្នុងសម័យកាលខ្មៅងងឹត ដែលប្រជាជនស្គាល់នូវភាពបាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា និងភាពអនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាលនគរទាំងបី ជាដើម ដែលជាសម័យកាលមួយមានការបង្ហូរឈាមខ្លាំងបំផុត ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តចិន និងដែលគេច្រើនយកមកសរសេរជារឿង ជាល្ខោន ឬផលិតជាកុន ដូចជា រឿង “សាមកុក” ជាដើម។

ក្រៅពីហេតុការណ៍បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការធ្វើសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុងគ្នាឯង អាណាចក្រចិនសម័យបុរាណ ក៏ប្រឈមមុខនឹងការគំរាមកំហែងដ៏ធំមួយទៀតដែរ គឺការឈ្លានពានពីសំណាក់ពួកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែលបន្តរស់នៅតាមរបៀបសម័យបុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បីការពារខ្លួនពីការឈ្លានពាន ពីសំណាក់ពួកទាំងនេះហើយ ដែលចិនបានសង់ជាមហាកំផែង ដែលបន្តទុករហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ។

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះហើយគឺជាអរិយធម៌ដំបូងបង្អស់នៃមនុស្សជាតិ។ គឺជាទីកន្លែងចាប់កំណើតនៃកសិកម្ម តាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមុន។ របៀបរស់នៅ ដែលយើងនៅតែបន្តឃើញមានមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ គំនិតច្នៃប្រឌិត និងរបកគំហើញមួយចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺសុទ្ធសឹងជាមរតក ដែលបន្សល់ទុកដោយអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤នេះ ឲ្យមនុស្សជាតិយើងបន្តប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ នៅពេលដែលយើងអាន ស្តាប់ និងមើលព័ត៌មានជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើងនៅតែឃើញ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និងតំបន់ដើមបូព៌ា បន្តជាប្រធានរឿងធំៗ ជាចំណុចចាប់អារម្មណ៍នៃមនុស្សជាតិសម័យបច្ចុប្បន្ន៕

អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី(លីបង់)

រូបភាពតូច|Partheon អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និងអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤ នៃមនុស្សជាតិ មានទំនាក់ទំនងរកស៊ីជាមួយគ្នាច្រើន តាំងពីយុគសម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ទាំង ៤នេះ ច្រើនតែជាអ្នកជំនាញខាងការដឹកជញ្ជូនផ្លូវគោក ឬក៏មានការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹកខ្លះដែរ តែជាការដឹកជញ្ជូនតាមដងទន្លេ។ បើនិយាយពីអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រវិញ គេត្រូវទៅមើលបណ្តារដ្ឋ ដែលចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់គ្នា នៅជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។

យើងនៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យលង្ហិន (ប្រមាណ ពី៣ពាន់ឆ្នាំ រហូតទៅដល់ប្រមាណ ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស)។ នៅខាងជើងឆ្នេរសមុទ្រអេហ្ស៊ីប ក្នុងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះដ៏ធំមួយ ឈ្មោះថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសក្រិក)។ គឺអ្នកកោះក្រែតនេះហើយ ដែលជាអ្នកដុះគំនិត និងមានជំនាញខាងនាវាចរណ៍តាមផ្លូវសមុទ្រមុនគេ ដោយពួកគេបានបង្កើតនាវាសមុទ្រមួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះបោះសំឡេងពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ តាំងពីយុគសម័យបុរាណ រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៤គ.ស.។

នាវាសមុទ្របង្កើតឡើងដោយអ្នកកោះក្រែតនេះ ត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាក្រិកបុរាណថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាមភាសាបារាំងបច្ចុប្បន្នថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺជាប្រភេទនាវាសមុទ្រដែលមានក្តោងផង និងមានដងចែវផង ដែលតម្រៀបជាជួរទាំងសងខាង តាំងពីក្បាលរហូតដល់កន្ទុយ។ ដោយសារតែនៅសម័យកាលនោះ មនុស្សនៅមិនទាន់រកឃើញទ្រឹស្តីរូបវិទ្យា ដើម្បីអាចប្រើកម្លាំងទល់នឹងកម្លាំងបាននៅឡើយ ដូច្នេះ នៅក្នុងការបើកបរនាវាហ្កាលែរ គេអាចបើកក្តោងប្រើ តែនៅពេលណា ដែលមានខ្យល់បក់មកពីខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមានមនុស្សចែវ ទើបនាវា Galère អាចធ្វើដំណើរទៅមុខបាន។

ដោយសារតែហេតុនេះហើយទើប វានាហ្កាលែរ ដែលជានាវាដ៏មាំ មិនខ្លាចព្យុះ មិនខ្លាចរលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាចធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរបានយូរនោះទេ ដោយសារតែចំនួនមនុស្សដែលត្រូវចែវវាមានចំនួនច្រើន ហើយប្រើកម្លាំងចែវច្រើន ដូច្នេះ ត្រូវការផឹកទឹកច្រើន ដែលគេមិនអាចដឹកយកតាមគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ច្រើនថ្ងៃបាន ទើបចាំបាច់ត្រូវតែចូលសំចតនៅមាត់ឆ្នេរជារៀងរាល់យប់។

ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ នាវាហ្កាលែរ គឺជាមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូនដ៏សំខាន់មួយ សម្រាប់ឲ្យអ្នកកោះក្រែតធ្វើជំនួញជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រ នៅជុំវិញតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំងពីអេហ្ស៊ីប រហូតទៅដល់ក្រិក។

យើងធ្លាប់បានឃើញហើយថា របរកសិកម្មជួយឲ្យមនុស្សបង្កើនសមត្ថភាពផលិតបានច្រើនជាងការបរបាញ់រហូតដល់ទៅរាប់រយដង។ របរជួញដូររឹតតែជួយឲ្យមនុស្សមានបានកាន់តែឆាប់ជាងរបរកសិកម្មទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអ្នកកោះក្រែតសម័យដើម គឺជាអ្នកមានដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងយុគសម័យលង្ហិន ប្រមាណជា ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែលជាអ្នកពូកែខាងជំនួញ ក៏ចាប់ធ្លាក់ចុះដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែលជាមកពីពួកគេត្រូវទទួលរងនូវចំហាយនៃការផ្ទុះភ្នំភ្លើងដ៏ធំមួយ នៅកោះដែលក្បែរនោះ ហើយម្យ៉ាងទៀត ពួកគេត្រូវទទួលការឈ្លានពានពីសំណាក់ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំងនៅម្តុំប្រទេសលីបង់បច្ចុប្បន្ន)។

នៅពេលនោះ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែលបានរៀនសូត្រច្រើនពីកោះក្រែត ក៏សុទ្ធតែជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិកកាន់កាប់ដែនសមុទ្រ ដែលនៅប៉ែកខាងជើងកោះក្រែត ចំណែកហ្វេនីស៊ីវិញ កាន់កាប់ដែនសមុទ្រដែលនៅក្បែរលីបង់សព្វថ្ងៃ។

ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ជាអ្នកជំនាញខាងនាវាចរណ៍ និងការជួញដូរផ្លូវសមុទ្រដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មានវប្បធម៌ខុសគ្នា។ ប្រជាជនក្រិកនិយាយភាសាក្នុងអម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែកអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីវិញ និយាយភាសាមួយ ដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាភាសាអារ៉ាប់បច្ចុប្បន្ន។

អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលជាអ្នកពូកែខាងមុខជំនួញ បានបង្កើតនូវស្នាដៃដ៏សំខាន់មួយ ដែលបន្សល់ទុកជាកេមរតកដល់មនុស្សជាតិភាគច្រើន នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺអក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធសំណេរដោយផ្អែកលើព្យញ្ជនៈ និងស្រៈ)។

ប្រព័ន្ធសំណេរជាសញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសាចិន និងអេហ្ស៊ីប នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនឆ្លើយតបនឹងតម្រូវការជាក់ស្តែងរបស់អ្នកជំនួញនោះទេ ដោយសារតែវាមានសញ្ញាច្រើនពេក រហូតដល់ទៅរាប់ម៉ឺនសញ្ញា។ ដើម្បីបង្កើនប្រសិទ្ធភាពក្នុងការចាត់ចែងមុខជំនួញរបស់ពួកគេ អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីក៏បានបែកគំនិតពីការប្រើសំណេរជាសញ្ញារាប់ម៉ឺន បែរទៅប្រើអក្សរ (ឬអក្ខរៈ) ដែលមានចំនួនតែជាង ២០ ដោយអក្សរនីមួយៗមិនមានអត្ថន័យអ្វីទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេអាចយកវាទៅផ្គុំ និងផ្សំ បង្កើតជាពាក្យយ៉ាងច្រើនសន្ធឹក ទៅតាមចិត្តចង់។

តាមការពិត អ្នកជំនាញខាងបុរាណវិទ្យា និងភាសាវិទ្យា បានរកឃើញអត្ថបទដែលសរសេរដោយប្រើប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ដែលមានអាយុកាលតាំងប្រមាណជា ១ពាន់៤រយឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធអក្ខរក្រមដ៏ចំណាស់នេះត្រូវបានគេរកឃើញ នៅក្នុងតំបន់មួយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសស៊ីរីបច្ចុប្បន្ន។ នេះមានន័យថា ការសរសេរតាមប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលយកសំណេរបែបនេះមកអភិវឌ្ឍទៅជាប្រព័ន្ធសំណេរដ៏ទូលំទូលាយ និងពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធសំណេរដែលត្រូវបានយើងប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយបំផុត នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពីចិន និងជប៉ុន គ្រប់ភាសាទាំងអស់នៅលើភពផែនដីនេះ សុទ្ធតែប្រើប្រព័ន្ធសំណេរអក្ខរក្រម ក្នុងនោះ ក៏រួមទាំងភាសាខ្មែរផងដែរ។

នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី មិនធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នានោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេធ្វើការបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា ដើម្បីបោះទីតាំង ធ្វើអាណានិគមទៅតាមទិសដៅរៀងៗខ្លួន គឺក្រិក នៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង។ អាណានិគមក្នុងន័យនេះ គឺខុសពីអាណានិគមក្នុងសម័យទំនើប។ សម្រាប់ពួកក្រិក និងពួកហ្វេនីស៊ីនៅសម័យដើម នៅពេលណា ដែលទីក្រុងមួយមានមនុស្សច្រើនពេក ក្រុមគ្រួសារខ្លះ ក៏ចាកចេញពីក្រុងនេះ ទៅកាន់ទីកន្លែងថ្មី ដែលនៅតាមកោះ ឬតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បីបង្កើតជាក្រុងថ្មី ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងឯករាជ្យពីក្រុងចាស់។

ទាំងក្រិក ទាំងហ្វេនីស៊ី និងបណ្តាអាណាចក្រផ្សេងៗទៀត នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនមានការបង្កើតជាប្រទេសក្នុងទម្រង់ជាប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃនេះទេ។ ពួកគេ គ្រាន់តែជាប្រជាជនដែលចេញពីអម្បូរតែមួយ និយាយភាសាដូចគ្នា មានវប្បធម៌ដូចគ្នា ហើយរស់នៅជាអាណាចក្រធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាចដឹកនាំឯករាជ្យដាច់ៗពីគ្នា ទៅតាមទីក្រុងផ្សេងៗគ្នា ប្រៀបបាននឹងកូនរដ្ឋតូចៗឯករាជ្យដាច់ចេញពីគ្នា។

អាណានិគមក្រិកភាគច្រើនស្ថិតនៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏មានផងដែរនៅជុំវិញសមុទ្រខ្មៅ អ៊ីតាលី និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង។ រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែអាចសង្កេតឃើញពីសំណល់ពីអាណានិគមក្រិកសម័យបុរាណ តាមរយៈឈ្មោះនៃក្រុងខ្លះ ក្នុងប្រទេសបារាំង និងអ៊ីតាលី។

ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែលស្ថិតនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង ជាប់នឹងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាឈ្មោះដែលមានឫសគល់ពីភាសាក្រិក Nikaia ដែលមានន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង Napoli នៅអ៊ីតាលី ជាឈ្មោះក្លាយពីភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។

នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិកបានបោះទីតាំងធ្វើអាណានិគម តែនៅក្នុងតំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែលស្ថិត នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីសព្វថ្ងៃ។

ក្រៅពីតំបន់ Cyrénaïque នេះ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាដែនអាណានិគមរបស់ហ្វេនីស៊ី។ នៅឆ្នាំ ៨០០មុនគ.ស ហ្វេនីស៊ីបានបង្កើតទីក្រុងមួយ នៅក្នុងតំបន់ ដែលស្ថិតនៅក្បែររដ្ឋធានីរបស់ទុយនីស៊ីសព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុងនោះមានឈ្មោះថា Carthage ហើយដែលក្រោយមកបានរីកដុះដាល រហូតក្លាយទៅជាអាណាចក្រមួយឯករាជ្យ ហើយមានអំណាចប្រណាំងប្រជែងជាមួយនឹងពួកហ្វេនីស៊ីវិញទៀតផង។

ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិតតែនាវាហ្កាលែររបស់ពួកគេ ពិបាកនឹងធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរក្នុងរយៈពេលវែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេនៅតែអាចធ្វើដំណើរតាមផ្លូវសមុទ្រ ចេញពីមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់តំបន់ឆ្ងាយៗផ្សេងទៀត ដោយធ្វើដំណើរសសៀរតាមឆ្នេរ។

ពួកក្រិក ធ្វើដំណើរចេញពីមេឌីទែរ៉ានេ ដោយឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែលស្ថិតនៅចន្លោះប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងប្រទេសម៉ារ៉ុក។ នៅពេលចេញពីច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេធ្វើដំណើរទៅទិសខាងជើង ទៅដល់អង់គ្លេស ហើយបន្តរហូតទៅដល់សមុទ្របាល់ទិក (Baltique)។

ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរកាត់តាមសមុទ្រក្រហម (ចន្លោះអេហ្ស៊ីប និងអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង រហូតដល់ឥណ្ឌា។ នៅអំឡុងឆ្នាំ៦០០មុនគ.ស ពួកហ្វេនីស៊ីមួយក្រុមបានធ្វើដំណើរតាមនាវាហ្កាលែរ ចេញពីអេហ្ស៊ីប សសៀរតាមឆ្នេរសមុទ្រនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះទៅទិសខាងត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់ ពួកគេតែងតែចូលទៅសំចតនៅមាត់ឆ្នេរ ដើម្បីយកទឹកផឹកផង និងដើម្បីធ្វើការជួញដូរផង។ ក្រោយពីបានធ្វើដំណើរអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ អ្នកដើរនាវាហ្វេនីស៊ីក៏ចាប់ផ្តើមសង្កេតឃើញថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែស្ថិតនៅខាងស្តាំដៃរបស់ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ ដែលកាលពីពេលចេញដំណើររះនៅខាងឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែរះនៅខាងស្តាំដៃវិញ។ ពួកគេក៏ដឹងខ្លួនថា ពួកគេបានមកដល់ផ្នែកម្ខាងទៀតនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅខាងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក) ហើយកំពុងតែធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេក៏ធ្វើដំណើរមកដល់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយក៏ឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រនេះ ចូលទៅក្នុងសមុទ្រកាលណាគេនិយាយពីអរិយធម៌នៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ គេមិនអាចមិននិយាយបានទេ អំពីប្រវត្តិរបស់ជនជាតិតូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំង នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពលខាងមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់អំពីជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណក៏ជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់ដែរ ដើម្បីយល់ពីជម្លោះនៅដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណនោះ ថ្វីដ្បិតតែរស់នៅក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែនជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រ ដូចអរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និងហ្វេនីស៊ីនោះទេ។ ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យដើម គឺជាជាជនជាតិដែលរស់នៅតាមបែបកុលសម្ព័ន្ធនៃមនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទីពីកន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅចន្លោះប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី។

ប្រវត្តិនៃប្រជាជាតិជ្វីហ្វបានចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុន នៅពេលដែលជនជាតិជ្វីហ្វភៀសខ្លួនចេញពីភាពជាទាសករនៅអេហ្ស៊ីប ហើយធ្វើដំណើរកាត់តាមវាលរហោស្ថាន ឆ្ពោះទៅកាន់ទឹកដីកាណាន (អ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីនបច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង ដែលត្រូវបានរ៉ាយរ៉ាបយ៉ាងក្បោះក្បាយ នៅក្នុងគម្ពីរតូរ៉ា (Torah) របស់ពួកជ្វីហ្វ និងនៅក្នុងសញ្ញាចាស់នៃគម្ពីរប៊ីបរបស់គ្រឹស្តសាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និងអ្នកបុរាណវិទ្យានៅតែមិនទាន់មានការឯកភាពគ្នានៅឡើយ ជុំវិញដំណើររឿងនេះ។

នៅក្នុងទឹកដីកាណាន ជនជាតិជ្វីហ្វ (ឬហេព្រើ) បានចាប់របរកសិកម្ម បង្កើតជារដ្ឋ រួចហើយបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ នៅខាងត្បូងទីតាំងដែលជនជាតិជ្វីហ្វរស់នៅ មានជនជាតិមួយទៀត ដែលជាសត្រូវរបស់ពួកជ្វីហ្វ គឺជនជាតិហ្វ៊ីលីស្ទីន។

ក្រុងយេរូសាឡឹមរបស់ពួកជ្វីហ្វត្រូវបានពួកបាប៊ីឡូនកម្ទេចចោល នៅឆ្នាំ៥៨៨មុនគ.ស ហើយជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានគេជម្លៀសចេញពីទឹកដីកំណើត យកទៅបាប៊ីឡូន រហូតក្រោយពេលដែលអាណាចក្រពែរស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់បាប៊ីឡូន ទើបអធិរាជពែរស៍អនុញ្ញាតឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅប្រទេសកំណើតរបស់ពួកគេវិញ។

រូបគំនូរបង្ហាញពីការកម្ទេចក្រុងយេរូសាឡឹម ដោយអាណាចក្ររ៉ូម ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ៦៣មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ក៏ដូចជាទឹកដីភាគច្រើនផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់ ត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមចូលកាន់កាប់ត្រួតត្រា។ ជនជាតិជ្វីហ្វមិនសុខចិត្តទ្រាំរស់នៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណាចក្ររ៉ូម ក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបង្កើតជាចលនាបះបោរនឹងអាជ្ញាធរនៃអាណានិគមរ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរនេះត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានវាយកម្ទេចចោល។ ជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតសាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយដែនដីអ៊ីស្រាអែលទាំងមូលត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះទៅជាដែនដីប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការដែលអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះដែនដីអ៊ីស្រាអែលទៅជាប៉ាឡេស្ទីននេះ ទំនងជាមានបំណងចង់ដាក់ទោសដល់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដោយសារតែ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺជាឈ្មោះក្លាយពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែលជាជនជាតិរស់នៅខាងត្បូងជាប់នឹងទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ហើយជាសត្រូវចាស់ឆ្នាំរបស់ពួកជ្វីហ្វ។

ចាប់តាំងពីត្រូវបានបណ្តេញចេញដោយអាណាចក្ររ៉ូម កាលពីជាង ២ពាន់ឆ្នាំមុន ជនជាតិជ្វីហ្វត្រូវបែកខ្ចាត់ខ្ចាយទៅរស់នៅជាសហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វនៅបរទេស ហើយលែងអាចវិលត្រឡប់ទៅកាន់ទឹកដីកំណើត បង្កើតជាប្រទេសជាតិវិញជារៀងរហូត។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ អស់រយៈពេលប្រមាណជា ២ពាន់ឆ្នាំ ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល (ដែលប្តូរឈ្មោះទៅជាប៉ាឡេស្ទីន) លែងស្គាល់ឯករាជ្យ ដោយត្រូវមហាអំណាចប្តូរដៃគ្នាគ្រប់គ្រងពីមួយទៅមួយ ក្នុងនោះភាគច្រើនគឺក្រោមការកាន់កាប់របស់មហាអំណាចកាន់សាសនាអ៊ីស្លាម។ ចុងក្រោយ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ ទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ត្រូវស្ថិតក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់ចក្រភពអង់គ្លេស។

រហូតដល់ក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី២ សហគមន៍ជ្វីហ្វនៅបរទេសបាននាំគ្នាវិលត្រឡប់ទៅទឹកដីកំណើតវិញ ហើយនៅឆ្នាំ១៩៤៧ ក្រោយពីអង់គ្លេសបានសម្រេចបញ្ចប់អាណាព្យាបាលលើដែនដីប៉ាឡេស្ទីន មហាសន្និបាតអ.ស.បបានចេញសេចក្តីសម្រេច បែងចែកដែនដីប៉ាឡេស្ទីនជារដ្ឋឯករាជ្យពីរ គឺរដ្ឋមួយសម្រាប់ជនជាតិអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីន និងរដ្ឋមួយទៀត សម្រាប់ជនជាតិជ្វីហ្វ។

សេចក្តីសម្រេចបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ត្រូវបានអនុម័តដោយសំឡេងភាគច្រើន ២ភាគ៣ ប៉ុន្តែ គ្រប់ប្រទេសអារ៉ាប់ទាំងអស់ សុទ្ធតែបោះឆ្នោតប្រឆាំង ដោយពួកគេជំទាស់មិនចង់ឲ្យបង្កើតរដ្ឋសម្រាប់ពួកជ្វីហ្វ ដែលគេចាត់ទុកថាជាជនបរទេសរស់នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន ពីព្រោះថា នៅពេលនោះ នៅក្នុងទឹកដីប៉ាឡេស្ទីន មានជនជាតិជ្វីហ្វរស់នៅតែប្រមាណជា ៣៧%ប៉ុណ្ណោះ។

ផ្ទុយពីជនជាតិអារ៉ាប់ សហគមន៍ជនជាតិជ្វីហ្វវិញបាននាំគ្នាអបអរសាទរចំពោះសេចក្តីសម្រេចបែងចែកទឹកដីប៉ាឡេស្ទីននេះ ហើយនៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៨ ពួកជ្វីហ្វនៅប៉ាឡេស្ទីនក៏បានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យជាផ្លូវការ ដោយដាក់ឈ្មោះថា “រដ្ឋអ៊ីស្រាអែល”។ មួយថ្ងៃក្រោយអ៊ីស្រាអែលប្រកាសបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យ កងទ័ពមកពីបណ្តាប្រទេសអារ៉ាប់នៅក្នុងតំបន់ រួមមាន លីបង់ ស៊ីរី ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប រួមជាមួយកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធអារ៉ាប់ប៉ាឡេស្ទីន ក៏បានបើកការវាយប្រហារលើរដ្ឋអ៊ីស្រាអែល ដែលទើបនឹងបង្កើតថ្មីនេះ។

សង្រ្គាមនេះត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” ហើយវាជាសង្រ្គាមមួយ ក្នុងចំណោមសង្រ្គាមធំៗទាំង ៤ រវាងអ៊ីស្រាអែល និងអារ៉ាប់។ ថ្វីដ្បិតតែមានចំនួនទ័ពតិចជាងគូសត្រូវ អ៊ីស្រាអែលតែងតែយកឈ្នះលើប្រទេសអារ៉ាប់ នៅគ្រប់សង្រ្គាមទាំងអស់នេះ ហើយនៅរៀងរាល់លើកដែលអ៊ីស្រាអែលឈ្នះសង្រ្គាម អ៊ីស្រាអែលបានដណ្តើមកាន់កាប់ដែនដីមួយផ្នែករបស់គូសត្រូវ។ ចាប់ពីពេលនោះមក គឺដល់វេនអ៊ីស្រាអែលម្តង ដែលច្រានចោលដំណោះស្រាយស្នើឡើងដោយអ.ស.ប ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យជម្លោះនៅដើមបូព៌ាត្រូវអូសបន្លាយពេលរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

រូបគំនូរបង្ហាញពីម៉ូសេលើកផ្ទាំងថ្ម ដែលមានចែងពីបញ្ញត្តិទាំង ១០របស់ព្រះ នៅមុនសម័យកាលជ្វីហ្វ គ្រប់សាសនាទាំងអស់ នៅទូទាំងពិភពលោក គឺជាសាសនាដែលមានតួអង្គព្រះច្រើនអង្គ។ មនុស្សជាតិនាំគ្នាគោរពព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬសមុទ្រ ថាជាព្រះ ហើយនាំគ្នាសង់រូបសំណាកតំណាងតួអង្គព្រះ ដើម្បីជាទីសក្ការៈ។

ជនជាតិជ្វីហ្វបានបង្កើតមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនាថ្មីមួយ ដែលមានជំនឿថា ព្រះមានតែមួយអង្គគត់ គឺ “ព្រះជាម្ចាស់” ដែលជាអ្នកបង្កើត និងមានអំណាចលើអ្វីៗទាំងអស់នៅក្នុងចក្រវាលទាំងមូល។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬសមុទ្រ ដែលគេធ្លាប់តែគោរពបូជាពីមុនមកនោះ មិនមែនជា ព្រះនោះទេ ហើយថា មនុស្សត្រូវតែបោះបង់ការគោរពរូបសំណាកព្រះ ហើយបែរមកគោរពបូជា “ព្រះពិត” វិញ។

ការបង្កើតសាសនាថ្មីនេះ គឺជារបត់ថ្មីដ៏សំខាន់មួយ នៅក្នុងការផ្លាស់ប្តូរផ្នត់គំនិតរបស់មនុស្ស។ តាមជំនឿថ្មីនេះ ធម្មជាតិលែងជាព្រះដូចជាគេធ្លាប់ជឿពីមុនទៀតហើយ។ ធម្មជាតិ គឺជាអ្វីដែលព្រះពិតបានបង្កើតឡើង ហើយដែលព្រះដាក់ឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់មនុស្ស។ ពេលវេលាមិនមែនជាវាលវដ្តសង្សា វិលវល់ដូចកង់រទេះ កើតចាស់ឈឺស្លាប់ ហើយចាប់ជាតិមកវិញនោះទេ។ ពេលវេលាធ្វើដំណើរទៅមុខជានិច្ច ដោយមិនអាចវិលត្រឡប់ថយក្រោយវិញបានទេ ហើយនៅថ្ងៃអនាគត អ្វីៗអាចនឹងប្រសើរឡើង ប្រសិនបើគេខិតខំប្រឹងប្រែង។ ដូច្នេះ មនុស្សមិនត្រូវផ្តេកផ្តួលរង់ចាំវាសនា ហើយក៏មិនត្រូវផ្អែកលើទស្សនៈ "កម្មផល" ដោយមើលទៅលើភាពអយុត្តិធម៌ក្នុងសង្គមថាជាផល ដែលបានពីកម្ម ដែលបានប្រព្រឹត្តពីមុននោះដែរ។ មនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែចេះរើបម្រះ ងើបឡើងប្រឆាំងនឹងអំពើអយុត្តិធម៌ ដោយមិនត្រូវនៅស្ងៀម ទ្រាំទទួលរងការជិះជាន់ ដោយចាត់ទុកថាវាជាកម្មផលរបស់ខ្លួនពីជាតិមុននោះទេ។

ដោយសារតែមានផ្នត់គំនិតបែបនេះហើយ ទើបជនជាតិជ្វីហ្វ ដែលជាជនជាតិតូចមួយហ៊ានងើបឡើងតវ៉ាប្រឆាំងនឹងការជិះជាន់របស់អាណាចក្ររ៉ូម។ ការតវ៉ាបះបោរ ដែលធ្វើឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វត្រូវអាណាចក្ររ៉ូមបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើត ទៅរស់នៅរប៉ាត់រប៉ាយ គ្មានស្រុក គ្មានទេសនឹងគេអស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្នត់គំនិតនេះបានជះឥទ្ធិពលដល់មនុស្សយ៉ាងច្រើនរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ជាពិសេស ចំពោះប្រជាជននៅតាមបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច ដែលមានជំនឿ និងវប្បធម៌តាមបែបជ្វីហ្វ ឬគ្រឹស្តសាសនា៕មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយធ្វើដំណើរគ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕

អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិនៃជនជាតិជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)

រូបភាពតូច|siege distruction កាលណាគេនិយាយពីអរិយធម៌នៃតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ គេមិនអាចមិននិយាយបានទេ អំពីប្រវត្តិរបស់ជនជាតិតូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំង នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពលខាងមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់អំពីជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណក៏ជាមូលដ្ឋានដ៏សំខាន់ដែរ ដើម្បីយល់ពីជម្លោះនៅដើមបូព៌ានាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។

ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យបុរាណនោះ ថ្វីដ្បិតតែរស់នៅក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែនជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រ ដូចអរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និងហ្វេនីស៊ីនោះទេ។ ជនជាតិជ្វីហ្វសម័យដើម គឺជាជាជនជាតិដែលរស់នៅតាមបែបកុលសម្ព័ន្ធនៃមនុស្សសម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទីពីកន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅចន្លោះប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងមេសូប៉ូតាមី។

ប្រវត្តិនៃប្រជាជាតិជ្វីហ្វបានចាប់ផ្តើមឡើង កាលពីជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុន នៅពេលដែលជនជាតិជ្វីហ្វភៀសខ្លួនចេញពីភាពជាទាសករនៅអេហ្ស៊ីប ហើយធ្វើដំណើរកាត់តាមវាលរហោស្ថាន ឆ្ពោះទៅកាន់ទឹកដីកាណាន (អ៊ីស្រាអែល និងប៉ាឡេស្ទីនបច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង ដែលត្រូវបានរ៉ាយរ៉ាបយ៉ាងក្បោះក្បាយ នៅក្នុងគម្ពីរតូរ៉ា (Torah) របស់ពួកជ្វីហ្វ និងនៅក្នុងសញ្ញាចាស់នៃគម្ពីរប៊ីបរបស់គ្រឹស្តសាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និងអ្នកបុរាណវិទ្យានៅតែមិនទាន់មានការឯកភាពគ្នានៅឡើយ ជុំវិញដំណើររឿងនេះ។

នៅក្នុងទឹកដីកាណាន ជនជាតិជ្វីហ្វ (ឬហេព្រើ) បានចាប់របរកសិកម្ម បង្កើតជារដ្ឋ រួចហើយបានសាងសង់បុរីជាទីសក្ការៈមួយ គឺទីក្រុងយេរូសាឡឹម។ នៅខាងត្បូងទីតាំងដែលជនជាតិជ្វីហ្វរស់នៅ មានជនជាតិមួយទៀត ដែលជាសត្រូវរបស់ពួកជ្វីហ្វ គឺជនជាតិហ្វ៊ីលីស្ទីន។

ក្រុងយេរូសាឡឹមរបស់ពួកជ្វីហ្វត្រូវបានពួកបាប៊ីឡូនកម្ទេចចោល នៅឆ្នាំ៥៨៨មុនគ.ស ហើយជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានគេជម្លៀសចេញពីទឹកដីកំណើត យកទៅបាប៊ីឡូន រហូតក្រោយពេលដែលអាណាចក្រពែរស៍វាយដណ្តើមកាន់កាប់បាប៊ីឡូន ទើបអធិរាជពែរស៍អនុញ្ញាតឲ្យជនជាតិជ្វីហ្វវិលត្រឡប់ទៅប្រទេសកំណើតរបស់ពួកគេវិញ។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ៦៣មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ក៏ដូចជាទឹកដីភាគច្រើនផ្សេងទៀត នៅក្នុងតំបន់ ត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមចូលកាន់កាប់ត្រួតត្រា។ ជនជាតិជ្វីហ្វមិនសុខចិត្តទ្រាំរស់នៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណាចក្ររ៉ូម ក៏បាននាំគ្នាងើបឡើងបង្កើតជាចលនាបះបោរនឹងអាជ្ញាធរនៃអាណានិគមរ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរនេះត្រូវបានទាហានរ៉ូមវាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹមត្រូវបានវាយកម្ទេចចោល។ ជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីទឹកដីកំណើតសាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយដែនដីអ៊ីស្រាអែលទាំងមូលត្រូវបានអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះទៅជាដែនដីប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការដែលអាណាចក្ររ៉ូមប្តូរឈ្មោះដែនដីអ៊ីស្រាអែលទៅជាប៉ាឡេស្ទីននេះ ទំនងជាមានបំណងចង់ដាក់ទោសដល់ជនជាតិជ្វីហ្វ ដោយសារតែ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺជាឈ្មោះក្លាយពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែលជាជនជាតិរស់នៅខាងត្បូងជាប់នឹងទឹកដីអ៊ីស្រាអែល ហើយជាសត្រូវចាស់ឆ្នាំរបស់ពួកជ្វីហ្វ។