Jump to content

ការប្រើប្រាស់វិគីសៀវភៅ/Starting A New Wikibook

ពីWikibooks

ប្រវត្តិពិភពលោក

ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក

បុរេប្រវត្តិ៖ ដំណើររឿង​មនុស្សជាតិ​នៅមុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ

ការសិក្សា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត មិនថា ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជាតិ ឬ​ជា​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក គឺ​ជា​រឿង​ដ៏​សំខាន់​មួយ ដើម្បី​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើរដើមទង និង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​យើង​ជា​មនុស្សជាតិ អំពី​ហេតុការណ៍​សំខាន់ៗ ដែល​ជា​ធាតុផ្សំ​ចម្បង​សម្រាប់​យល់​ពី​ព្រឹត្តិការណ៍​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន ព្រមទាំង​​ជា​​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍​សម្រាប់​ថ្ងៃ​អនាគត។

ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ពិភពលោក​​ចាប់ផ្តើម​​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ៦ពាន់​ឆ្នាំមុន ជាមួយ​នឹង​ការ​​បង្កើត​សំណេរ ដើម្បី​កត់ត្រា​ហេតុការណ៍​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ ក៏ប៉ុន្តែ ដំណើររឿង​របស់​មនុស្សជាតិ​យើង​ បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង​តាំងពី​យូរយារ​ ​មុន​ប្រវត្តិ​ជា​សំណេរ​នេះ​ទៅទៀត ដែល​គេ​ហៅថា​ជា​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។

នៅមុនពេល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ យើង​​មាន​ត្រឹមតែ​ឯកសារ​បែបបុរាណវិទ្យាប៉ុណ្ណោះ ដើម្បី​សិក្សា​ស្វែងយល់​អំពី​ដំណើររឿង​បុព្វបុរស​ដើម​​របស់​យើង ដូចជា ឆ្អឹង ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ឬ​រូបគំនូរ​ ជាដើម ដែល​គេ​រក​ឃើញ​តាមរយៈ​កំណាយ​បុរាណវិទ្យា។ តាមរយៈ​ឯកសារ​បុរាណវិទ្យាអស់ទាំងនេះ គេ​អាច​រកឃើញ​ថា តាមការពិត សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ​មាន​រយៈពេល​វែង​ជាង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ជា​សំណេរ​ឆ្ងាយ​ណាស់។

បើ​និយាយ​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​ភពផែនដី​យើង​ទាំងមូល​យើង​ឃើញ​ថា ភពផែនដី​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ជាង ៤ពាន់​លាន​ឆ្នាំមុន។ គឺ​ជា​ភពមួយ ក្នុង​ចំណោម​ភពទាំង ៨ នៅ​ក្នុង​ប្រព័ន្ធ​ព្រះអាទិត្យ ក៏ប៉ុន្តែ ផែនដី គឺ​ជា​ភព​ ដែល​មិនស្ថិត​នៅ​​ជិត​ព្រះអាទិត្យ​​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មានកម្តៅខ្លាំងជ្រុល ហើយ​ក៏​មិននៅ​ឆ្ងាយ​ពីព្រះអាទិត្យ​ពេក ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​ត្រជាក់ខ្លាំង ប៉ុន្តែ ស្ថិត​​នៅ​ក្នុងរយៈចម្ងាយ​ដ៏​សមស្របមួយ ប្រកបដោយ​​អំណោយផល​ដល់​ការ​ចម្រើន​លូតលាស់​នៃ​ជីវចម្រុះ ដែល​ក្នុង​នោះ​ក៏​រួមទាំង​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​ផងដែរ។

តាមរយៈការសិក្សា​ទៅលើ​តម្រ៉ុយ​បុរាណវិទ្យា គេ​រកឃើញ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង​​បាន​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន​នៅលើ​ភពផែនដី នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាហ្វ្រិក​ប៉ែក​ខាង​កើត ក្បែរ​តំបន់​ដើមបូព៌ា​បច្ចុប្បន្ន។ ក៏ប៉ុន្តែ ចំពោះ​សំណួរ​ថា តើ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី ជាដំបូង នៅពេលណា? ចម្លើយ​អាច​មាន​ខុសៗគ្នា ដោយ​ខ្លះ​ថា រហូតដល់​ទៅ​រាប់លាន​ឆ្នាំ​មុន ខ្លះ​ថា ២០ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន ឬ​ក៏ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន អាស្រ័យ​ទៅ​តាម​ទ្រឹស្តី​ខុសៗគ្នា។

ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ​ផ្នែក​បុរាណវិទ្យា និង​នរវិទ្យា​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​ជាទូទៅ​ថា មនុស្ស​ដើមដំបូង ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជាមនុស្ស ពិសេស​ខុសប្លែក​ពីសត្វ​ មាន​វត្តមាន នៅលើ​ផែនដី កាល​ពី​ប្រមាណ ៥ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន។ ហើយ​​លក្ខណៈពិសេស​ ដែល​បែងចែក​ខុសគ្នា​ស្រឡះ​រវាង​មនុស្ស និង​សត្វ គឺ​មិនមាន​ស្ថិត​នៅ​ត្រង់​ការ​ដើរជើងពីរ ការ​ចេះយក​វត្ថុ​មក​ប្រើ​ជាឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ឬ​ការ​មាន​មនោសញ្ចេតនា​នោះទេ។ លក្ខណៈពិសេស​របស់​មនុស្ស គឺ​ភាសា។

សត្វ​ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​សំឡេង មាន​សម្រែក​ខុសៗគ្នា ដែល​អាច​ឲ្យ​ពួកគេ​យល់គ្នា​បាន​ខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែ វា​មិនមែន​ជា​ភាសា​ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ជឿនលឿន ​អាច​ឲ្យ​មាន​ការ​និយាយ​យល់គ្នា​បាន​ដូចជា​ភាសា​របស់​មនុស្ស​នោះទេ។ ការ​ដែល​មិនមាន​ភាសា​និយាយ​គ្នា​បាន​នេះ​ ធ្វើ​ឲ្យ​សត្វ មាន​ការវិវឌ្ឍ​ជឿនលឿន​ទៅមុខ​យ៉ាង​យឺតបំផុត។

ឆ្កែ សេះ ខ្លា ឬ​តោ​ចំណាស់ មាន​បទពិសោធន៍​ច្រើន​ ពី​មេរៀន​ក្នុង​ជីវិត ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេល​សត្វ​ទាំងនេះ​ស្លាប់ទៅ បទពិសោធន៍​ទាំងនេះ​នឹង​ត្រូវ​បាត់បង់​ទៅ​ជាមួយទាំងអស់ ដោយសារ​តែ​គ្មាន​ភាសា ដើម្បី​អាច​និយាយ​ពន្យល់ ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​នេះ​បាន​ ហើយ​សត្វ​ជំនាន់ថ្មី​ត្រូវ​ចាប់ផ្តើម​រៀនសូត្រ​ពីជីវិត​សាជាថ្មី​ ពីចំណុច​សូន្យ​សុទ្ធសាធ។

មនុស្សវិញ គឺ​ផ្ទុយ​ពីនេះ! ដោយសារ​តែមនុស្ស​មាន​ភាសា ដែល​អាច​និយាយ​រ៉ាយរ៉ាប់​រឿង​ប្រាប់គ្នា​បាន មនុស្ស​ចាស់ ដែល​មាន​បទពិសោធន៍​ក្នុង​ជីវិត អាច​រៀបរាប់​ពីបទ​ពិសោធន៍​របស់​ខ្លួន ទៅ​ឲ្យ​ក្មេងៗ​ជំនាន់ក្រោយ​អាច​រៀនសូត្រ​ពីបទពិសោធន៍​នេះ​បាន។ ​ផ្អែក​លើ​មេរៀន និង​បទពិសោធន៍ ដែល​ទទួលបាន​ពី​មនុស្ស​ចាស់​ជំនាន់មុន ក្មេងជំនាន់ក្រោយ​អាច​សិក្សា​ស្វែងយល់​និង​រកឃើញ​នូវ​បទពិសោធន៍​កាន់តែ​ថ្មីៗ និង​កាន់តែ​​ជឿនលឿន​ជាង​មនុស្ស​ជំនាន់មុន​ រួចហើយ​​​ផ្ទេរ​បទពិសោធន៍​អស់ទាំងនេះ​​ទៅ​ឲ្យ​ក្មេង​ជំនាន់ក្រោយៗ​ជា​បន្ត​ទៅទៀត។

ដូច្នេះ ភាសា, ការប្រាស្រ័យទាក់ទង, ​ចែកចាយ និង​ផ្ទេរបទពិសោធន៍, ទំនាក់ទំនង​គ្រូ និង​សិស្ស គឺ​ជា​លក្ខណៈ​ពិសេស​​របស់​មនុស្ស ដែល​គេ​មិនឃើញ​មាន នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ពពួកសត្វ។ ដោយសារ​​តែ​ភាសានេះ​ហើយ ដែល​ជួយ​ឲ្យ​​មនុស្ស​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​ទៅមុខ​យ៉ាងលឿន​បំផុត បើ​ធៀប​នឹង​ការ​វិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ។ ការវិវឌ្ឍ​របស់​សត្វ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “ធម្មជាតិ”។ ចំណែក​ការវិវឌ្ឍ​របស់​មនុស្ស គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​តាមបែប “វប្បធម៌” ពោលគឺ ការ​វិវឌ្ឍ​ តាមរយៈ​ចំណេះដឹង, បទពិសោធន៍, វិទ្យាសាស្រ្ត, សិល្បៈ និង​បច្ចេកវិទ្យា។

កសិកម្ម៖ បដិវត្តន៍​ដ៏សំខាន់​នៃ​មនុស្សជាតិ​ដែល​នាំ​ទៅរក​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ​ដំបូង

មនុស្ស​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ ដែល​បាន​ចាប់វត្តមាន​ដំបូងនៅ​លើ​ភពផែនដី ក្នុង​តំបន់​អាហ្រ្វិក​ខាង​កើត បាន​ចាប់ផ្តើម​ផ្លាស់ទី រីកសាយភាយ​បន្តិចម្តងៗ ទៅកាន់​តំបន់​ដើមបូព៌ា អាស៊ី និង​អឺរ៉ុប ហើយ​នៅ​ចុងយុគសម័យទឹកកក (Ice Age) ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន ២ពាន់​ឆ្នាំមុន វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​បាន​រីកសាយភាយ​ទៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​ទីកន្លែង នៅ​​ទូទាំង​ពិភពលោក។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​យុគសម័យទឹកកក ​ទឹកសមុទ្រ​នៅលើ​ភពផែនដី​មាន​កម្រិតកម្ពស់​ទាប​ជាង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ ពោលគឺ ជា​កម្រិត​ទាបបំផុត​ដែល​នៅ​​កន្លែង​ខ្លះ​​ ដូចជា ច្រក​សមុទ្រ​រវាង​រុស្ស៊ី និង​រដ្ឋ​អាឡាស្កា​សហរដ្ឋ​អាមេរិក (Bering Sea) ជាដើម តាមពិត ​គឺ​ជា​ដីគោក ដែល​អាច​ឲ្យ​មនុស្ស​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ដោយ​ថ្មើ​ជើងបាន។ គឺ​នៅត្រង់​កន្លែង​នេះ​ហើយ ដែល​កាល​ពី​ប្រមាណ​ជា ២ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ដោយ​ថ្មើរ​ជើង​ ចេញ​​ពី​តំបន់​អាស៊ី​ ឆ្ពោះ​ទៅកាន់​ទ្វីបអាមេរិក។

ដូច្នេះ ជនជាតិ​ដើម​នៅ​អាមេរិក ដែល​បច្ចុបន្ន​យើង​ច្រើន​ហៅថា​ជា​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ស្បែកក្រហម តាមការ​ពិត គឺ​ជា​មនុស្ស ដែល​មាន​ដើមកំណើត​មក​ពី​អាស៊ី។ បុគ្គលិក​លក្ខណៈ​ជា​ប្រជាជន​មក​ពី​អាស៊ី ទាំង​ខាង​រូបរាងកាយ និង​ទាំង​ឫសគល់​នៃ​ភាសា ដែល​គេ​នៅតែ​អាច​មើល​ឃើញ​នៅ​ក្នុង​ចំណោម​ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​អាមេរិក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្នុង​មួយផ្នែក​ដំបូង​នៃ​សម័យកាលបុរេប្រវត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “យុគថ្មបំបែក” (Paléolitique) មនុស្ស​ដើមដំបូង​ចេះ​ប្រើ​ឈើ និង​ថ្ម ជា​ឧបករណ៍ ហើយ​បរិភោគ​សាច់ឆៅ។ ក៏ប៉ុន្តែ បន្តិចម្តងៗ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះច្នៃ​ឧបករណ៍​ប្រើប្រាស់ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​កាន់តែ​ទំនើប​ជាងមុន ហើយ​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ប្រើ​ភ្លើង ដើម្បី​ចម្អិន​អាហារ។

មនុស្ស​ នៅ​ក្នុង “យុគថ្មបំបែក” រស់នៅ​ដោយ​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​ទៅលើ​ការ​បរបាញ់ និង​ការ​បេះផ្លែឈើព្រៃ​ជា​អាហារ។ នៅពេលនោះ មនុស្ស​មាន​កន្លែង​ច្រើន​ក្នុង​ការ​បរបាញ់។ តំបន់​សាហារ៉ា នៅ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​ដំបូង នៃ​វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​ នៅ​ជា​តំបន់សម្បូរ​ស្មៅ និង​ព្រៃ ហើយ​​មិនទាន់​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់​ខ្សោះហួតហែង​ដូច​ជាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​នៅឡើយទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ការ​ប្រែប្រួល​នៃ​អាកាសធាតុ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​តំបន់​ដែល​ធ្លាប់​តែ​សម្បូរព្រៃ ត្រូវ​ក្លាយ​ជា​វាលខ្សាច់។ ​មនុស្ស​ត្រូវ​ជួប​នឹង​គ្រោះ​អត់ឃ្លាន ហើយ​ត្រូវ​បង្ខំចិត្ត​រត់ទៅ​រក​កន្លែង​ដែល​មាន​ព្រៃ ជាពិសេស ទៅនៅ​តាម​ដងទន្លេ​ធំៗ​មួយចំនួន ដែល​ជា​ប្រភព​ទឹក ដូចជា ដងទន្លេ​នីល (Nile) នៅ​អាហ្វ្រិក, ទន្លេ​អឺហ្វ្រាត (Euphrates) និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស (Tigris/Tigre) នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី (Mesopotamie) ពោលគឺ នៅ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន, ទន្លេ​សិន្ធុ (ឬ Indus) នៅ​ប៉ាគីស្ថាន និង​ឥណ្ឌា​បច្ចុប្បន្ន និង​ទន្លេ​ហ៊័ងហេ ឬ​ទន្លេលឿង នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។

ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​គេ​សង្កេតឃើញ​ថា អរិយធម៌​ធំៗ​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​ចាប់កំណើត​ នៅ​ក្នុង​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដងទន្លេ​ទាំងនេះ គឺ​ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន។

ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​គេ​ចេញ​ពី​តំបន់​វាលខ្សាច់ ​មក​ប្រមូលផ្តុំគ្នា នៅ​តាម​តំបន់​ជាប់​នឹង​ដង​ទន្លេធំៗ​ទាំងនេះ ​មាន​កាន់តែច្រើន​ឡើងៗ រហូត​​ដល់​ពេលមួយ ​កន្លែង​ដ៏តូចចង្អៀត​នេះ ក៏​លែង​អាច​ទ្រទ្រង់​​ជីវភាព​របស់​មនុស្ស​ទាំងនេះ​បាន ដោយសារ​តែ​កន្លែង​បរបាញ់​មាន​តិច​ជាង​មាត់​ដែល​ត្រូវ​ចិញ្ចឹម។

ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា​នេះ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្ត​សករាជ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំមុន មនុស្ស​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បែក​គំនិត​បង្កើត​​របៀបរស់​នៅ​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយទៀត ដែល​ជា​បដិវត្តន៍​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្ស​ជាតិ ហើយ​ដែល​គេឲ្យឈ្មោះ​ថា​ជា​ “បដិវត្តន៍​នៃ​យុគថ្មរំលីង” (Néolitique) នោះ​ គឺ​ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​វាលទំនាប​តាម​ដងទន្លេ គេ​ឃើញ​មាន​ប្រភេទ​ធញ្ញជាតិ​ ដែល​ដុះ​តាម​​លក្ខណៈ​ជា​ស្មៅព្រៃ ហើយ​ដែល​មនុស្ស​យើង​ធ្លាប់​​តែ​​ទៅបេះបោច យក​​មក​ធ្វើ​ជា​អាហារ ទៅតាម​លក្ខណៈ​ធម្មជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្រោយ​មក​ មនុស្ស​បាន​បែក​គំនិត​ដ៏​អស្ចារ្យ​មួយ ដែល​មិន​ធ្លាប់មាន​ពីមុន គឺ​មនុស្ស​ទៅ​បេះ​សម្រាំង​គ្រាប់​ធញ្ញជាតិ​ដែល​ល្អៗ ហើយ​យក​វា​ទៅ​ដាំ​បន្ត ដើម្បី​រង់ចាំ​ប្រមូលផល​។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា មនុស្ស​ក៏​បាន​ចាប់ផ្តើម​បង្វែ​ពីការ​បរបាញ់ ទៅ​ជា​ការ​ចាប់សត្វព្រៃ​មក​ចិញ្ចឹម។

ការ​ដាំដុះ និង​ការ​ចិញ្ចឹមសត្វ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​វិវឌ្ឍ​ដ៏​សំខាន់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ ពីព្រោះ​ថា នៅ​ក្នុង​ផ្ទៃដី ដែល​មាន​ទំហំ​ដូចគ្នា ការប្រកប​របរ​កសិកម្ម​អាច​ចិញ្ចឹម​មនុស្ស​បាន​ច្រើន​ជាង​ការ​បរបាញ់ ​រហូតដល់​ទៅ ១រយដង មានន័យថា បើ​កាលពីមុន ដែល​មនុស្ស​ពឹងផ្អែក​លើ​ការបរបាញ់ ផ្ទៃដី​ដ៏តូចចង្អៀត​មួយ អាច​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​បាន​ត្រឹមតែ ១ម៉ឺននាក់ ការ​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម​អាចផ្តល់​ផល សម្រាប់​ចិញ្ចឹម​​មនុស្ស​រហូតដល់​ទៅ ១លាននាក់។

ក្រោយ​ពី​មនុស្ស​ចេះ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ចំនួន​ប្រជាជន​សរុប​នៅលើ​ភពផែនដី បាន​កើនឡើង ពី​រាប់លាន​នាក់ ទៅ​រាប់រយលាននាក់ ក្នុងរយៈពេល​ដ៏ខ្លី។ មនុស្សជាតិ ដែល​ពីមុន​ទទួលរង​នូវ​ការ​គំរាមកំហែង​ពី​ធម្មជាតិ ក៏បាន​ប្រែក្លាយ​ទៅ​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​ដល់​ធម្មជាតិ​វិញ ពីព្រោះ​ថា ការ​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ គឺ​ជា​សកម្មភាព ដែល​មាន​ការបំពុល​បរិយាកាស​ខ្លាំង​បំផុត ជាពិសេស គឺ​ការ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​មេតាន (CH4) ដែល​ជា​ដើមហេតុ​ដ៏​សំខាន់មួយ ដែល​បង្ក​ឲ្យ​ផែនដី​ឡើងកម្តៅ។

អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​បំផុត​របស់​មនុស្សជាតិ៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន

ប្រមាណ​ជា ៨ពាន់ឆ្នាំ​មុនគ្រឹស្តសករាជ (ប្រមាណ​ជា ១ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន) មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​ចេះ​ធ្វើ​កសិកម្ម ដើម្បី​ចិញ្ចឹម​ជីវិត​ ជំនួស​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់។ បដិវត្តន៍​កសិកម្ម​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​មាន​តម្រូវការ​សំខាន់មួយ គឺ​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​អ្នកដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​សហគមន៍​ត្រឹមត្រូវ ដែល​ជា​ទម្រង់​ដំបូង​នៃ​រដ្ឋ ដើម្បី​ចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ឲ្យ​បាន​ស្មើភាព​គ្នា ដើម្បី​ប្រើប្រាស់​ក្នុងការ​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម ព្រមទាំងរក្សា​សណ្តាប់ធ្នាប់ និង​ការ​ពារ​សុវត្ថិភាព​របស់​ប្រជាកសិករ។

រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​មុនគេ នៅ​តាម​តំបន់​ដែល​មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​របរ​កសិកម្ម គឺ​តំបន់​​ទាំង ៤ ដែល​ជាប់​នឹង​ទន្លេ​សំខាន់ៗ រួមមាន អេហ្ស៊ីប ជាប់នឹង​ទន្លេ​នីល មេសូប៉ូតាមី ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​អឺហ្រ្វាត និង​ទន្លេ​ទីហ្រ្គីស ឥណ្ឌា ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ចិន​ ជាប់នឹង​ដងទន្លេ​លឿង។

ដោយសារ​តែ​សកម្មភាព​ដាំដុះ និង​ចិញ្ចឹម​សត្វ ជា​សកម្មភាព​ដែល​អាច​ផ្តល់​ផល​បាន​យ៉ាងច្រើន​លើសពី​តម្រូវការ​ប្រចាំថ្ងៃ រដ្ឋត្រូវ​​មាន​ភារៈ​ដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺ​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​កសិកម្ម ដើម្បី​បម្រុង​ទុក​សម្រាប់​ឆ្នាំណា​ដែល​​ការដាំដុះ​មិន​សូវ​ផ្តល់​ផល​ច្រើន។ ដើម្បី​ចាត់ចែង​ស្តុក​ផលិតផល​ដ៏​ច្រើន និង​ក្នុងរយៈពេល​យូរ​អង្វែង​​បែបនេះ គេ​ចាំបាច់​ត្រូវការ​ឲ្យ​មាន​បញ្ជី​កត់ត្រា​ចំណាំឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់ ហើយ​ដើម្បី​​អាច​កត់ត្រា​បាន គេ​ចាំបាច់​ត្រូវ​បង្កើត​អក្សរ។

ការបង្កើត​អក្សរ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ដែនកំណត់​ ពី​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ ឈាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ក៏ប៉ុន្តែ ដែនកំណត់​នៃ​បុរេប្រវត្តិ មិនដូចគ្នា​ទាំងអស់ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​​ទូទាំង​ពិភពលោក​នោះទេ ពីព្រោះថា ក្រុមមនុស្ស​ដែល​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងៗ​គ្នា មិនបាន​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ក្នុង​ពេល​ព្រមគ្នា​នោះទេ។ នៅកន្លែងណា ដែល​មិនទាន់​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ មនុស្ស​បន្ត​រស់នៅ ក្នុង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិ។ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា​នោះ ​នៅ​កន្លែង​ផ្សេងទៀត ដែល​មាន​ការ​បង្កើត​អក្សរ​ មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បោះជំហាន​ចូល​ក្នុង​សម័យកាល​នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។

នៅ​អេហ្ស៊ីប មនុស្ស​ចាប់ផ្តើម​បង្កើត​អក្សរ​ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៣ពាន់ ទៅ៤ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រឹស្តសករាជ (៥ពាន់ ទៅ៦ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) ហើយ​ទម្រង់​រដ្ឋ​ដំបូង​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ គឺ​បាន​ចាប់​កំណើត​ឡើង នៅ​អេហ្ស៊ីប​នេះ​ឯង។

រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​ដំបូង​នៅ​អេហ្ស៊ីប តាម​ដងទន្លេនីល គឺ​មក​ពី​តម្រូវការ​ចាំបាច់​នៃ​អាកាសធាតុ។ អេហ្ស៊ីប ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​វាលខ្សាច់​សាហារ៉ា ជា​តំបន់​ដែល​កម្រ​នឹង​មាន​ភ្លៀងធ្លាក់ ហើយ​ប្រជាកសិករ​ដែល​រស់នៅទីនោះ ត្រូវ​ការ​ឲ្យ​មេដឹកនាំ និង​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​ជួយចាត់ចែង​បែងចែក​ធនធានទឹក​ប្រើប្រាស់ឲ្យ​បាន​ស្មើ​ភាព​គ្នា ចៀសវាង​វិវាទ។

អេហ្ស៊ីប​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន គឺ​ប្រមាណ​ពី ៧ ទៅ ៨លាន​នាក់ ហើយអាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ និង​ឯករាជ្យ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២៥សតវត្សរ៍។ គឺ​នៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​អេហ្ស៊ីប​សម័យបុរាណ និង​សម័យកាល​រុងរឿង​នេះ​ហើយ​ ដែល​​មាន​ការ​សាងសង់​ពីរ៉ាមីត​ជាច្រើន​ បន្សល់ទុក​ជា​អច្ឆរិយវត្ថុ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បចុប្បន្ន។

អាណាចក្រ​​អេហ្ស៊ីប​ឯករាជ្យ​ ​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់ នៅ​ឆ្នាំ​៥២៥​មុនគ.ស. នៅ​ពេល​ដែល​អេហ្ស៊ីប​ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​ពែរ្ស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក អេហ្ស៊ីប​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ដុនដាប លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ រហូត​ទាល់តែ​ដល់​អំឡុង​ឆ្នាំ​១៩៥០​ថ្មីៗនេះ​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អេហ្ស៊ីប​សម័យ​ទំនើប​ និង​ឯករាជ្យ​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើងវិញ។

បន្ទាប់​ពី​អេហ្ស៊ីប រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ​ក៏​បាន​ចាប់​ផ្តើម​ចេញ​ជារូបរាង​ឡើង​ដែរ នៅ​​មេសូប៉ូតាមី (អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន)។ នៅតាម​ដងទន្លេ​អឺហ្វ្រាត និង​ទីហ្គ្រីស គេ​ឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​ជាច្រើន​បាន​ចាប់កំណើត​ឡើង​ជា​បន្ត​បន្ទាប់ ដែល​ក្នុងនោះ អាណាចក្រ​មួយ ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ទូទៅ​ច្រើន​ជាងគេ គឺ​បាប៊ីឡូន។ អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន មាន​រាជធានី នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​បាកដាដ​របស់​អ៊ីរ៉ាក់​នាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយ​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន​សម័យបុរាណ មាន​មហាក្សត្រ​​​​មួយ​​​អង្គ​ គឺ​​ព្រះចៅ​ហាមូរ៉ាប៊ី (Hammourabi) ដែល​មាន​ឈ្មោះ​ល្បី​ក្នុង​ការ​យក​មាត្រា​ច្បាប់​មក​ចងក្រង​ធ្វើ​ជា​ក្រម​ច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​មួយ ដែល​គេ​ស្គាល់​ជាទូទៅ​ថា​ជា “ក្រម​ហាមូរ៉ាប៊ី” បង្កើត​ឡើង តាំង​ពីប្រមាណ​ជា​ ១៧៥០​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ហើយ​ជា​ក្រមច្បាប់​ដ៏ពេញលេញ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ។

អាណាចក្រ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេសូប៉ូតាមី​ក៏​ជា​អាណាចក្រ​ដែល​មាន​ស្ថាបត្យកម្ម​ដ៏រុងរឿង​មិនចាញ់​អេហ្ស៊ីប​ប៉ុន្មាន​ដែរ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​មេសូប៉ូតាមី សំណង់​ភាគច្រើន​ សង់​ពី​ដីឥដ្ឋ ដែល​មិន​អាច​នៅគង់វង់​បាន​យូរ​ដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន ​ដូចជា​សំណង់​​នៅ​អេហ្ស៊ីប ដែល​សង់​ពី​ថ្ម។

កាល​ពី​សម័យដើម អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​ ដែល​មាន​ព្រំប្រទល់ដែន​ជាប់គ្នា នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន គឺ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា​យ៉ាង​ស្រួចស្រាវ។

ចេញ​ពី​មេសូប៉ូតាមី បើ​គេ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ទិសខាងកើត ហើយ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ពេលវេលា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ​ក្រោយ​មកទៀត គេ​នឹង​ឃើញ​មាន​អរិយធម៌​ពីរ​ទៀត គឺ​ឥណ្ឌា នៅតាម​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស (Indus) និង​ចិន នៅ​តាម​ដងទន្ល​លឿង។

ហេតុអ្វី​បាន​ជា ១ពាន់ ៥រយឆ្នាំ ក្រោយមក​ ទើប​​រដ្ឋ​ចាប់កំណើត​នៅ ឥណ្ឌា និង​ចិន? នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ ថ្វីដ្បិត​តែ​ ការប្រែប្រួល​អាកាសធាតុ​បណ្តាល​ឲ្យ​បាត់បង់​ព្រៃឈើ បង្ក​ជា​វាលខ្សាច់​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ខុស​ពី​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី តំបន់​ជុំវិញ​ដងទន្លេ​ឥណ្ឌុស និង​ទន្លេ​លឿង គឺ​ជា​តំបន់​ដែល​សម្បូរ​ភ្លៀង។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ដំណើរវិវឌ្ឍ ឆ្ពោះ​ទៅ​ការ​បង្កើត​រដ្ឋ នៅ​ឥណ្ឌា និង​ចិន បាន​ធ្វើឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយសារ​តែ​ មនុស្ស​នៅ​ក្នុង​តំបន់​នេះ មិនសូវ​ជា​មាន​តម្រូវការ​ចាំបាច់ និងបន្ទាន់​ខ្លាំង ក្នុងការ​បង្កើត​ជា​រចនាសម្ព័ន្ធ​រដ្ឋ ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​បែងចែក​ធនធានទឹក ដូចជា នៅ​អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ។

១ពាន់ឆ្នាំមុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​យើង​បច្ចុប្បន្ន) អរិយធម៌​ចំនួន ៤ បាន​ចាប់​កំណើត​នៅលើ​ភពផែនដី៖ អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ដោយ​មួយៗ មាន​ប្រជាជន​សរុប​ប្រមាណ​ជា ១០លាន​នាក់ ហើយ​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ​ទាំង​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម និង​ការ​ជួញដូរ។​

សូត្រ ដែល​ពេលនោះ​ មាន​ផលិត​តែ​នៅ​ចិន ត្រូវ​បាន​គេ​នាំ​យក​ទៅលក់​រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ផ្លូវគោក​ដ៏វែងឆ្ងាយ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “ផ្លូវសូត្រ” ចេញ​ពី​ឆាងអាន កាត់តាម​ឥណ្ឌា និង​មេសូប៉ូតាមី រហូត​ទៅដល់​អេហ្ស៊ីប។

និយាយ​ពី​សង្រ្គាមវិញ ចិន និង​ឥណ្ឌា ក្នុង​សម័យបុរាណ មិនសូវ​ជាធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​ដោយ​ផ្ទាល់ ច្រើន​ដូចជា អេហ្ស៊ីប និង​មេសូប៉ូតាមី​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ​រដ្ឋ និង​បុរី នៅ​ខាង​​ផ្ទៃក្នុង​អាណាចក្រ​ចិនវិញ មាន​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ស៊ីសាច់​ហុតឈាម​រវាង​គ្នា​និងគ្នា ដោយ​ឥត​ត្រាប្រណី រហូតដល់​ជាប់ឈ្មោះ​ថា​ជា “អាណាចក្រ​សង្រ្គាម”។ រហូតដល់​ឆ្នាំ​២២០​មុនគ.ស. ទើប​អាណាចក្រ​ចិន​បាន​ស្គាល់​ការ​រួបរួមគ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ “ឈីន” (Qin)។

នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន​សម័យបុរាណ គេ​ឃើញ​មាន​យុគសម័យកាលរួបរួម និង​រុងរឿង គឺ​សម័យ​រាជវង្ស​ហាន (ពី​ឆ្នាំ​២០០​មុនគ.ស ដល់​ឆ្នាំ​២០០​គ.ស.) រាជវង្ស​ថាង (នៅ​អំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី៧ ដល់​ទី១០) រាជវង្ស​សុង (ចុងសតវត្សរ៍​ទី១០ ដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៣) រាជវង្ស​មីង (ចន្លោះ​សតវត្សរ៍​ទី១៤ ដល់​ទី១៧) ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​សម័យកាល​រុងរឿង​បំផុត​មួយ ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន ក៏ដូចជា​ប្រវត្តិមនុស្ស​ជាតិ។

នៅ​ចន្លោះ​សម័យកាល​ដ៏រុងរឿង​អស់ទាំងនេះ ចិន​ធ្លាក់​ក្នុង​សម័យកាល​ខ្មៅងងឹត ដែល​​ប្រជាជន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​បាក់បែក ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នា​ និង​​ភាព​អនាធិបតេយ្យ ដូចជា សម័យកាល​នគរ​ទាំងបី​ ជាដើម ដែល​ជា​សម័យកាលមួយ​មាន​ការ​បង្ហូរ​ឈាម​ខ្លាំង​បំផុត ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន និង​ដែល​គេ​ច្រើន​យក​មក​សរសេរ​ជារឿង ជា​ល្ខោន ឬ​ផលិត​ជាកុន ដូចជា រឿង​ “សាមកុក” ជាដើម។

ក្រៅ​ពី​ហេតុការណ៍​បះបោរ រដ្ឋប្រហារ ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ផ្ទៃក្នុង​គ្នា​ឯង អាណាចក្រ​ចិន​សម័យ​បុរាណ ក៏​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​គំរាម​កំហែង​ដ៏​ធំមួយ​ទៀត​ដែរ គឺ​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់​ពួក​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ ដែល​បន្ត​រស់​នៅ​តាម​របៀប​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ។ ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន​ពី​ការ​ឈ្លានពាន ពី​សំណាក់​ពួកទាំងនេះ​ហើយ ដែល​ចិន​បាន​សង់​ជា​មហាកំផែង ដែល​បន្ត​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ។

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... នេះ​ហើយ​គឺ​ជា​អរិយធម៌​ដំបូង​បង្អស់​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ។ គឺ​ជា​ទីកន្លែង​ចាប់កំណើត​នៃ​កសិកម្ម តាំង​ពី​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មុន។ ​របៀបរស់​នៅ ដែល​​យើង​នៅ​តែ​បន្ត​ឃើញ​មាន​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។​ គំនិត​ច្នៃប្រឌិត និង​របកគំហើញ​មួយ​ចំនួន ដូចជា ត្រីវិស័យ រំសេវ​ផ្ទុះ ក្រមច្បាប់ ជាដើម គឺ​សុទ្ធសឹង​ជា​​មរតក ដែល​បន្សល់​ទុក​ដោយ​អរិយធម៌​ដ៏​ចំណាស់​ទាំង ៤​នេះ ឲ្យ​​មនុស្ស​ជាតិ​យើង​បន្ត​ប្រើប្រាស់ រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។ នៅ​ពេល​ដែល​យើង​អាន ស្តាប់ និង​មើល​ព័ត៌មាន​​ជារៀងរាល់ថ្ងៃ យើង​នៅតែ​ឃើញ​ ចិន ឥណ្ឌា អេហ្ស៊ីប និង​តំបន់​​ដើមបូព៌ា ​​បន្ត​ជា​ប្រធានរឿង​ធំៗ ជា​ចំណុច​ចាប់​អារម្មណ៍​​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន៕

អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (លីបង់)

អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ដ៏ចំណាស់​ទាំង ៤ នៃ​មនុស្ស​ជាតិ មានទំនាក់ទំនង​​រកស៊ី​ជាមួយ​គ្នា​ច្រើន តាំង​ពី​យុគសម័យ​បុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ទាំង ៤នេះ ច្រើន​តែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ការ​ដឹកជញ្ជូន​ផ្លូវគោក ឬ​ក៏​មាន​ការដឹកជញ្ជូន​តាមផ្លូវ​ទឹក​ខ្លះ​ដែរ តែ​ជា​ការ​ដឹកជញ្ជូន​តាម​ដង​ទន្លេ។ បើ​និយាយ​ពីអ្នកជំនាញខាង​ដើរ​សមុទ្រ​វិញ គេ​ត្រូវ​ទៅ​មើល​​បណ្តា​រដ្ឋ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង​ជា​បន្តបន្ទាប់​គ្នា នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។

យើង​នៅ​ក្នុងអំឡុង​យុគសម័យ​លង្ហិន (ប្រមាណ ពី​​​៣ពាន់​ឆ្នាំ រហូត​ទៅ​ដល់​ប្រមាណ​ ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុនគ.ស)។ នៅខាងជើង​ឆ្នេរសមុទ្រ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះ​ដ៏ធំមួយ ឈ្មោះ​ថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជា​ផ្នែកមួយ​នៃប្រទេស​ក្រិក)។ គឺ​អ្នកកោះក្រែត​នេះ​ហើយ ដែល​ជា​អ្នក​ដុះគំនិត​ និង​មាន​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ​មុនគេ ដោយពួកគេ​បាន​បង្កើត​នាវា​សមុទ្រ​មួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះ​បោះសំឡេង​ពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ​ តាំង​ពី​យុគសម័យបុរាណ រហូតដល់​សតវត្សរ៍​ទី១៤​គ.ស.។

នាវាសមុទ្រ​បង្កើត​ឡើង​ដោយ​អ្នក​កោះក្រែត​នេះ ត្រូវបាន​​​​​​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​តាមភាសាក្រិក​បុរាណ​ថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាម​ភាសាបារាំង​បច្ចុប្បន្ន​ថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺ​ជា​ប្រភេទ​នាវា​សមុទ្រ​ដែល​មាន​ក្តោងផង និង​មាន​ដងចែវ​ផង ដែល​តម្រៀបជាជួរ​ទាំងសងខាង​ តាំងពី​ក្បាល​រហូតដល់​កន្ទុយ។ ដោយសារតែ​នៅ​សម័យកាលនោះ មនុស្ស​នៅ​មិនទាន់​រកឃើញ​ទ្រឹស្តី​រូបវិទ្យា ដើម្បី​អាច​ប្រើ​កម្លាំង​ទល់នឹង​កម្លាំង​បាន​នៅឡើយ ដូច្នេះ នៅ​ក្នុងការបើកបរ​នាវាហ្កាលែរ គេអាច​បើក​ក្តោងប្រើ តែ​នៅពេលណា ដែល​មាន​ខ្យល់បក់​មក​ពី​ខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមាន​មនុស្ស​ចែវ ទើប​នាវា Galère អាច​ធ្វើ​ដំណើរទៅមុខ​បាន។

ដោយសារតែ​ហេតុនេះ​ហើយ​ទើប វានាហ្កាលែរ​ ដែល​ជា​នាវា​ដ៏​មាំ មិនខ្លាច​ព្យុះ មិនខ្លាច​រលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរបាន​យូរ​នោះទេ ដោយសារ​តែ​ចំនួន​មនុស្ស​ដែល​ត្រូវ​ចែវវា​មាន​ចំនួន​ច្រើន ហើយ​ប្រើ​កម្លាំង​ចែវច្រើន ដូច្នេះ ​ត្រូវការ​ផឹកទឹកច្រើន ដែល​គេ​មិន​អាច​ដឹកយក​តាមគ្រប់គ្រាន់​សម្រាប់​ច្រើន​ថ្ងៃបាន ទើប​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចូល​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ​ជារៀងរាល់យប់។

​ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ​ នាវាហ្កាលែរ គឺ​ជា​មធ្យោបាយ​ដឹកជញ្ជូន​ដ៏​សំខាន់​មួយ សម្រាប់​ឲ្យ​អ្នក​កោះក្រែត​ធ្វើជំនួញជួញដូរ​តាមផ្លូវ​សមុទ្រ នៅ​ជុំវិញ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំង​ពី​អេហ្ស៊ីប រហូត​ទៅដល់​ក្រិក។

យើងធ្លាប់​បាន​ឃើញ​ហើយ​ថា របរកសិកម្ម​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​បង្កើន​សមត្ថភាព​ផលិត​បាន​​ច្រើន​ជាង​ការបរបាញ់​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយដង។ របរ​ជួញដូរ​​រឹតតែ​ជួយ​ឲ្យ​មនុស្ស​​មានបាន​កាន់តែ​ឆាប់​ជាង​របរ​កសិកម្ម​ទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយ​បាន​ជា​អ្នកកោះក្រែត​សម័យដើម គឺ​ជា​អ្នកមាន​ដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងយុគសម័យ​លង្ហិន ប្រមាណ​ជា ១ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុនសម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែខាងជំនួញ ក៏​ចាប់​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែល​ជា​មក​ពី​ពួកគេ​​​ត្រូវ​ទទួលរងនូវ​​ចំហាយ​នៃ​ការ​ផ្ទុះភ្នំភ្លើង​ដ៏ធំមួយ នៅ​កោះដែល​ក្បែរ​នោះ ហើយ​ម្យ៉ាងទៀត ពួក​គេ​ត្រូវ​ទទួល​ការ​ឈ្លានពាន​ពី​សំណាក់ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​លីបង់​បច្ចុប្បន្ន)។

នៅពេលនោះ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែល​បាន​រៀនសូត្រ​ច្រើន​ពី​កោះក្រែត ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិក​កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ ដែល​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ជើង​កោះក្រែត ចំណែក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ កាន់កាប់​ដែនសមុទ្រ​ដែល​នៅ​ក្បែរ​លីបង់​សព្វថ្ងៃ។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​នាវាចរណ៍​ និង​ការជួញដូរ​ផ្លូវសមុទ្រ​ដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មាន​វប្បធម៌​ខុសគ្នា។ ប្រជាជន​ក្រិក​​និយាយ​ភាសា​ក្នុង​អម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែក​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ និយាយ​ភាសាមួយ ដែល​ក្រោយមក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ភាសាអារ៉ាប់​បច្ចុប្បន្ន។

អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​ជា​អ្នក​ពូកែ​ខាង​មុខជំនួញ បាន​បង្កើត​​នូវ​ស្នាដៃ​ដ៏សំខាន់​មួយ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេមរតក​ដល់​មនុស្សជាតិ​ភាគច្រើន នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន គឺ​អក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដោយ​ផ្អែក​លើ​ព្យញ្ជនៈ និង​ស្រៈ)។

ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ជា​សញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសា​​​ចិន និង​អេហ្ស៊ីប នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនឆ្លើយតប​នឹង​តម្រូវការ​​ជាក់ស្តែង​របស់​អ្នក​ជំនួញនោះទេ ដោយសារ​តែ​​វា​មាន​សញ្ញា​ច្រើន​ពេក រហូតដល់​ទៅ​រាប់ម៉ឺន​សញ្ញា។ ដើម្បី​​បង្កើន​ប្រសិទ្ធភាព​ក្នុងការ​ចាត់ចែង​មុខជំនួញ​​របស់​ពួកគេ អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​បាន​បែក​គំនិត​​ពី​ការ​ប្រើ​​សំណេរ​ជា​សញ្ញា​រាប់ម៉ឺន​ បែរ​ទៅប្រើ​អក្សរ​ (ឬ​អក្ខរៈ) ដែល​មាន​ចំនួន​តែ​ជាង​ ២០ ដោយ​អក្សរនីមួយៗ​មិនមាន​អត្ថន័យ​អ្វី​ទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេ​អាច​យក​វា​ទៅ​ផ្គុំ និង​ផ្សំ បង្កើត​ជា​ពាក្យ​​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹក ទៅតាម​ចិត្តចង់។

តាមការពិត អ្នកជំនាញ​ខាងបុរាណវិទ្យា និង​ភាសាវិទ្យា បាន​រកឃើញ​អត្ថបទ​ដែល​សរសេរ​ដោយ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម ដែល​មាន​អាយុ​កាល​តាំង​ប្រមាណ​ជា ១ពាន់៤រយ​ឆ្នាំ​មុន​គ.ស ពោលគឺ តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ដ៏​ចំណាស់​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​រកឃើញ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មួយ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ស៊ីរី​បច្ចុប្បន្ន។ ​នេះ​មានន័យថា ការសរសេរ​តាម​ប្រព័ន្ធ​អក្ខរក្រម​ ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រើប្រាស់​តាំង​ពី​មុន​សម័យកាល​ហ្វេនីស៊ី​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺ​​​អ្នកស្រុក​ហ្វេនីស៊ី ដែល​យក​សំណេរ​បែបនេះ​មក​អភិវឌ្ឍ​ទៅជា​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដ៏​ទូលំទូលាយ​ និង​ពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​ដែល​ត្រូវបាន​យើង​ប្រើប្រាស់​យ៉ាងទូលំទូលាយ​បំផុត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពី​ចិន និង​ជប៉ុន គ្រប់ភាសា​ទាំងអស់​នៅលើ​ភពផែនដី​នេះ សុទ្ធតែ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​អក្ខរក្រម​ ក្នុងនោះ ក៏​រួមទាំង​ភាសា​ខ្មែរ​ផងដែរ។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី មិន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​នោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេ​ធ្វើការ​បែងចែក​ដែន​ឥទ្ធិពល​​គ្នា​ ដើម្បី​បោះទីតាំង​ ធ្វើ​អាណានិគម​ទៅតាម​ទិសដៅ​រៀងៗ​ខ្លួន គឺ​ក្រិក នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ជើង​ នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅ​ឆ្នេរប៉ែក​ខាង​ត្បូង។ អាណានិគម​ក្នុងន័យនេះ គឺ​ខុស​ពី​អាណានិគម​ក្នុង​សម័យ​ទំនើប​។ សម្រាប់​ពួកក្រិក និង​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​នៅ​សម័យដើម នៅពេលណា ដែល​ទីក្រុង​មួយ​មាន​មនុស្ស​ច្រើន​ពេក ក្រុមគ្រួសារ​ខ្លះ ក៏​ចាកចេញ​ពី​ក្រុងនេះ ទៅ​កាន់​ទីកន្លែង​ថ្មី ដែល​នៅ​តាម​កោះ ឬ​តាម​​បណ្តោយ​ឆ្នេរសមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បី​បង្កើត​ជា​ក្រុង​ថ្មី ដែល​មានរចនាសម្ព័ន្ធ​គ្រប់គ្រង​ឯករាជ្យ​ពី​ក្រុង​ចាស់។

ទាំង​ក្រិក ទាំង​ហ្វេនីស៊ី និង​បណ្តា​អាណាចក្រ​ផ្សេងៗ​ទៀត នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​នោះ មិនមាន​ការ​បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ក្នុង​ទម្រង់​ជា​ប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃ​នេះ​ទេ។ ពួកគេ​ គ្រាន់តែ​​ជា​ប្រជាជន​ដែល​​ចេញ​ពី​អម្បូរ​តែមួយ និយាយ​ភាសា​ដូចគ្នា មាន​វប្បធម៌​ដូចគ្នា ហើយ​រស់នៅ​ជា​អាណាចក្រ​ធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាច​ដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ៗ​ពីគ្នា ទៅតាម​​ទីក្រុង​ផ្សេងៗ​គ្នា ប្រៀបបាន​នឹង​​កូនរដ្ឋ​តូចៗ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពី​គ្នា។

អាណានិគមក្រិក​ភាគច្រើន​ស្ថិត​នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាងជើង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏​មាន​ផងដែរ​នៅ​​​ជុំវិញ​សមុទ្រ​ខ្មៅ អ៊ីតាលី និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង។ រហូតមកទល់នឹង​សព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែ​អាច​សង្កេតឃើញ​ពី​សំណល់​ពី​អាណានិគម​ក្រិក​សម័យបុរាណ តាមរយៈ​ឈ្មោះ​នៃ​ក្រុង​ខ្លះ ក្នុង​​ប្រទេស​បារាំង និង​អ៊ីតាលី។

ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែល​​ស្ថិត​នៅ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​បារាំង​ ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជាឈ្មោះ​​ដែល​មាន​ឫសគល់​ពី​ភាសាក្រិក Nikaia ដែល​មាន​ន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង​ Napoli នៅ​អ៊ីតាលី ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី​ភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។

នៅ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិក​បាន​បោះទីតាំង​ធ្វើ​អាណានិគម តែ​នៅ​ក្នុង​តំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែល​ស្ថិត​ នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​លីប៊ី​សព្វថ្ងៃ។

ក្រៅ​ពី​តំបន់​ Cyrénaïque នេះ នៅ​តាម​បណ្តោយ​ឆ្នេរ​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ គឺ​ជា​ដែន​អាណានិគម​របស់​ហ្វេនីស៊ី។ នៅ​ឆ្នាំ​ ៨០០​មុន​គ.ស ហ្វេនីស៊ី​បាន​បង្កើត​ទីក្រុង​មួយ នៅ​ក្នុង​តំបន់ ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្បែរ​រដ្ឋធានី​របស់​ទុយនីស៊ី​សព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុង​នោះ​​មាន​ឈ្មោះ​ថា Carthage ហើយ​ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​រីកដុះដាល រហូត​ក្លាយ​ទៅជា​អាណាចក្រ​មួយ​ឯករាជ្យ ហើយ​មាន​អំណាចប្រណាំង​ប្រជែង​ជាមួយ​នឹង​​ពួក​ហ្វេនីស៊ី​វិញ​ទៀតផង។

ក្រិក និង​ហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិត​តែ​នាវា​ហ្កាលែរ​របស់​ពួកគេ ពិបាក​នឹង​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ឆ្ងាយ​ពី​ឆ្នេរ​ក្នុងរយៈពេល​វែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេ​នៅតែ​អាច​ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវ​សមុទ្រ ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ាណេ​ ទៅ​កាន់​តំបន់​ឆ្ងាយៗ​​ផ្សេងទៀត ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ។

ពួកក្រិក​ ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​មេឌីទែរ៉ានេ ដោយ​ឆ្លងកាត់​ច្រក​សមុទ្រ​​ហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចន្លោះ​ប្រទេស​អេស្ប៉ាញ និង​ប្រទេស​ម៉ារ៉ុក។ នៅ​ពេល​ចេញ​ពី​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេ​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅ​ទិស​ខាងជើង ទៅ​ដល់​អង់គ្លេស ហើយ​បន្ត​រហូត​ទៅដល់​សមុទ្រ​បាល់ទិក (Baltique)។

ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរ​កាត់​តាម​សមុទ្រ​ក្រហម (ចន្លោះ​អេហ្ស៊ីប និង​អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះ​ទៅទិសខាង​ត្បូង រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៦០០​មុនគ.ស ពួក​ហ្វេនីស៊ី​​មួយក្រុម​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​តាមនាវា​ហ្កាលែរ ចេញ​ពី​អេហ្ស៊ីប សសៀរ​តាម​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះ​ទៅទិស​ខាង​ត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់​ ពួកគេ​តែងតែ​ចូល​ទៅ​សំចត​នៅ​មាត់ឆ្នេរ ដើម្បី​យក​ទឹកផឹកផង និង​ដើម្បី​​ធ្វើការជួញដូរ​ផង​។ ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​អស់រយៈពេល​ជាច្រើន​ខែ អ្នកដើរ​នាវា​ហ្វេនីស៊ី​ក៏​ចាប់ផ្តើម​សង្កេតឃើញ​ថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែ​ស្ថិត​នៅ​ខាង​ស្តាំដៃ​របស់​ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ​ ដែល​កាល​ពី​ពេល​ចេញ​ដំណើរ​រះ​នៅ​ខាង​ឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែ​រះនៅ​ខាង​ស្តាំ​ដៃ​វិញ។ ពួកគេ​ក៏​ដឹង​ខ្លួន​ថា ពួកគេ​បាន​​មក​ដល់​ផ្នែក​​ម្ខាងទៀត​នៃ​ទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅ​ខាង​មហាសមុទ្រ​អាត្លង់ទិក) ហើយ​កំពុង​តែ​ធ្វើដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេ​ក៏​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ដល់​ច្រក​សមុទ្រ​ហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយ​ក៏​ឆ្លងកាត់​ច្រកសមុទ្រ​នេះ ចូល​ទៅ​ក្នុង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយ​ធ្វើ​ដំណើរ​គ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕

អរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេ៖ ប្រវត្តិ​នៃ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (អ៊ីស្រាអែល)

កាលណា​គេ​និយាយ​ពី​អរិយធម៌​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​សម័យបុរាណ គេ​មិន​អាច​មិននិយាយ​​បានទេ អំពី​ប្រវត្តិ​របស់​ជនជាតិ​តូចមួយ ក៏ប៉ុន្តែ ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​មនុស្ស​ជាតិ ជាពិសេស ឥទ្ធិពល​ខាង​មនោគមន៍វិជ្ជា​សាសនា។ នោះគឺ ជនជាតិជ្វីហ្វ។ ការស្វែងយល់​អំពី​ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​ក៏​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏សំខាន់​ដែរ ដើម្បីយល់​ពី​ជម្លោះ​​នៅ​ដើមបូព៌ា​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

ជនជាតិជ្វីហ្វ​សម័យបុរាណ​នោះ ថ្វីដ្បិត​តែ​រស់នៅ​ក្បែរឆ្នេរសមុទ្រ ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្តែ មិនមែន​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ដើរសមុទ្រ​ ដូចអរិយធម៌​មេឌីទែរ៉ាណេផ្សេងទៀត ដូចជា ក្រិក កោះក្រែត និង​ហ្វេនីស៊ី​នោះទេ។ ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​សម័យដើម គឺ​ជា​ជាជនជាតិ​ដែល​រស់នៅ​តាម​បែប​កុលសម្ព័ន្ធនៃ​​មនុស្ស​សម័យបុរេប្រវត្តិ ដោយផ្លាស់ទី​ពី​កន្លែងមួយ ទៅកន្លែងមួយ នៅ​ចន្លោះ​​​ប្រទេស​អេហ្ស៊ីប​ និង​មេសូប៉ូតាមី។

ប្រវត្តិ​នៃ​​​ប្រជាជាតិ​ជ្វីហ្វ​បាន​ចាប់ផ្តើម​ឡើង កាល​ពី​ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំ​មុន នៅពេលដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ភៀសខ្លួន​ចេញ​ពី​ភាព​ជា​ទាសករ​នៅ​អេហ្ស៊ីប ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​កាត់តាម​វាលរហោស្ថាន​ ឆ្ពោះទៅកាន់​ទឹកដី​កាណាន (អ៊ីស្រាអែល និង​ប៉ាឡេស្ទីន​បច្ចុប្បន្ន)។ ដំណើររឿង​ ដែល​ត្រូវ​បាន​រ៉ាយរ៉ាប​យ៉ាង​ក្បោះក្បាយ នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​តូរ៉ា (Torah) របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ និង​នៅ​ក្នុង​សញ្ញាចាស់​នៃ​គម្ពីរប៊ីប​របស់​គ្រឹស្ត​សាសនា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត និង​អ្នក​បុរាណវិទ្យា​នៅតែ​មិនទាន់​មាន​ការឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយ ជុំវិញ​ដំណើររឿងនេះ។

នៅ​ក្នុងទឹកដី​កាណាន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ (ឬ​ហេព្រើ) បាន​ចាប់​របរ​កសិកម្ម បង្កើត​ជា​រដ្ឋ រួចហើយ​បាន​សាងសង់​បុរី​ជាទីសក្ការៈមួយ គឺ​ទីក្រុង​យេរូសាឡឹម។ នៅ​ខាងត្បូង​ទីតាំង​ដែល​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ មាន​ជនជាតិ​មួយទៀត​ ដែល​ជា​សត្រូវ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ គឺ​ជនជាតិ​ហ្វ៊ីលីស្ទីន។

ក្រុងយេរូសាឡឹម​របស់​ពួកជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បាន​ពួក​បាប៊ីឡូន​កម្ទេច​ចោល នៅ​ឆ្នាំ​៥៨៨​មុនគ.ស ហើយ​ជនជាតិជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​គេជម្លៀស​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត យក​ទៅ​បាប៊ីឡូន រហូតក្រោយ​ពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​វាយដណ្តើម​កាន់កាប់​បាប៊ីឡូន ទើប​អធិរាជ​ពែរស៍​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិលត្រឡប់​ទៅ​ប្រទេស​កំណើត​របស់​ពួកគេវិញ។


ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ឆ្នាំ​៦៣​មុនគ.ស ទឹកដីអ៊ីស្រាអែល​ ក៏​ដូចជា​ទឹកដី​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​ក្នុង​តំបន់ ត្រូវ​បាន​​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ចូល​កាន់កាប់​ត្រួតត្រា។ ​ជនជាតិ​​ជ្វីហ្វ​មិនសុខចិត្ត​ទ្រាំ​រស់នៅ​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម ក៏​​​បាន​នាំគ្នា​ងើបឡើង​​បង្កើត​ជា​ចលនា​បះបោរ​នឹង​អាជ្ញាធរ​នៃ​អាណានិគម​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ ចលនាបះបោរ​នេះ​ត្រូវ​បាន​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ ក្រុងយេរូសាឡឹម​ត្រូវ​បាន​វាយកម្ទេច​ចោល។ ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ទាំងអស់​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ពី​ទឹកដី​កំណើត​សាជាថ្មីម្តងទៀត ហើយ​​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទាំងមូល​ត្រូវ​បាន​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរ​ឈ្មោះ​​​​ទៅជា​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីនវិញ។ ការ​ដែល​អាណាចក្រ​រ៉ូម​ប្តូរឈ្មោះ​ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល​ទៅ​ជា​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ទំនង​ជា​មាន​បំណង​ចង់​ដាក់ទោស​ដល់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដោយសារ​តែ​ “ប៉ាឡេស្ទីន” គឺ​ជា​ឈ្មោះ​ក្លាយ​ពី “ហ្វ៊ីលីស្ទីន” ដែល​​ជា​ជនជាតិ​រស់នៅ​ខាងត្បូង​ជាប់នឹង​ទឹកដី​​អ៊ីស្រាអែល ហើយ​​ជា​​សត្រូវ​ចាស់ឆ្នាំ​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។

ចាប់តាំង​ពី​ត្រូវ​បាន​បណ្តេញ​ចេញ​ដោយ​អាណាចក្រ​រ៉ូម កាល​ពី​ជាង ២ពាន់​ឆ្នាំមុន ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​ត្រូវ​បែកខ្ចាត់ខ្ចាយ​​ទៅ​​រស់នៅ​ជា​សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​នៅ​បរទេស ហើយ​លែងអាច​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​ទឹកដី​កំណើត បង្កើត​ជា​ប្រទេស​ជាតិវិញ​ជារៀងរហូត។ នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់​ឆ្នាំ​ ទឹកដី​អ៊ីស្រាអែល (ដែល​ប្តូរឈ្មោះ​ទៅជា​ប៉ាឡេស្ទីន) លែង​ស្គាល់​ឯករាជ្យ ដោយ​ត្រូវ​មហាអំណាច​ប្តូរដៃគ្នា​គ្រប់គ្រង​ពីមួយ​ទៅមួយ ក្នុងនោះ​ភាគច្រើន​គឺ​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​មហាអំណាច​កាន់សាសនា​អ៊ីស្លាម។ ចុងក្រោយ នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី២០​ ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស។

រហូត​ដល់​ក្រោយ​សង្រ្គាម​លោក​លើកទី២ សហគមន៍​ជ្វីហ្វ​​នៅ​បរទេស​បាន​នាំគ្នា​​វិលត្រឡប់​ទៅទឹកដី​កំណើតវិញ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៤៧​ ក្រោយ​ពី​អង់គ្លេស​បាន​សម្រេច​បញ្ចប់​​អាណាព្យាបាលលើ​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន មហាសន្និបាត​អ.ស.ប​បាន​ចេញ​សេចក្តីសម្រេច បែងចែក​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យពីរ គឺ​រដ្ឋ​មួយ​សម្រាប់​ជនជាតិ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន និង​រដ្ឋមួយ​ទៀត​ សម្រាប់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ។

សេចក្តីសម្រេច​បែងចែក​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ត្រូវ​បាន​អនុម័ត​ដោយ​សំឡេង​ភាគច្រើន ២ភាគ៣ ប៉ុន្តែ គ្រប់​ប្រទេស​អារ៉ាប់​ទាំងអស់ សុទ្ធតែ​បោះឆ្នោត​ប្រឆាំង ដោយ​ពួកគេ​ជំទាស់​​មិន​ចង់​ឲ្យ​បង្កើត​រដ្ឋ​សម្រាប់​ពួកជ្វីហ្វ ដែល​គេ​ចាត់ទុក​ថា​ជា​ជន​បរទេស​រស់​នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន ពីព្រោះ​ថា នៅ​ពេលនោះ នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ប៉ាឡេស្ទីន​ មាន​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​រស់នៅ​តែ​ប្រមាណ​ជា ៣៧%​ប៉ុណ្ណោះ។

ផ្ទុយ​ពី​ជនជាតិ​អារ៉ាប់ សហគមន៍​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​វិញ​បាន​នាំគ្នា​អបអរ​សាទរ​ចំពោះ​សេចក្តីសម្រេច​​បែងចែក​ទឹកដី​​ប៉ាឡេស្ទីន​នេះ ហើយ​នៅខែ​ឧសភា ​ឆ្នាំ​១៩៤៨ ពួកជ្វីហ្វ​នៅ​ប៉ាឡេស្ទីន​ក៏​បាន​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ជាផ្លូវការ ដោយ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល”។ មួយថ្ងៃ​ក្រោយ​អ៊ីស្រាអែល​ប្រកាស​បង្កើត​រដ្ឋឯករាជ្យ​ កងទ័ព​មក​ពី​បណ្តា​ប្រទេស​អារ៉ាប់​នៅ​ក្នុង​តំបន់ រួមមាន លីបង់ ស៊ីរី ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប រួមជាមួយ​កងកម្លាំង​ប្រដាប់​អាវុធ​អារ៉ាប់​ប៉ាឡេស្ទីន ក៏​បាន​បើក​ការ​វាយប្រហារ​លើ​រដ្ឋ​អ៊ីស្រាអែល ដែល​ទើប​នឹង​បង្កើត​ថ្មី​នេះ។

សង្រ្គាម​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាមឯករាជ្យ” ហើយ​វា​ជា​សង្រ្គាម​មួយ ក្នុង​ចំណោម​សង្រ្គាម​ធំៗ​ទាំង ៤ រវាង​អ៊ីស្រាអែល និង​អារ៉ាប់។ ថ្វីដ្បិត​តែ​មាន​ចំនួន​ទ័ព​តិចជាង​គូសត្រូវ អ៊ីស្រាអែល​តែងតែ​យក​ឈ្នះ​លើ​ប្រទេស​អារ៉ាប់ នៅ​គ្រប់​សង្រ្គាម​ទាំងអស់នេះ ហើយ​នៅរៀងរាល់​លើក​​ដែល​អ៊ីស្រាអែល​ឈ្នះ​សង្រ្គាម អ៊ីស្រាអែល​បានដណ្តើម​កាន់កាប់​ដែនដី​មួយផ្នែក​របស់​គូសត្រូវ។ ចាប់ពីពេលនោះ​មក គឺ​ដល់​វេន​អ៊ីស្រាអែល​ម្តង ដែល​ច្រានចោល​ដំណោះស្រាយ​ស្នើ​ឡើង​ដោយ​អ.ស.ប ដែល​ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ជម្លោះ​នៅដើមបូព៌ា​ត្រូវ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតមកទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។

នៅមុន​សម័យកាល​ជ្វីហ្វ គ្រប់សាសនា​ទាំងអស់ នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក គឺ​ជា​សាសនា​ដែល​មានតួអង្គ​​ព្រះ​ច្រើនអង្គ។ មនុស្ស​ជាតិ​នាំគ្នា​គោរព​ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ថា​ជា​ព្រះ ហើយ​នាំគ្នា​សង់​រូបសំណាក​តំណាង​តួអង្គ​ព្រះ ដើម្បី​ជា​ទីសក្ការៈ។

​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​​បាន​​បង្កើត​មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនាថ្មីមួយ​​ ដែល​​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះ​មាន​តែ​មួយ​អង្គ​គត់ គឺ “​ព្រះជាម្ចាស់” ​ដែល​ជា​អ្នក​បង្កើត និង​​មាន​អំណាច​លើ​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅក្នុង​ចក្រវាល​ទាំងមូល។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ផ្កាយ ឬ​សមុទ្រ ដែល​គេ​ធ្លាប់តែ​គោរព​បូជា​ពីមុន​មក​នោះ មិនមែន​ជា​ ​ព្រះ​នោះទេ ហើយ​ថា មនុស្ស​ត្រូវ​តែ​បោះបង់​ការ​គោរព​រូបសំណាក​ព្រះ ហើយ​បែរ​មក​គោរពបូជា​ “ព្រះពិត” វិញ។

ការបង្កើត​​សាសនា​ថ្មីនេះ គឺ​ជា​របត់​ថ្មី​ដ៏សំខាន់​​មួយ នៅ​ក្នុង​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ផ្នត់គំនិត​របស់​មនុស្ស។ តាមជំនឿថ្មីនេះ ធម្មជាតិ​​លែង​​ជា​ព្រះ​ដូចជា​គេ​ធ្លាប់​ជឿពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ធម្មជាតិ គឺ​ជា​អ្វី​ដែល​ព្រះពិត​បាន​បង្កើត​ឡើង ហើយ​ដែល​ព្រះ​ដាក់​ឲ្យ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​របស់​មនុស្ស។ ពេលវេលា​​មិនមែន​ជា​វាលវដ្តសង្សា ​វិលវល់​ដូចកង់រទេះ កើតចាស់​ឈឺស្លាប់​ ហើយ​ចាប់ជាតិ​មកវិញ​នោះទេ។ ពេលវេលា​​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅមុខ​ជានិច្ច ដោយ​មិន​អាច​វិលត្រឡប់​ថយក្រោយ​វិញ​បានទេ ហើយ​នៅ​ថ្ងៃអនាគត អ្វីៗ​អាច​នឹង​ប្រសើរ​ឡើង ប្រសិនបើ​គេ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង។​ ដូច្នេះ មនុស្ស​មិន​ត្រូវ​ផ្តេកផ្តួល​រង់ចាំ​វាសនា ហើយ​ក៏​មិនត្រូវ​​ផ្អែក​លើ​ទស្សនៈ "កម្មផល" ដោយ​មើល​ទៅលើ​ភាព​អយុត្តិធម៌​ក្នុង​សង្គម​ថា​ជា​ផល​ ដែល​បាន​ពី​កម្ម​ ដែល​បាន​ប្រព្រឹត្ត​ពី​មុន​នោះដែរ។ មនុស្ស​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចេះ​រើបម្រះ ងើបឡើង​ប្រឆាំង​នឹង​អំពើ​អយុត្តិធម៌ ដោយ​មិន​ត្រូវ​នៅ​ស្ងៀម ទ្រាំ​ទទួល​រងការ​ជិះជាន់ ដោយ​ចាត់ទុក​ថា​វា​ជា​កម្មផល​របស់​ខ្លួន​ពី​ជាតិមុន​នោះទេ។

ដោយសារ​តែ​មាន​ផ្នត់គំនិត​បែបនេះ​ហើយ ទើប​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ ដែល​ជា​ជនជាតិ​តូចមួយ​ហ៊ាន​ងើបឡើង​តវ៉ា​ប្រឆាំង​នឹង​ការជិះជាន់​របស់​អាណាចក្រ​រ៉ូម។ ការតវ៉ា​បះបោរ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ​ត្រូវ​អាណាចក្រ​រ៉ូម​បណ្តេញ​ចេញ​ពីទឹកដី​កំណើត ទៅរស់នៅ​រប៉ាត់រប៉ាយ គ្មាន​ស្រុក គ្មាន​ទេស​នឹងគេ​អស់រយៈពេល​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្នត់គំនិត​នេះ​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ដល់​មនុស្ស​យ៉ាងច្រើន​រហូត​​មកដល់​សព្វថ្ងៃ​នេះ ជាពិសេស ចំពោះ​ប្រជាជន​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​លោកខាងលិច ដែល​មាន​ជំនឿ និង​វប្បធម៌​តាមបែប​ជ្វីហ្វ ឬ​​គ្រឹស្តសាសនា៕

ពិភពក្រិក​ទល់នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍៖ ជ័យជម្នះ​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ

អំពី​ការ​ប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា​ រវាង​ក្រិក និង​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ការ​ប្រឈមមុខ​ដែល​ឈាន​ទៅ​ដល់​ការ​ផ្ទុះសង្រ្គាម​ជិត​កន្លះ​សតវត្សរ៍ ក៏ប៉ុន្តែ ទីចុងបញ្ចប់ អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​បរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយ​​​ត្រួតត្រា​ក្រិកបាន។

ប្រមាណ​ជា ៦រយឆ្នាំ មុន​គ.ស (ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៦រយឆ្នាំ​មុន​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន) មនុស្ស​បាន​ប្រមូលផ្តុំគ្នា បង្កើត​ជា​រដ្ឋ និង​អរិយធម៌​ធំៗ នៅ​អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា និង​ចិន ព្រមទាំង​នៅតាម​តំបន់​​ដែល​ជាប់​នឹង​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ។ ក្រោយមក គេឃើញ​មាន​អាណាចក្រ​មួយទៀត​បាន​លេចធ្លោឡើង នៅ​ក្នុង​តំបន់​ក្បែរ​ឈូងសមុទ្រ​ពែរស៍ ត្រង់​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ង់​បច្ចុប្បន្ន នោះ គឺ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​មាន​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ។

ក្រោមការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​ស៊ីរូស (Cyrus) អាណាចក្រ​ពែរស៍​បាន​​វាតទីពង្រីក​ដែនដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​វាយកាន់កាប់​រដ្ឋ​ដែល​នៅ​ជិតខាង ដែល​ក្នុងនោះ​ក៏រួមមាន​ទាំង​អាណាចក្រ​បាប៊ីឡូន នៅ​មេសូប៉ូតាមី​ផងដែរ។ គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​ ៥០០​មុន​គ.ស មេសូប៉ូតាមី អេហ្ស៊ីប ឥណ្ឌា ព្រមទាំង​តំបន់​អាស៊ី​កណ្តាល និង​មួយផ្នែក​នៃ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​កាន់កាប់​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍។

ក៏ប៉ុន្តែ អធិរាជ​​ពែរស៍​មិន​​សុខចិត្ត​បញ្ចប់​​ការពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន​ត្រឹមនេះ​ទេ។ នៅឆ្នាំ​៤៩៩​មុនគ.ស ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជដារីយូស (Darius) អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទ័ពជើងទឹក​របស់​លីបង់ (ហ្វេនីស៊ី) ក៏បាន​បញ្ជូន​ទូកចម្បាំង និង​ទាហាន​របស់​ខ្លួន​ ទៅ​វាយ​លុកចូល​ក្នុង​ប្រទេស​​ក្រិក។ ក៏ប៉ុន្តែ កងទ័ព​ពែរស៍​ត្រូវ​កងទ័ព​ក្រិក​វាយបំបាក់ នៅ​ប្រមាណ​ជា ៤០គីឡូម៉ែត្រ​ពី​បុរី​អាថែន នៅត្រង់​កន្លែងមួយឈ្មោះ​ថា “ម៉ារ៉ាតុង”។

ទាក់ទង​នឹង​សមរភូមិ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង​នេះ មាន​​ដំណើររឿង​ ដែល​គេនិទានតៗ​គ្នា​មក​ថា ក្រោយ​ពី​កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​បង្រ្កាប​​ទ័ព​ពែរស៍ អ្នកនាំសារ​ក្រិក​ម្នាក់​បាន​រត់​ពី​ម៉ារ៉ាតុង ដោយ​ឥតឈប់​ ដើម្បី​នាំ​ដំណឹង​ល្អ​នេះ​ទៅប្រាប់​រដ្ឋាភិបាល​នៅ​អាថែន។ ពេលទៅដល់​អាថែន ដោយ​មានការ​នឿយហត់​ខ្លាំងពេក ​អ្នកនាំសារ​រូបនេះ​និយាយ​បានតែ​មួយម៉ាត់ថា “យើង​ឈ្នះហើយ!” ក៏​ដួលស្លាប់ទៅ​។ ទៅតាម​ដំណើររឿង​នេះ​ហើយ បាន​ជា​គេ​ដាក់ឈ្មោះ​កីឡា​រត់ចម្ងាយ​មួយប្រភេទ ក្នុង​ការ​ប្រកួតកីឡាអូឡាំពិច​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​ថា “កីឡារត់ម៉ារ៉ាតុង”។

ក្រោយ​ពី​ទទួល​បរាជ័យ​នៅ​ម៉ារ៉ាតុង អាណាចក្រ​ពែរស៍​​មិន​អស់​ចិត្ត ក៏​បាន​លើក​ទ័ព​មក​​វាយលុក​លើ​ក្រិក​សាជាថ្មីទៀត។ សង្រ្គាម​រវាង​ពែរស៍ និង​ក្រិក​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​ប្រមាណ​ជា​កន្លះ​សតវត្សរ៍។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅ​ចុងបំផុត​ទៅ កងទ័ព​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ ដែល​មាន​ចំនួន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់ ​​នៅតែ​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ ដោយ​មិន​អាច​វាយកាន់កាប់​ក្រិកបាន។

តាមការពិត ក្នុង​ចំណោម​ទាហាន​ដែល​អាណាចក្រ​ពែរស៍​បញ្ជូន​ទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នៅ​ក្រិក មាន​មួយ​ផ្នែកធំ មិនមែន​ជា​ទាហាន​ពែរស៍​នោះទេ ប៉ុន្តែ ​ជា​​ទាហាន​ដែល​​មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​រដ្ឋ ដែល​​ស្ថិត​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​​អាណាចក្រ​ពែរស៍​។ ទាហាន​ទាំងនេះ​មិនមាន​ទឹកចិត្ត​ក្នុង​ការ​​ច្បាំង​​​ទល់​នឹង​ទាហាន​ក្រិក​នោះទេ ពីព្រោះ​វា​​មិនមែន​ជា​សង្រ្គាម ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​ពួកគេ​ តែ​ជា​សង្រ្គាម​ ដើម្បី​​​កេរ្តិ៍ឈ្មោះ​អាណាចក្រ​ពែរស៍។ ផ្ទុយទៅវិញ ទាហាន​ក្រិក​​ច្បាំង​ទល់នឹង​ទាហាន​ពែរស៍ ក្នុង​ស្មារតី​ស្នេហាជាតិ និង​ប្តូរផ្តាច់​ ដើម្បី​ការពារ​​សេរីភាព និង​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន ពី​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ បុរីរដ្ឋ​​ទាំងអស់​របស់​ក្រិក ដែល​ខ្លះ​ជា​គូប្រជែង​នឹង​គ្នា ក៏​សុខចិត្ត​ទុក​វិវាទ​របស់​ខ្លួន​មួយ​អន្លើ ដោយងាក​មក​ពួតដៃ​គ្នា ដើម្បី​ប្រយុទ្ធ​ទល់នឹង​កងទ័ព​ពែរស៍។

អាណាចក្រ​ពែរស៍​ ដែល​ជា​មហាអំណាច ធ្លាប់​វាយបង្ក្រាប​​កងទ័ព​ធំៗ ហើយ​ត្រួតត្រា​ទឹកដី ចាប់តាំង​ពី​ឥណ្ឌា មេសូប៉ូតាមី រហូតដល់​អេហ្ស៊ីប ក៏ប៉ុន្តែ បែរ​ជា​មក​បរាជ័យ​នៅ​ចំពោះ​មុខ​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ប៉ុន្មាន​រដ្ឋ​របស់​ក្រិក។

ក្រោយ​ពី​បាន​ទទួលជ័យជម្នះ​លើ​កងទ័ព​នៃ​អាណាចក្រ​ពែរស៍ អាថែន ដែល​ជា​បុរីរដ្ឋ​ដ៏សំខាន់​មួយ​របស់​ក្រិក បាន​ស្គាល់នូវ​ភាព​រុងរឿង មាន​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ ហើយ​បាន​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ខ្លួន​ ទៅកាន់​បុរីរដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​របស់​ក្រិក ក៏ដូចជា ទៅកាន់​រដ្ឋ​ផ្សេងទៀត​នៅ​ក្បែរៗ​នោះ។

អាថែន ​គឺ​ជា​អ្នក​បង្កើត​របប​ដឹកនាំ​បែបប្រជាធិបតេយ្យ​ជាលើក​ដំបូង​គេ​បង្អស់​ក្នុង​ប្រវត្តិ​មនុស្ស​ជាតិ។ ពលរដ្ឋ​អាថែន​ ដែល​មាន​អាយុ​ចាប់ពី ១៨ឆ្នាំ​ឡើងទៅ មានសិទ្ធិ​​ចូលរួម​ប្រជុំ ដើម្បី​ជ្រើសរើស​សមាជិក​សភា ហើយ​សមាជិក​សភា​​ ជា​អ្នក​ជ្រើសរើស​សមាសភាព​រដ្ឋាភិបាល។ ជា​ដំណើរការ​ប្រជាធិបតេយ្យ ដែល​បាន​បន្សល់​ទុក​រហូត​មក​ទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

នៅ​ក្រិក​​សម័យ​បុរាណ យុវជន​​​ទទួល​បាន​នូវការ​អប់រំ​យ៉ាងទូលំទូលាយ។ ពលរដ្ឋ​ក្រិក​​ភាគច្រើន​ចេះអាន និង​ចេះសរសេរ។ ពួកគេ​ចូលចិត្ត​ជជែកគ្នា ចែកចាយ និង​ផ្លាស់ប្តូរ​គំនិត​គ្នា​ទៅវិញទៅមក។ គឺ​ក្រិក​នេះ​ឯង ដែល​ជាអ្នក​ដុះគំនិត​ បង្កើតជា​សិល្បៈ​ល្ខោន និង​​ទស្សនវិជ្ជា។ សូក្រាត ទស្សនវិទូ​ ដែល​គេ​ស្គាល់​គ្រប់គ្នា នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក រហូត​មក​ទល់នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គឺ​ជា​ពលរដ្ឋ​ក្រិក។ ក្រៅពីសូក្រាត ទស្សនវិទូ​ល្បីៗ​ផ្សេងៗ​ទៀត ដូចជា ផ្លាតុង និង​អារីស្តូត ជាដើម ក៏​សុទ្ធតែ​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក។

ក្រៅពី​ប្រជាធិបតេយ្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ក្រិក​ក៏​បាន​​បង្កើត​គំនិត​ថ្មីៗជាច្រើន​ផ្សេងទៀត​ដែរ ដែល​បន្សល់​ទុក​ជា​កេរមរតក​​សម្រាប់​មនុស្ស​ជាតិ រហូតដល់​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ។ ទ្រឹស្តីបទ​គណិតវិទ្យា​ជាច្រើន​ មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ក្រិក ហើយ​​ដែល​​គេនៅតែ​បន្ត​យក​មក​បង្រៀន​នៅ​តាម​សាលារៀន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក​សព្វថ្ងៃ​នេះ (Pythagore, Thalès, Archimède សុទ្ធសឹង​ជា​ជនជាតិ​ក្រិក)។ ពី (តាម​អក្សរក្រិក π) ដែល​គេ​យក​មក​ប្រើ ដើម្បី​គណនា​បរិមាត្រ​នៃរង្វង់ គឺ​បង្កើតឡើង​ដោយ​ក្រិក។ នៅ​ក្នុង​ភាសា​នៃ​បណ្តា​ប្រទេស​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប​បច្ចុប្បន្ន គេ​សង្កេតឃើញ​ថា ពាក្យ​បច្ចេកទេស ដែល​អ្នក​ចេះដឹង​ច្រើន​តែ​យក​មក​ប្រើ ភាគច្រើន​ជា​ពាក្យ​ ដែល​មាន​ឫសគល់​ចេញ​ពី​ភាសា​ក្រិក។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា​ជិត ២ពាន់ ៥រយឆ្នាំមុន រដ្ឋបុរស​ក្រិក​ដ៏ល្បីម្នាក់ ឈ្មោះ “ពេរីគ្លែស” (Périclès) បាន​ថ្លែង​ក្នុង​សុន្ទរកថា​របស់​លោក​ថា៖

“របបនយោបាយ​របស់​យើង​គឺ​ជា​គំរូ​ដល់​អ្នក​ដទៃ។ សម្រាប់​ប្រទេស​របស់​យើង រដ្ឋ​ធ្វើការ ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​ភាគច្រើន មិនមែន​ សម្រាប់​ផលប្រយោជន៍​របស់​មនុស្ស​មួយ​ក្តាប់តូច​នោះទេ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​យើងហៅ​របបនយោបាយ​នេះថា​ជា​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាជន​ទាំងអស់​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា នៅ​ចំពោះ​មុខ​ច្បាប់។ ច្បាប់​ ដែល​ការពារ​អ្នក​ទន់ខ្សោយ។

ជាការពិត​ថា អ្វីៗ​មិនអាច​ស្ថិត​នៅ​ជា​អមតៈ​បាន​នោះទេ។ នៅថ្ងៃ​ណាមួយ ប្រជាជាតិ​យើង​នឹង​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ អស់លោក​អ្នក​ដែល​រស់នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​រាប់សតវត្សរ៍ ទៅថ្ងៃ​អនាគត អាច​នឹង​និយាយ​ពីពួកយើង​ថា ពួកយើង​បាន​​បង្កើត​បុរីដ៏ល្បីល្បាញ និង​ប្រកប​ដោយ​សុភមង្គល​បំផុត”។

ជិត ២៥សតវត្សរ៍​ក្រោយ​មក យើងអាច​និយាយបាន​ថា អ្វី​ដែល​​ Périclès ​បាន​ប្រមើលមើល​ខាងលើ​នេះ ពិតជា​បាន​កើតឡើង​មែន។

ជាការពិត​ថា ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យបុរាណ ខុសពី​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅ​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ របៀបរបបដឹកនាំ​​របស់​ក្រិក​សម័យបុរាណ​ត្រូវបាន​រៀបចំ​ទៅតាម​លក្ខណៈ​ជា​បុរីរដ្ឋ​តូចៗ​ ដែល​មាន​ប្រជាជន​តិច ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​សម័យនោះ គឺ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដោយ​ផ្ទាល់ ហើយ​​មានតែ​ពលរដ្ឋជា​បុរស​ប៉ុណ្ណោះ​​​ ដែល​អាច​ចូលរួម​​សម្រេច​កិច្ចការ​រដ្ឋ និង​ជ្រើសរើស​តំណាងរាស្រ្ត​បាន ដោយ​ផាត់ស្រ្តី​ចេញ​ពី​កិច្ចការ​រដ្ឋ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ គោលគំនិត​រួម​នៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក គឺគោលការណ៍​​​យក​ប្រជាជន​ជាធំ (រដ្ឋាភិបាល​របស់​រាស្រ្ត ជ្រើសរើស​ដោយ​រាស្រ្ត និង​ដើម្បីរាស្រ្ត) គឺ​ជា​គោលការណ៍​ដែល​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​បំផុត នៅ​ក្នុង​គំនិត​នយោបាយ​នា​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន៕

ការធ្លាក់ដុនដាប​របស់​ក្រិក​និង​ការ​លេចមុខ​មហាអំណាច​ថ្មី​របស់ ​Alexandre ​le ​Grand អំពី​ការ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក។ ការធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ដែល​បណ្តាល​មក​ពី​ការ​បែកបាក់​ផ្ទៃក្នុង​ប្រទេស​ខ្លនឯង។

នៅពេល​ដែល​ប្រទេស​មួយ​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា ប្រទេស​នោះ​ច្រើន​តែ​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើ​មាន​ការ​បែកបាក់​គ្នា ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង ប្រទេស​ប្រាកដ​ជា​នឹង​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ ហើយ​អាច​នឹង​ត្រូវ​រលំរលាយ​ ធ្លាក់​ទៅក្នុងការ​ត្រួតត្រា​របស់​បរទេស។ នេះ​គឺ​ជា​ភាពពិតជាក់ស្តែង ដែល​កើតមាន​ឡើង នៅ​គ្រប់កន្លែង ទាំង​នៅ​ក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជា​​កាលពី​សម័យបុរាណ។

កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំមុន ក្រិក​ ដែល​មាន​ការ​រួបរួមគ្នា អាច​ច្បាំង​ឈ្នះ​មហាអំណាច​ពិភពលោក គឺ​អាណាចក្រ​​ពែរស៍ រួចហើយ​ក្រិក​ខ្លួនឯង​ក៏​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង​ ជា​ប្រទេស​មហាអំណាច​ដ៏សំខាន់​មួយ នៅលើ​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ ភាពរុងរឿង​របស់​ក្រិក​បាន​ឈាន​មក​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ពេល​ដែល​ក្រិក​បែកបាក់គ្នា ហើយ​គិត​តែ​ពី​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ហែកហួរ​គ្នាឯង គឺ​នៅ​ក្នុង​សង្រ្គាម ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា “សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស” (Peloponnèse)។

ក្រិកសម័យបុរាណ គឺ​ជា​បណ្តុំ​នៃ​បុរី​តូចៗ​ជាច្រើន ដែល​មាន​រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ឯករាជ្យ​ដាច់ចេញ​ពីគ្នា​ប្រៀបបាន​នឹង​កូនរដ្ឋ ដែល​គេ​ឲ្យឈ្មោះ​ថា “បុរីរដ្ឋ”​ (City-State/Cité-Etat)។ សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស ដែល​ចាប់ផ្ទុះឡើង ពី​ឆ្នាំ​៤៣១​មុន​គ.ស ហើយ​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​៤០៤​មុន​គ.ស គឺ​ជា​សង្រ្គាម​រវាង​បក្សសម្ព័ន្ធ​ពីរ​នៃ​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក៖ បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាង​​ដឹកនាំ​ដោយ​​អាថែន (Athènes) និង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​ម្ខាងទៀត​ដឹកនាំ​ដោយ​ស្ប៉ាត (Sparte)។

នៅ​ទីបញ្ចប់ គឺ​ខាង​បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ទទួល​ជ័យជម្នះ ក៏ប៉ុន្តែ សង្រ្គាម​​ ៣០ឆ្នាំ​នេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ក្រិក​ទាំងមូល​ត្រូវ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយ។ អាថែន ដែល​ចាញ់​សង្រ្គាម ​ត្រូវ​វិនាស​ហិនហោច ហើយ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​ត្រូវ​ដួលរលំ។ ក៏ប៉ុន្តែ ក្នុង​ពេល​ជាមួយគ្នា បក្ស​សម្ព័ន្ធ​របស់​ស្ប៉ាត ដែល​ជា​អ្នក​ឈ្នះ​សង្រ្គាម ក៏​បាន​ជួប​ប្រទះ​នឹង​​ភាពក្រីក្រ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់ទីកន្លែង​ដែរ។

សង្រ្គាម​ប៉េឡូប៉ូនែស​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ភាព​រុងរឿង​នៃ​មហាអំណាច​ក្រិក​ត្រូវ​បញ្ចប់​ជា​ស្ថាពរ ហើយ​មិនយូរ​ប៉ុន្មាន​ អតីត​មហាអំណាច​មួយនេះ​ក៏​​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​មហាអំណាច​ថ្មីមួយទៀត គឺ​អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន (Macédoine) ដឹកនាំ​ដោយ​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​មួយរូប គឺ Alexandre le Grand (តាមភាសា​អង់គ្លេស Alexander the Great)។

ម៉ាសេដ្វាន តាមពិតទៅ​ ក៏​​ជា​នគរ​មួយ ដែល​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​ដែរ ហើយ​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​តំបន់​ស្វ័យ័ត​មួយ​របស់​ក្រិក​។ Alexandre ដែល​ជា​អធិរាជ​ដ៏ល្បីល្បាញ​​របស់​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​កូនសិស្ស​របស់​អារីស្តូត ដែល​ជា​ទស្សនវិទូ​ក្រិក។

Alexandre le Grand ដែលមាន​វ័យត្រឹមតែ ២០ឆ្នាំ បាន​ឡើង​គ្រងរាជ​ជា​ស្តេច​របស់​ម៉ាសេដ្វាន ក្រោយ​ពី​ស្តេច​ហ្វីលីព ដែល​ជា​បិតា ត្រូវ​គេ​លបធ្វើ​ឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៣៣៦​មុនគ.ស។ Alexandre គឺ​ជា​បញ្ញវន្ត​មួយរូប​ដែល​ពូកែ​ខាង​កំណាព្យ និង​ទស្សនវិជ្ជា ហើយ​ក៏​ជា​អ្នក​ជំនាញ​ខាង​ទ័ព​សេះ​ផងដែរ។ នៅ​ពេល​ឡើង​គ្រងរាជ​ភ្លាម បញ្ហា​ដែល​​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​មុនគេ គឺ​ការ​រកវិធី​បញ្ចប់​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​ ដើម្បី​​បង្រួបបង្រួម​បុរីរដ្ឋ​ក្រិក​ឡើងវិញ ហើយ​វិធី​ដ៏ល្អបំផុត​ក្នុងការ​បង្រួបបង្រួម​គូប្រជែង​អស់ទាំងនេះ គឺ​ស្វែងរក​សត្រូវ​រួម​មួយ។ Alexandre le Grand ក៏​គិតឃើញ​គំនិត​មួយ គឺ​ប្រមែរប្រមូល​ទ័ព​ម៉ាសេដ្វាន រួម​ជាមួយ​នឹង​ទ័ព​ក្រិក​ទាំងអស់ ប្រកាស​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដើម្បី​ជា​ការ​សងសឹក ចំពោះ​អំពើ​ឈ្លានពាន​របស់​ពែរស៍​ ទៅលើ​ក្រិក កាល​ពី​មុន។

ដោយសារតែ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​គឺ​ជា​សត្រូវ​ចាស់​របស់​ក្រិក ហើយ​​​ម៉ាសេដ្វាន គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​វប្បធម៌​ក្រិក កងទ័ព​ក្រិក​បាន​​ប្រមូល​គ្នា ចេញ​ទៅតាម​ Alexandre le Grand ក្នុង​ការ​ធ្វើ​​សង្រ្គាម​ទល់​នឹង​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដោយ​គេ​ចាត់ទុក​ថា​នេះ​គឺ​ជា​សង្រ្គាម ​​រវាង​ក្រិក និង​ពែរស៍។

ចេញ​ពី​ក្រិក កងទ័ព​របស់​ Alexandre le Grand បាន​វាយ​បំបាក់​កងទ័ព​របស់​អាណាចក្រ​ពែរស៍ នៅតួកគី ហើយ​បន្ទាប់មក​ វាយ​ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាង​ត្បូង ចូលកាន់កាប់​​លីបង់ ស៊ីរី អ៊ីស្រាអែល អេហ្ស៊ីប បាប៊ីឡូន (អ៊ីរ៉ាក់) និង​ចុងក្រោយ​ ទឹកដី​ពែរស៍​ផ្ទាល់ (អ៊ីរ៉ង់)។ នៅ​ឆ្នាំ​៣៣១​មុន​គ.ស កងទ័ព​ពែរស៍ ដែល​នៅ​សេសសល់​ចុងក្រោយ​​ ត្រូវបាន​កងទ័ព​ Alexandre le Grand វាយ​កម្ទេច ​អាណាចក្រ​ពែរស៍​ត្រូវ​ដួលរលំ ហើយ​ Alexandre le Grand ក៏​ប្រកាស​ខ្លួន​ថា​ជា​អធិរាជ​របស់​ពិភពលោក។

អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ដែលដឹកនាំ​ដោយ​ Alexandre le Grand ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់ទុក​ថា​អធិរាជ​របស់​ក្រិក​ដែរ​នោះ បាន​ជំនួស​អាណាចក្រ​ពែរស៍ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ ដែល​លាតសន្ធឹង​ចាប់តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ កាត់តាម​ដើមបូព៌ា​ រហូតដល់​អាស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ Alexandre le Grand មិន​ស្កប់​ចិត្ត​តែ​ត្រឹមនោះទេ ដោយ​បាន​បែកគំនិត​មាន​មហិច្ឆតា​ថ្មីមួយទៀត គឺ​​ចង់វាតទី​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ទាំងមូល។

Alexandre le Grand បាន​​លើកទ័ព​ចេញ​ពីពែរស៍​វាយលុក​ឆ្ពោះទៅ​ទិសខាងកើត រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ ក៏ប៉ុន្តែ ទៅដល់​​កន្លែង​មួយ ក្បែរ​ក្រុងញូវដេលីបច្ចុប្បន្ន Alexandre le Grand ត្រូវ​គាំង​ដំណើរ​ ទៅមុខ​ទៀត​លែង​បាន ដោយសារ​តែ​កងទ័ព​នាំគ្នា​ធ្វើ​កូដកម្ម​លែង​ប្រយុទ្ធ។ ទាហាន​ក្រិក​​ចាប់ផ្តើម​ធុញទ្រាន់​នឹង​សង្រ្គាម​​ ម្យ៉ាង គឺ​ដោយសារតែ​ពួកគេ​​បាន​ចាកចេញ​ឆ្ងាយ​​ពី​ស្រុក​កំណើត​អស់រយៈពេល ៩ឆ្នាំ​មកហើយ។ ម្យ៉ាងទៀត អាណាចក្រ​ពែរស៍ ដែល​ជា​គូសត្រូវ​របស់​ក្រិក​ និង​ដែល​ជា​គោលដៅ​ចម្បង​នៃ​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នេះ ក៏​ត្រូវបាន​ពួកគេ​វាយ​កម្ទេច​​រួចហើយ​ដែរ។ ដូច្នេះ សម្រាប់​ពួកក្រិក វា​គ្មាន​ន័យអ្វី ដែល​ត្រូវ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​តទៅមុខ​ទៀត​នោះទេ។

នៅពេល​ដែល​កងទ័ព​ឈប់​ស្តាប់​បញ្ជា លែង​ចង់​ធ្វើ​ដំណើរ​តទៅមុខទៀត Alexandre le Grand បាន​ត្រឹមតែ​ខឹង​សម្បារ តែ​ធ្វើ​អ្វី​មិន​កើត ក៏​សុខចិត្ត​ស្តាប់​តាម​ការទាមទារ​​របស់​កងទ័ព​ខ្លួន។ ពីសាច់រឿងនេះ គេ​អាច​ទាញ​បាន​មេរៀន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ថា គ្រប់អំណាច​ទាំងអស់ មាន​មូលដ្ឋាន​គ្រឹះ នៅលើ​​ការព្រមព្រៀង​ស្តាប់​បង្គាប់​របស់​រាស្រ្ត មិនថា ក្នុង​របប​ផ្តាច់ការ ឬ​របប​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ។ នៅពេល​ដែល​រាស្រ្ត​លែង​ស្តាប់​បង្គាប់ ទោះបី​ជា​អំណាច​ផ្តាច់ការ ឬអំណាច​យោធា ​ក៏​ត្រូវ​តែ​ដួលរលំ​ដែរ។

ដោយ​គ្មាន​ជម្រើស Alexandre le Grand ក៏​បាន​ដក​កងទ័ព​ចេញ​ពី​ឥណ្ឌា ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ត្រឡប់​ក្រោយវិញ ទៅដល់​បាប៊ីឡូន ទី​ដែល​ព្រះអង្គ​ចង់​តាំង​រាជធានី សម្រាប់​អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ គឺ​រាជធានី​របស់​ពិភពលោក។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ​៣២៣​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​គ្រងរាជ្យ​បាន​តែ ១៣ឆ្នាំ​ Alexandre le Grand បាន​ចូល​ទិវង្គត ក្នុងវ័យ ៣២ឆ្នាំ។ មូលហេតុ​នៃ​ការ​ស្លាប់​នេះ ត្រូវបាន​គេ​យល់​ឃើញ​ផ្សេងៗ​ពី​គ្នា ខ្លះ​ថា​​​មក​ពី​ការ​ផឹកស្រា​ច្រើន​ហួសហេតុ​​ ឬ​ក៏ដោយសារ​តែ​មាន​គេ​ដាក់​ថ្នាំបំពុល​ក្នុងស្រា ហើយ​ខ្លះ​ទៀត​ថា មក​ពី​ជំងឺ​គ្រុនចាញ់ ឬ​ជំងឺ​គ្រុនពោះវៀន។ សាកសព​របស់​ Alexandre le Grand ត្រូវ​បាន​គេ​ដង្ហែ​យក​ទៅ​បញ្ចុះ នៅ​អេហ្ស៊ីប ក្នុង​ទីក្រុងមួយ​ដែល​យក​ឈ្មោះ​តាម Alexandre le Grand គឺ​ទីក្រុង​អាឡិចសង់ឌ្រី (Alexandrie)។

ជាង ១០ឆ្នាំ ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​ Alexandre le Grand ម៉ាសេដ្វាន និង​ក្រិក បាន​ស្គាល់​នូវ​ភាព​រុងរឿង ក្នុងឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ដែល​គ្រប់គ្រង​ផ្ទៃដី​លាតសន្ធឹង​ជាង ៥លាន​​គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ហើយ​វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក​បាន​ជះឥទ្ធិពល​​ទៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង ចាប់តាំង​ពី​​អឺរ៉ុប និង​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​ឥណ្ឌា។ មានតែ​ចិន​មួយប៉ុណ្ណោះ ដែល​មិន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​ក្រិក។

ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្រោយ​ពេល​ដែល Alexandre le Grand ចូល​ទិវង្គត ដោយសារតែ​ការ​ឈ្លោះ​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​ រវាង​មេទ័ពកំពូលៗ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន ក៏​ត្រូវ​បាក់បែក​គ្នា ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​២៨១​មុនគ.ស ក្រោយ​ពី​មាន​សង្រ្គាម​ដណ្តើម​រាជបល្ល័ង្ក​​​អស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំ អាណាចក្រ​របស់ Alexandre le Grand ក៏​ត្រូវ​ពុះ​ជាបួន​ចំណែក បង្កើតទៅជា​អាណាចក្រ​បួនផ្សេងគ្នា ​នៅ​អេហ្ស៊ីប នៅ​បាប៊ីឡូន ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​ម៉ាសេដ្វាន៕ ​ ការងើបឡើង​នៃ​អរិយធម៌​អឺរ៉ុប និង​ចក្រភព​រ៉ូម

កាលពីជាង​២ពាន់​ឆ្នាំមុន នៅក្នុង​អំឡុង​ពេល​ដែល​ម៉ាសេដ្វាន់ ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់ Alexandre le Grand កំពុង​វាតទី​កាន់កាប់​ដែនដី តាំង​ពី​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ រហូតដល់​​តំបន់​អាស៊ី នៅ​ទិស​ខាងកើត នៅ​ប៉ែក​ខាងលិច​មេឌីទែរ៉ាណេ​ឯណេះវិញ គឺ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​បុរេប្រវត្តិ​មួយ​ចំនួន បាន​​​ផ្លាស់ប្តូរ​របៀបរស់​នៅ​ ពី​ការ​បរបាញ់​ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម​វិញ។ ក្នុង​ចំណោម​នោះ មាន​ប្រជាជន​មួយក្រុម​ ដែល​មាន​ការ​វិវឌ្ឍ​លឿន​ជាងគេ បង្កើត​ទៅជា​រដ្ឋ ហើយ​រហូត​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​អរិយធម៌​ដ៏រុងរឿង​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ​អរិយធម៌​រ៉ូម។

តាមពិត ពួករ៉ូម​បាន​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ តាំង​ពី​ឆ្នាំ​៧៥៣​មុនគ.ស​​ម៉្លេះ ដោយ​នៅពេលដំបូង រ៉ូម​ប្រកាន់​យក​របបដឹកនាំ​បែប​រាជានិយម ដូចជា​បណ្តា​រដ្ឋ​ភាគច្រើន​ផ្សេងទៀត នៅ​សម័យកាល​នោះ។ ប៉ុន្តែ ប្រជាជន​រ៉ូម​ជាទូទៅ មិនចូលចិត្ត​ស្តេច ក៏​បាន​ផ្លាស់ប្តូរ​របបដឹកនាំ​ទៅ​ជា​របប​សាធារណរដ្ឋ​វិញ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៥០០​មុនគ.ស។ សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ នៅ​ពេលនោះ ប្រកាន់​យក​របៀបដឹកនាំ​ស្រដៀង​នឹង​ប្រជាធិបតេយ្យ​ក្រិក​ដែរ ដោយ​មាន​​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​ជា​ច្បាប់​កំពូល ដែល​មាន​ចែង​ពី​ការ​បែងចែក​អំណាចរដ្ឋ។ ប្រមុខដឹកនាំ​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “កុងស៊ុល” ត្រូវ​បាន​ជ្រើស​តាំង​ឡើង តាមរយៈ​ការ​បោះឆ្នោត ដោយ​មាន​អាណត្តិ ១ឆ្នាំ។

អរិយធម៌​រ៉ូម ស្ថិត​ក្នុង​ចំណោម​អរិយធម៌​ធំៗ ដែល​បន្សល់​ទុក​នូវ​ឥទ្ធិពល និង​កេរមរតក​ដល់​មនុស្ស​ជាតិ​រហូតដល់​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន។ ក្រិក​បង្កើត​ទស្សនវិជ្ជា និង​សិល្បៈ​ល្ខោន។ ហ្វេនីស៊ី (លីបង់) បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​សំណេរ​បែប​អក្ខរក្រម។ ចំណែក​រ៉ូមវិញ បង្កើត​ប្រព័ន្ធ​ច្បាប់ និង​សិទ្ធិ ជាពិសេស សិទ្ធិ​លើ​កម្មសិទ្ធិ​ឯកជន។

សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម​ ដែល​មាន​កម្លាំង​ខ្លាំងឡើងៗ បាន​ចាប់ផ្តើម​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន ដោយ​បាន​គ្រប់គ្រង​អ៊ីតាលី​ទាំងមូល នៅ​ឆ្នាំ​២៧២​មុន​គ.ស។ មិនយូរ​ប៉ុន្មាន ការកើនឡើង​នៃ​អំណាច​របស់​រ៉ូម ក៏​បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​ប៉ះទង្គិច​ទៅដល់​រដ្ឋ​មួយទៀត គឺ​ការតាហ្ហ្ស (Carthage)។ Carthage ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ម្តុំ​ប្រទេស​ទុយនីស៊ី​បច្ចុប្បន្ន គឺ​ជា​​អតីត​បុរីរដ្ឋ​របស់​លីបង់ ដែល​នៅពេលនោះ បាន​ក្លាយទៅជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យមួយ ហើយ​ជា​មហាអំណាច​មួយ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

សង្រ្គាម​រវាង​រ៉ូម និង​ Carthage ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា សង្រ្គាម​ពុយនិក (​Punique) ក៏​បាន​ផ្ទុះឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៦៤​មុនគ.ស ហើយ​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​​រហូតដល់​ឆ្នាំ​១៤៦​មុនគ.ស។ នៅ​ក្នុងរយៈពេល​ជាង​១សតវត្សរ៍​នេះ រ៉ូម និង Carthage ច្បាំងគ្នា ដើម្បី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ។

នៅពេលមួយ កងទ័ព Carthage ដែល​ស្ថិត​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​​មេទ័ពដ៏ល្បី​មួយរូប ឈ្មោះ​ហានីបាល (Hannibal) និង​ដែល​មាន​ទ័ព​ដំរី​នាំចូល​មក​ពី​ឥណ្ឌា មាន​ប្រៀប​យ៉ាងខ្លាំង លើ​ទាហាន​រ៉ូម ដោយ​បាន​វាយ​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​ហ្គោល (Gaule) ពោលគឺ​ប្រទេស​​បារាំងបច្ចុប្បន្ន​ ហើយ​វាយលុក​រហូតដល់​ប៉ែក​ខាង​ជើង​អ៊ីតាលី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់​រ៉ូម។

នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​កងទ័ព Carthage កំពុង​ឡោមព័ទ្ធ​អ៊ីតាលី កងទ័ព​រ៉ូម ក៏​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​របស់​ខ្លួន​តាម​កប៉ាល់ ចេញ​ពី​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អ៊ីតាលី ឆ្លងកាត់​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ឲ្យ​វាយលុក​ចូល​ទៅ​ក្នុង​​ទុយនីស៊ី ដែល​ជា​មូលដ្ឋាន​ធំ​របស់ Carthage។ ដោយ​មាន​ការភិតភ័យ Carthage ក៏​បាន​បញ្ជា​ឲ្យហានីបាល ដកទ័ព​ចេញ​ពី​អ៊ីតាលី​មកវិញ ដើម្បី​មក​ជួយ​ការពារ​ទុយនីស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែ ពេល​មកដល់​ទុយនីស៊ី កងទ័ព​របស់​ហានីបាល​​ត្រូវ​ទាហាន​រ៉ូម​វាយបំបាក់។ Carthage ក៏​បាន​សុំចុះចាញ់ ហើយរ៉ូម​ក៏​ដណ្តើម​កាន់កាប់​អេស្ប៉ាញ និង​ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​នៃ​ដែនដី​របស់​ពួក​ហ្គោល (បារាំង)។

លទ្ធផល​នៃ​សង្រ្គាម រវាង​​​រ៉ូម និង Carthage គឺ​ជា​ចំណុច​របត់​ដ៏សំខាន់​មួយ នៃ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​លោក​ខាងលិច។ បើសិន​ណា​​ជា​រ៉ូម​ចាញ់​ Carthage​ វិញ ពេលនេះ ប្រជាជន​នៅ​អឺរ៉ុប​​ប្រហែល​​ជា​កំពុង​ប្រើ​ភាសា​ ដែល​មាន​ដើមកំណើត​ពី​អារ៉ាប់ ហើយ​មិនមែន​និយាយ​ភាសា ដែល​មាន​ដើម​កំណើត​ឡាតាំង (បារាំង អ៊ីតាលី អេស្ប៉ាញ) ​ដូចជា​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ទេ។

ក្រោយពីបាន​ឈ្នះសង្រ្គាម​លើ​ Carthage អំណាច​របស់​សាធាណរដ្ឋ​រ៉ូម​ក៏​បាន​កើនឡើង​កាន់តែ​ខ្លាំង ហើយបន្តិចម្តងៗ ​បាន​វាតទី​ដណ្តើម​កាន់កាប់​ទឹកដី​​កាន់តែ​ច្រើន នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​។ អាណាចក្រ​ម៉ាសេដ្វាន់ ដែល​បន្សល់ទុក​ពី​ Alexandre le Grand ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​រ៉ូម ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៦៨​មុនគ.ស រ៉ូម​ក៏​បាន​ដាក់​អាណានិគម​លើ​ក្រិកទាំងមូល។ ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ វប្បធម៌ និង​អរិយធម៌​ក្រិក នៅតែ​​មាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំង​ជាងគេ នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ពីព្រោះ​ថា ពួករ៉ូម​ខ្លួនឯង​ក៏​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​វប្បធម៌​ក្រិក​តាំង​ពី​យូរ​ណាស់​មក​ហើយ​ដែរ ហើយ​នៅ​ទីបំផុត​ទៅ វប្បធម៌ក្រិក និង​វប្បធម៌​រ៉ូម​ត្រូវ​រលាយចូល​គ្នាតែមួយ ហើយ​គឺ​មហាអំណាច​រ៉ូម ដែល​ជា​អ្នក​ចែកចាយ​បន្ត​នូវ​ឥទ្ធិពល​វប្បធម៌​ក្រិក។ រ៉ូម​ពង្រីក​ទឹកដី​ទៅដល់​ទីណា ឥទ្ធិពល​នៃ​វប្បធម៌​របស់​ក្រិក​ក៏​រីកសាយភាយ​ទៅដល់​ទីនោះ។

គិតត្រឹមឆ្នាំ​សតវត្សរ៍​ទី២ មុនគ.ស ជាលើក​ទីមួយ និង​ជាលើក​ចុងក្រោយ នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​តំបន់​នៅ​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ​ទាំងមូល ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​តែមួយគត់ គឺ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ នៅពេលនោះ គ្មាន​សត្រូវ​​​ណា ពី​ខាង​ក្រៅ ដែល​ហ៊ាន​ងើបឡើង​ប្រឈមមុខ​ជាមួយ​នឹង​រ៉ូម​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​សត្រូវ​មួយ​ផ្សេងទៀត គឺ​ជម្លោះ​ផ្ទៃក្នុង។

ប្រជាជនរ៉ូម​មាន​ចំនួន​កើនឡើង​យ៉ាង​ឆាប់រហ័ស ហើយ​មាន​ចំនួន​កាន់តែ​ច្រើន ចំណែក​ឯ​ស្ថាប័ន​នយោបាយ​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម ដែល​បង្កើតឡើងដំបូង សម្រាប់​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​តូចមួយ ក៏​ត្រូវ​ប្រឈមមុខ​នឹង​បញ្ហា ហើយ​លែង​អាច​គ្រប់គ្រង​​រដ្ឋ​ដ៏ធំ និង​​ដែល​មាន​ប្រជាជន​យ៉ាងច្រើន​សន្ធឹកសន្ធាប់​បែបនេះ​តទៅទៀតបាន។ រ៉ូម​ក៏​ត្រូវ​ធ្លាក់​ក្នុង​សង្រ្គាម​ស៊ីវិល​ និង​ការ​បះបោរ​របស់​ប្រជាជន ដូចជា ការបះបោរ​នៅ​ក្រិក និង​នៅ​អេស្ប៉ាញ​ ជាដើម ហើយ​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​នេះ បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​រហូតដល់​ទៅ​​១​សតវត្សរ៍។

ក៏ប៉ុន្តែ បើទោះបីជា​មាន​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង​រ៉ាំរ៉ៃ​បែបនេះ​ក៏ដោយ អំណាច​រ៉ូម​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​មិនបាន​ធ្លាក់ចុះ​នោះទេ។ រ៉ូម​នៅតែ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​នៅ​ក្នុង​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ​ដដែល។

នៅ​ប្រមាណ​ជា​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សរ៍​ទី១​មុន​គ.ស នៅពេល​ដែល​រ៉ូមកំពុង​ស្ថិត​ក្នុង​ភាព​ចលាចល​ផ្ទៃក្នុង ឥស្សរជន​ដ៏សំខាន់​មួយ​ក៏​បាន​លេចមុខឡើង នៅ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​រ៉ូម គឺ​ហ្ស៊ុលស៍ សេហ្សា (Jules César)។

សេហ្សា​​ បាន​ជាប់ឆ្នោត​ជា​កុងស៊ុល​រ៉ូម (​អំណាច​នីតិប្រតិបត្តិ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម) នៅ​ឆ្នាំ​៥៩​មុន​គ.ស។ ក្រោយមក សេហ្សា បាន​ដឹកនាំ​កងទ័ព​រ៉ូម​ធ្វើ​សង្រ្គាម​វាតទី​កាន់កាប់​តំបន់​ជាច្រើន នៅ​ក្នុង​ទ្វីបអឺរ៉ុប។​ នៅ​ឆ្នាំ​៥២​មុន​គ.ស សេហ្សា បាន​វាយបំបាក់​ពួក​ហ្គោល (ប្រទេស​បារាំងបច្ចុប្បន្ន)​ នៅត្រង់​កន្លែងមួយ ដែល​គេ​ហៅ​ថា សមរភូមិ​អាលេស៊ីយ៉ា (Alésia)។

ក្រោយ​ពី​ជ័យជម្នះ​នេះ សេហ្សា​បាន​នាំទ័ព​​វិលត្រឡប់​ទៅកាន់​រ៉ូមវិញ ដោយ​បាន​ប្រើ​កម្លាំង​ទ័ព​វាយ​ដណ្តើម​អំណាច​ទាំងអស់​មក​កាន់កាប់។ ក្រោយ​ពី​បាន​ក្តាប់​អំណាច​ពេញដៃ សេហ្សា បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ពង្រីក​ទឹកដី​រ៉ូម​ ហើយ​បាន​ប្រកាស​ខ្លួនឯង​ជា​មេដឹកនាំ​ផ្តាច់ការ​​នៃ​សាធារណរដ្ឋ​រ៉ូម។ ក៏ប៉ុន្តែ សេហ្សា​ត្រូវ​បាន​គេ​លបធ្វើឃាត នៅ​ឆ្នាំ​៤៤​មុន​គ.ស។

មរណភាព​របស់​ហ្ស៊ុល សេហ្សា គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​មួយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​របបសាធារណរដ្ឋ​ នៅ​រ៉ូម ឈាន​ទៅ​រក​ការ​ដួលរលំ ដោយ​ជំនួស​មកវិញ ដោយ​របប​ដឹកនាំ​ថ្មីមួយ​ទៀត គឺ ចក្រភព​​រ៉ូម។ ចក្រភព​រ៉ូម​ ដែល​ចាប់កំណើតឡើង នៅ​ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស ហើយ​បន្ត​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ រហូតដល់​ឆ្នាំ​៤៧៦​នៃ​គ.ស។ គិតជា​សរុប​ទៅ រ៉ូម (ទាំង​ក្នុង​សម័យកាល​សាធារណរដ្ឋ និង​ក្នុង​សម័យកាល​​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម) បាន​​ធ្វើ​ជា​មហាអំណាច​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ អស់រយៈពេល ជិត ៧០០​ឆ្នាំ៕

ភាពរុងរឿង​និង​ការ​ធ្លាក់​ដុនដាប​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម

ឆ្នាំ​២៧​មុន​គ.ស (២០៤០​ឆ្នាំ​មុន​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) រ៉ូម​បោះបង់​របបដឹកនាំ​បែប​សាធារណរដ្ឋ ដែលមាន​តុល្យភាព​អំណាច​ រវាង​ព្រឹទ្ធសភា និង​កុងស៊ុល ហើយងាក​មក​​ចាប់យក​របៀបដឹកនាំ​បែប​ចក្រភព ដែល​អំណាច​ទាំងអស់​ត្រូវ​ប្រមូលផ្តុំ​នៅលើ​មនុស្ស​តែម្នាក់ គឺ​អធិរាជ។ អធិរាជដំបូងបង្អស់​ នៃ​ចក្រភពរ៉ូម មានឈ្មោះថា អូហ្គូស (Auguste) ឬ​តាម​ភាសា​ឡាតាំង Augustus។

នៅក្នុងរយៈពេល ៥៦​ឆ្នាំ ដែល​លោក​កាន់អំណាច អធិរាជ​អូហ្គូសបាន​ស្តារ​ប្រទេសជាតិ​ឡើងវិញ ឲ្យ​ចេញ​ពី​ភាព​ប្រេះឆា នៃ​វិវាទ​ផ្ទៃក្នុង ដែល​បាន​អូសបន្លាយ​ពេល​អស់រយៈពេល​ប្រមាណ​ជា ១​សតវត្សរ៍​កន្លងទៅ ហើយ​ដឹកនាំ​ចក្រភព​រ៉ូម ឆ្ពោះទៅរក​សុខសន្តិភាព និង​វិបុលភាព។ កំណែទម្រង់​សង្គម​ជាច្រើន​ត្រូវ​បាន​រៀបចំ​ធ្វើ។ ក្នុងពេល​ជាមួយគ្នា ការ​ការច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​ចេះតែ​បន្ត។

ទាក់ទង​នឹង​វិស័យ​យោធា រ៉ូម​បាន​បង្កើត​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធកងទ័ព​ថ្មី​ស្រឡាង​មួយ ដែល​មិនមាន​អ្នកណា​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន គឺ​កងទ័ព​អាជីព។ ទាហាន​រ៉ូម មិនមែន​ជា​កសិករ​​ដែល​គេ​កេណ្ឌ​យក​មកច្បាំង នៅ​ក្នុង​ពេល​មាន​តម្រូវការ ហើយ​ពេល​ចប់ចម្បាំង​ វិលត្រឡប់​ទៅ​ធ្វើ​ស្រែចម្ការ​វិញ ដូច​អ្វី​ដែលប្រទេស​ផ្សេងទៀត​ធ្លាប់​ធ្វើ​ពីមុន​នោះទេ។ នៅ​រ៉ូម ទាហាន​បំពេញ​មុខងារ​ក្នុង​ជួរ​កងទ័ព​ជា​អចិន្រ្តៃយ៍៖ ចេញ​ច្បាំង​នៅ​ពេល​មានចម្បាំង ហើយ​នៅ​ពេល​គ្មានចម្បាំង ត្រូវ​​ទទួល​ការ​ហ្វឹកហ្វឺន ​ដោយ​ទទួល​ប្រាក់បៀរវត្សរ៍​ ដូចជា​ការ​បំពេញ​មុខរបរ​ផ្សេងទៀត​ដែរ។ ហេតុដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ រ៉ូម​មាន​កងទ័ព​ដែល​មាន​ជំនាញ​បំផុត ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ទៀត​មាន​ការ​ខ្លបខ្លាច​គ្រប់ៗគ្នា។

តាមរយៈ​ទាហាន​អាជីព​នេះ ចក្រភពរ៉ូម ទាំង​នៅ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​អធិរាជ​អូហ្គូស និង​អធិរាជ​ក្រោយៗ​មកទៀត បាន​ទទួល​ជ័យជម្នះ​នៅ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​សមរភូមិ ហើយ​ច្បាំង​វាតទី​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់ខ្លួន ចាប់តាំង​ពី​អង់គ្លេស និង​តំបន់​អឺរ៉ុប​ មកដល់​តំបន់​ជុំវិញ​សមុទ្រ​មេឌីទែរ៉ាណេ ហើយ​ចាក់ចុះ​ទៅ​ទិស​ខាងកើត រហូត​ទៅដល់​អ៊ីរ៉ាក់​បច្ចុប្បន្ន​។ ក៏ប៉ុន្តែ ផ្ទុយ​ពី​ម៉ាសេដ្វាន់ របស់​ Alexandre le Grand ចក្រភពរ៉ូម​មិនមាន​មហិច្ឆតា​ចង់​ច្បាំង​កាន់កាប់​ពិភពលោក​ទាំងមូល​នោះទេ។ ចក្រភពរ៉ូម​ចេះ​កម្រិត​ដែនកំណត់​នៃ​ការ​ពង្រីក​ទឹកដី​របស់​ខ្លួន។

ទឹកដី​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​​បាន​លាតសន្ធឹង​​ដល់​កម្រិត​អតិបរមា នៅក្នុងអំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១ និង​សតវត្សរ៍​ទី២ នៃ​គ.ស។ ​នៅពេលនោះ ចក្រភពរ៉ូម​មាន​ផ្ទៃដី​សរុប​រហូតដល់​ទៅ ៥លាន​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា ដែលក្នុង​សម័យកាល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ ត្រូវ​បាន​បែងចែក​បង្កើតទៅ​ជា​ប្រទេស​ប្រមាណ​ជា ៤០​ប្រទេស​ខុសៗ នៅ​ក្នុង​តំបន់​អឺរ៉ុប អាហ្វ្រិក​ខាង​ជើង និង​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា៖ អង់គ្លេស បារាំង ប៊ែលហ្ស៊ិក ប៉ែក​ខាង​ត្បូង​អាល្លឺម៉ង់ ស្វ៊ីស អេ្សប៉ាញ ព័រទុយហ្កាល់ អ៊ីតាលី អូទ្រីស ហុងគ្រី ក្រូអាស៊ី ស៊ែរប៊ី អាល់បានី បូស្នី ក្រិក ប៊ុលហ្ការី រ៉ូម៉ានី តួកគី ស៊ីរី លីបង់ ប៉ាឡេស្ទីន អ៊ីស្រាអែល ហ្សកដានី អ៊ីរ៉ាក់ អេហ្ស៊ីប លីប៊ី ទុយនីស៊ី អាល់ហ្សេរី និង​ម៉ារ៉ុក សុទ្ធសឹង​តែ​ជា​អតីតទឹកដី​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម។

ប្រជាជន​សរុប​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​ប៉ាន់ស្មាន​ថា មាន​ចន្លោះ​ពី ៥០លាន ទៅ​១០០លាន​នាក់ ពោលគឺ ប្រមាណ​ជា ១ភាគ៣ នៃ​ប្រជាជន​សរុប​នៅ​ទូទាំង​ពិភពលោក នៅ​ក្នុង​សម័យកាលនោះ។ នៅ​ជុំវិញ​ចក្រភព​រ៉ូម គេ​ឃើញ​មាន​ប្រជាជន​ភាគច្រើន គឺ​ជា​កុលសម្ព័ន្ធ​ ដែលបន្ត​រស់​នៅ​តាម​លក្ខណៈ​បុរេប្រវត្តិ​​ ឬ​ទើប​នឹង​បោះជំហាន​ចេញ​ពី​បុរេប្រវត្តិ មក​ប្រកប​របរ​កសិកម្ម តែ​នៅ​មិនទាន់​បង្កើត​ជា​រដ្ឋ​​នៅឡើយ។ លើកលែង​តែ​​នៅ​​​ទិស​ខាង​កើត ដែល​គេ​ឃើញ​មាន​រដ្ឋ​ និង​អរិយធម៌​ធំៗ​មួយ​ចំនួន រួមមាន ពែរស៍ ចិន និង​ឥណ្ឌា។

នៅ​ក្នុង​អំឡុង​ពេលនោះ ពែរស៍ ​គ្រាន់តែ​ជា​រដ្ឋ​តូចមួយ​ប៉ុណ្ណោះ លែង​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏​សម្បើម​ដូចពីមុន​ទៀត​ហើយ។ ​ឥណ្ឌា​វិញ បន្ត​មាន​បញ្ហា​បាក់បែក​ផ្ទៃក្នុង​ច្រើន ក៏ប៉ុន្តែ ​នៅតែ​អាច​​ចាប់​ផ្តើម​​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​នៃ​អរិយធម៌​​របស់​ខ្លួន ទៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ (នគរ​ជ្វា ខ្មែរ ម៉ាឡេ និង​ចំប៉ា ជាដើម)។ ចំណែក​ចិន ដែល​បាន​បង្រួបបង្រួម​គ្នា ក្រោមការ​ដឹកនាំ​របស់​រាជវង្ស​ហាន គឺ​ជា​អាណាចក្រ​ដ៏សំខាន់​មួយ​ដែរ គ្រាន់តែ​មិនមែន​ជា​មហាអំណាច​​កម្រិត​ពិភពលោក ដូច​ជា​ចក្រភព​រ៉ូម។ អាណាចក្រ​ទាំងពីរ ចិន និង​​​រ៉ូម មាន​ទំនាក់ទំនង​​ជាមួយគ្នា​ច្រើន ទាំង​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​ការទូត និង​ខាង​ផ្នែក​ជំនួញ ជាពិសេស ការ​ជួញដូរ​សូត្រ​ពី​ចិន។

ចក្រភពរ៉ូម ត្រូវ​បាន​គេ​កត់ត្រា​ឈ្មោះ​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​​ថា ជា​មហាអំណាច​​ដ៏​សម្បើម​មួយ ក្នុង​ប្រវត្តិ​នៃ​មនុស្សជាតិ។ ជាការពិត​ថា នៅមុន​ចក្រភព​រ៉ូម ពិភពលោក​​ធ្លាប់​បាន​ស្គាល់​មហាអំណាច​​ធំៗ​ ដូចជា ពែរស៍ និង​មាសេដ្វាន់​​របស់​ Alexandre le Grand ហើយ​ក្រោយ​​ចក្រភព​រ៉ូម ក៏​មាន​មហាអំណាច​ពិភពលោក​ដ៏​សម្បើម​ផ្សេងទៀត ដូចជា អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​របស់​ Gengis Khan និង​ចក្រភព​អង់គ្លេស ជាដើម ដែល​ខ្លះ​ជា​មហាអំណាច​ដែល​មាន​ផ្ទៃដី​ធំ​ជាង​ចក្រភព​រ៉ូម​ទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ មិនមាន​អាណាចក្រ​ណា​ ដែល​អាច​រក្សា​ភាព​រុងរឿង​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក បាន​យូរ​ដូចជា​ចក្រភព​រ៉ូម​នោះទេ។

ក៏ប៉ុន្តែ ដូច​មេដឹកនាំ​ក្រិក​ ឈ្មោះ ពេរីគ្លែស (Périclès) ធ្លាប់​ឡើង​ កាលពី​ប្រមាណ​ជា ២ពាន់ ៥រយ​ឆ្នាំ​មុន​​​ថា អ្វីៗ​ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់វាដែរ។ យ៉ាងណា​មិញ អំណាច​របស់​ចក្រភព​រ៉ូម បើទោះបី​ជា​ធំសម្បើម​ប៉ុណ្ណា ក៏​ត្រូវ​មាន​ទី​បញ្ចប់​របស់​វាដែរ។

រហូតមកទល់​នឹង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​នៅ​តែ​មិន​ទាន់​មាន​ការ​ឯកភាព​គ្នា​នៅឡើយទេ អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ចុះ​ដុនដាប ហើយ​ពេលវេលា​ពិតប្រាកដ នៃ​ការ​បញ្ចប់​អំណាច​រ៉ូម ក្នុង​ឋានៈ​ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក ក៏​គេ​ពិបាក​នឹង​កំណត់​ឲ្យ​បាន​ជាក់​លាក់​ដែរ ដោយសារ​តែ​ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម បាន​កើតឡើង​ដោយ​សន្សឹមៗ ដោយ​អូសបន្លាយពេល​រហូតដល់​ទៅ​រាប់រយឆ្នាំ​ឯណោះ។

នៅ​ក្នុងការសិក្សា​អំពី​ដើមហេតុ ដែល​នាំ​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​ធ្លាក់​ដុនដាប អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ច្រើន​នាំគ្នា​ផ្តោត​ទៅលើ​កត្តា​ធំៗ​មួយចំនួន ដូចជា វិបត្តិ​សេដ្ឋកិច្ច និង​សង្គម បូករួម​ជាមួយនឹង​វិបត្តិ​នយោបាយ ដែល​កើត​ពី​ជម្លោះ​ដណ្តើមស្នងតំណែង នៅ​ក្រោយ​ការស្លាប់​របស់​អធិរាជ​រ៉ូម​ម្តងៗ និង​ការ​វាយប្រហារ​ពី​កុលសម្ព័ន្ធ​​ខាងក្រៅ។

នៅចុងសតវត្សរ៍​ទី៣ នៃ​គ.ស ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​បាន​គេ​ពុះចែក​ជា​ពីរ​ចំណែក គ្រប់គ្រង​ដោយ​អធិរាជ​ពីរ​ផ្សេងគ្នា៖ ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត និង​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច។ ចាប់ពីពេលនោះមក​ ស្ថាប័ន​នយោបាយ និង​កងទ័ព​រ៉ូម​ បាន​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ស្ថិរភាព​បន្តិចម្តងៗ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុង​រ៉ូម​ចេះតែ​បន្ត​កើតមាន​ឥតឈប់ឈរ។ ក្នុងពេល​ដែល​រ៉ូម​កំពុង​ជួប​នឹង​អស្ថិរភាព​ផ្ទៃក្នុង ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ពី​ខាងក្រៅ ជាពិសេស ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់ និង​តួកគី បាន​បង្កើន​ការ​វាយប្រហារ​កាន់តែ​ខ្លាំង​ ទៅលើ​ចក្រភព​រ៉ូម។

នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី៥ ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​ចាប់ផ្តើម​បាត់បង់​ទឹកដី​បន្តិចម្តងៗ ទៅ​ក្នុង​ដៃ​ពួក​កុលសម្ព័ន្ធ ដោយ​ចាប់ផ្តើម​ពី​​ទឹកដី​​​អង់គ្លេស​ នៅ​អំឡុង​ឆ្នាំ​៤១០​នៃ​គ.ស អេស្ប៉ាញ និង​អាហ្វ្រិក​ខាងជើង នៅ​ឆ្នាំ​៤៣០ ហ្គោល (បារាំង) នៅ​ឆ្នាំ​៤៥០ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ​មក​ពី​អាល្លឺម៉ង់​បាន​វាយលុក​ចូល​កាន់កាប់​អ៊ីតាលី រួចហើយ​ទម្លាក់​អធិរាជនៃ​ចក្រភពរ៉ូម​ខាងលិច​ពីអំណាច​។

ថ្វីដ្បិត​តែ​ចក្រភព​រ៉ូម​មិនទាន់​ដួលរលំ​ទាំងស្រុង ដោយ​នៅ​សល់​​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត​មួយទៀត ដែល​គេច្រើន​ហៅ​ថា ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង (Byzantin) ក៏ប៉ុន្តែ រ៉ូម ជា​មហាអំណាច​ពិភពលោក​បាន​ឈាន​ដល់​ទីបញ្ចប់ នៅ​ត្រឹមឆ្នាំ​៤៧៥​នេះ។

អាណាចក្រ​​ប៊ីហ្សង់តាំង ដែល​មាន​រាជធានី នៅ​កុងស្តង់ទីណូប (Constantinoble) គឺ​នៅត្រង់​ទីក្រុង​អ៊ីស្តង់ប៊ុល ប្រទេស​តួកគី​បច្ចុប្បន្ន បាន​បន្ត​អំណាច​រ៉ូម រហូតដល់​​សតវត្សរ៍​ទី១៥​នៃ​គ.ស។ នៅ​ឆ្នាំ​១៤៥៣ តួកគី​បាន​វាយលុក​កាន់កាប់​​ទីក្រុង​កុងស្តង់ទីណូប ផ្ដួលរលំ​ចក្រភព​ប៊ីហ្សង់តាំង ហើយ​បង្កើត​ជា​​​ចក្រភព​ភព​ថ្មី​មួយទៀត គឺ​ចក្រភព​​អូតូម៉ង់ (ឬចក្រភព​តួកគី)៕

គ្រឹស្តសាសនា៖ ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សករាជ​ថ្មី ​គឺ​គ្រឹស្តសករាជ

យើងដឹងហើយ​ថា ប្រជាជន​ជ្វីហ្វ ដែល​ជា​ប្រទេស​តូចមួយ នៅ​តំបន់​មេឌីទែរ៉ាណេ ត្រង់​ដែនដី​ប៉ាឡេស្ទីន និង​អ៊ីស្រាអែល​សម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺ​ជា​ប្រជាជន ដែល​បាន​​បង្កើត​មុនគេ នូវ​មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនា​ដ៏ថ្មីស្រឡាង​មួយ ដោយ​មាន​មូលដ្ឋាន​លើ​ជំនឿ​ថា ព្រះពិត​មាន​តែមួយ គឺ​ព្រះជា​ម្ចាស់ ដែល​បាន​បង្កើត​ និង​មាន​អំណាច​លើ​អ្វីៗ​ទាំងអស់​នៅលើ​ចក្រវាល​ទាំងមូល​។ មនោគមន៍​វិជ្ជា​សាសនា​របស់​ពួកជ្វីហ្វ​នេះ គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា “សាសនា​យូដា”។

ក៏ប៉ុន្តែ កាលពី​២ពាន់​ឆ្នាំមុន សាសនា​យូដា​នេះ​បាន​បែកមែកធាង ទៅ​ជា​សាសនា​ថ្មី​មួយទៀត គឺ ​គ្រឹស្តសាសនា។

យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា៖ ដំណើររឿង​រួម

សាសនាយូដា របស់​ជនជាតិ​ជ្វីហ្វ និង​គ្រឹស្តសាសនា ដែល​​ជា​សាសនា​គោរព​ដោយ​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​លើសលុប នៅលើ​ពិភពលោក​នាពេល​បច្ចុប្បន្ន តាមពិត​មាន​ដំណើររឿង​ដើម​រួមគ្នា គឺ​ដំណើរ​រឿង​ ដែល​មាន​កត់ត្រា​ទុក​នៅ​ក្នុង​​សញ្ញាចាស់​នៃ​គម្ពីរប៊ីប​ ឬ​គម្ពីរ​តូរ៉ា​របស់​ពួក​ជ្វីហ្វ។

សាសនាយូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​មាន​ជំនឿ​ដូចគ្នា​ភាគច្រើន ដូចជា ជំនឿ​ទៅលើ​ព្រះតែមួយ ដែល​បង្កើត​គ្រប់​អ្វីៗ​ទាំងអស់។ ជំនឿ​បែប​សុទិដ្ឋិនិយម​ថា ថ្ងៃ​អនាគត​អ្វីៗ​អាច​នឹង​ប្រសើរ​ឡើង ហើយ​មនុស្ស​​ជាតិ​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង ដើម្បី​​ឲ្យ​ស្ថានភាព​របស់​ខ្លួន​បាន​ប្រសើរ​ឡើង។ មនុស្ស​ចាំបាច់​ត្រូវ​តែ​ចេះងើប​ឡើង​រើបម្រះ​ពី​ការ​ជិះជាន់ ដោយ​មិន​ត្រូវ​ដេករង់ចាំ​វាសនា ឬ​ផ្តេកផ្តួល​ទទួល​ភាព​អយុត្តិធម៌​ ដោយ​ចាត់ទុក​ថា​ ជា​ផល ដែល​បាន​មក​ពី​កម្ម ដែល​ខ្លួន​បាន​ធ្វើ​ពីមុន។ ទាំង​សាសនាយូដា ទាំង​គ្រឹស្តសាសនា សុទ្ធតែ​មាន​ជំនឿ​ដូចគ្នា​ថា ព្រះ​បាន​បង្កើត​មនុស្ស​ទាំងអស់​​ឲ្យ​មាន​សិទ្ធិ​ស្មើគ្នា​​ មិនថា​ស្រី មិនថា​ប្រុស មិន​ថា​ជាតិសាសន៍​​ ឬពណ៌​សម្បុរ​អ្វី​នោះទេ ដែល​នេះ​គឺ​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម ដែល​ឈាន​ទៅ​បង្កើត​ទស្សនាទាន​នៃ​សិទ្ធិមនុស្ស​ជា​សកល ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន។

ក៏ប៉ុន្តែ សាសនា​យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា​ បាន​ដើរ​មក​ដល់​ផ្លូវ​បំបែក ជាមួយ​នឹង​ការ​ចាប់កំណើត​របស់​ព្រះយេស៊ូវ នៅ​ស្រុក​ណាសារ៉ែត ដែនដី​អ៊ីស្រាអែល។ ការ​ចាប់កំណើត ដែល​ជា​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​នៃ​សករាជ​ថ្មី​ ក្នុង​ប្រតិទិន​របស់​ពិភពលោក​បច្ចុប្បន្ន គឺ​ “គ្រឹស្តសករាជ”។

យូដា និង​គ្រឹស្តសាសនា៖ ផ្លូវ​បំបែក

សម្រាប់​អ្នក​កាន់​គ្រឹស្ត​សាសនា​ គេ​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះយេស៊ូវ គឺ​ជា​ព្រះ​សង្រ្គោះ (ដែល​គេ​ហៅថា “យេស៊ូវគ្រីស្ត”) ដែល​មក​ជួយ​រំដោះ​មនុស្ស​ពី​អំពើ​បាប និង​ពី​ទំនៀមទម្លាប់​ដ៏ចាស់​គំរឹល និង​ដ៏តឹងតែង​របស់​សាសនា​យូដា ដូចជា ការ​កាត់ស្បែក និង​ការ​ហាមឃាត់​មិន​ឲ្យ​ទទួលទាន​សាច់នេះ ឬ​សាច់សត្វនេះ ឬ​សត្វនោះ​ ជាដើម។ ម្យ៉ាងទៀត តាម​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្រះយេស៊ូវ ព្រះជាម្ចាស់​ទ្រង់​គឺ​ជា​វិញ្ញាណ ដែល​មាន​វត្តមាន​ នៅ​គ្រប់​ទីកន្លែង​ទាំងអស់ មិនមែន​នៅ​តែ​ក្នុង​វិហារ​នោះទេ។ ដូច្នេះ មនុស្ស​គ្រប់គ្នា​ទាំងអស់​អាច​អធិស្ថាន​​ទៅ​ព្រះ ពី​គ្រប់​ទីកន្លែង​ទាំងអស់ ហើយ​អាច​ទាក់ទង​ដោយ​ផ្ទាល់​ជាមួយ​នឹង​ព្រះជា​ម្ចាស់ ដោយមិនចាំបាច់​ឆ្លងកាត់​តាម​មន្រ្តី​សង្ឃ ដូច​​ជា​ទំនៀមទម្លាប់​របស់​សាសនា​យូដា​នោះទេ។

ការ​បង្រៀន​ទាំងអស់​នេះ​ហើយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​មន្រ្តី​សង្ឃ​នៃ​សាសនា​យូដា ដែល​មិន​ត្រឹមតែ​បដិសេធ​មិន​ទទួល​ស្គាល់​ព្រះយេស៊ូវ​ថា​ជា​ព្រះ​សង្រ្គោះ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ ថែម​ទាំង​ចាត់ទុក​ព្រះអង្គ​ថា​ជា​អ្នក​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​សាសនា​យូដា​ទៀត​ផង។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ពួកគេ​ចាប់បញ្ជូន​ព្រះអង្គ​ទៅ​ឲ្យ​អាជ្ញាធររ៉ូម​ប្រហារ​ជីវិត នៅលើ​ឈើឆ្កាង។

សាវ័ក​របស់​ព្រះយេស៊ូវ ដែល​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះអង្គ​បាន​រស់​ពី​សុគតឡើង​វិញ នៅ​ថ្ងៃ​ទីបី បាន​នាំគ្នា​បន្ត​ចែកចាយ​សេចក្តីបង្រៀន​របស់​ព្រះអង្គ ទៅ​ដល់​មនុស្ស​គ្រប់គ្នា ហើយ​បាន​បង្កើត​ជា​វិហារ ឬ​ក្រុមជំនុំ និង​សហគមន៍ ដែល​គេ​ហៅថា គ្រីស្ទាន គឺ​អ្នក​ដែល​មាន​ជំនឿ​លើ​ព្រះយេស៊ូវ​គ្រីស្ត។ សហគមន៍​ដែល​បាន​រីកសាយ​កាន់តែ​ធំឡើងៗ រហូត​ទៅ​ស្ទើរតែ​ពាសពេញ​ពិភពលោក។

គ្រឹស្តសាសនា​ និង​ចក្រភព​រ៉ូម

នៅ​ក្នុង​ពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ គ្រឹស្តសាសនា គឺ​ជា​សាសនា​ ដែល​មាន​អ្នក​​គោរព​ច្រើន​ជាង​គេ​បង្អស់ នៅលើ​ពិភពលោក។ បើគិតជា​សរុប គ្រប់​ក្រុម និង​និកាយ​ទាំងអស់ គ្រឹស្តសាសនិកជន​នៅទូទាំង​ពិភពលោក មាន​ចំនួន​​​ជាង ២ពាន់​លាន​នាក់ ធៀប​នឹង​អ្នក​កាន់​សាសនា​អ៊ីស្លាម ដែល​មាន​ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ៥រយ​លាន​នាក់ និង​អ្ន​កកាន់​ពុទ្ធសាសនា ប្រមាណ​ជា ១ពាន់ ២រយ​លាន​នាក់។

មានអ្នកខ្លះ​បាន​ចោទជាសំណួរ​ឡើង​ថា តើ​ហេតុអ្វី​បាន​ជា​គ្រឹស្តសាសនា​អាច​ពង្រីក​ឥទ្ធិពល​របស់​ខ្លួន រហូតក្លាយ​ទៅជា​សាសនា​ដ៏ធំបំផុត​នៅលើ​ពិភពលោក នាពេល​បច្ចុប្បន្ន​នេះ? សម្រាប់​អ្នក​កាន់គ្រឹស្តសាសនា ចម្លើយ​ គឺ​សាមញ្ញ​បំផុត៖ ដោយសារ​តែ​​​នេះ​ជា​សាសនា​នៃ​សេចក្តីពិត ជឿទៅលើ​ព្រះពិត ដែល​មាន​តែមួយ។ សម្រាប់​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ខ្លះ​ទៀត គេ​​បាន​ព្យាយាម​បកស្រាយ​តាម​បែប​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ដោយ​គេ​គិត​ថា ការរីកសាយភាយ​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា ក៏​មិនខុស​ពី​ការ​រីកសាយភាយ​នៃ​អរិយធម៌​ក្រិកដែរ គឺ​មាន​កត្តា​ចម្បង​ដូចគ្នា នោះ​គឺ​ចក្រភព​រ៉ូម។

ចក្រភព​រ៉ូម ដែល​ពី​ដំបូង​បាន​ធ្វើ​ការ​បៀតបៀន ធ្វើ​​ទុក្ខបុកម្នេញ ពួក​អ្នក​កាន់​គ្រឹស្តសាសនា បាន​ក្លាយបន្តិចម្តងៗ​ទៅជា​ចក្រភព​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា។ នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​៤គ.ស អធិរាជ​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ ឈ្មោះ កុងស្តង់តាំង (Constantin) ដែល​កាន់​អំណាច​ពី​ឆ្នាំ​៣០៦ ដល់​ឆ្នាំ​៣៣៧​គ.ស បាន​ប្រែខ្លួន​ជា​គ្រឹស្តសាសនិកជន ហើយ​បាន​កំណត់​ឲ្យ​ចក្រភព​រ៉ូម​​យក​គ្រឹស្តសាសនា ​ជាសាសនា​របស់​រដ្ឋ ហើយ​ឥទ្ធិពល​នៃ​គ្រឹស្តសាសនា​​ក៏​បាន​រីកសាយភាយ​ ទៅតាម​អំណាច​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម។

ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារ​តែ​ចក្រភព​រ៉ូមត្រូវ​បាន​ពុះចែក​ជាពីរ គឺចក្រភពរ៉ូម​ខាង​លិច មាន​រាជធានី នៅ​រ៉ូម និង​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​កើត មាន​រាជធានី​នៅ​កង់ស្តង់ទីណូប អាជ្ញាធរ​គ្រប់គ្រង​វិហារ​​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ក៏​មាន​ការ​បែងចែក​ជាពីរ​ដែរ គឺ​ខាង​កើត និង​ខាងលិច។

គ្រឹស្តសាសនា៖ កាតូលិក និង​អ័រតូដុក្ស៍

នៅ​ពេល​ដែល​ចក្រភព​រ៉ូម​ត្រូវ​ដួលរលំ នៅ​ឆ្នាំ​៤៧៦ គ្រឹស្តសាសនា​​ខាងកើត និង​ខាងលិច ក៏​ត្រូវ​ស្ថិត​ក្រោម​អំណាច​នយោបាយ​ដាច់ពី​គ្នា​ស្រឡះ ហើយ​​គ្រឹស្តសាសនា​ទាំងពីរ​ក៏​ចាប់ផ្តើម​ដើរ​តាម​គន្លង​ផ្លូវ​ផ្សេងគ្នា​​បន្តិចម្តងៗ រហូតដល់​ឆ្នាំ​១០៥៤ ក៏​​បែក​ទៅ​​ជា​និកាយ​ពីរ​ដាច់​ពីគ្នា​ស្រឡះ គឺ​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​អតីត​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាង​លិច បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ដែល​មាន​សម្តេច​ប៉ាប នៅ​បុរីវ៉ាទីកង់ គឺ​ជា​ប្រមុខដឹកនាំ ហើយ​គ្រឹស្តសាសនា​នៃ​ចក្រភព​រ៉ូម​ខាងកើត (ប៊ីហ្សង់តាំង) បង្កើត​ទៅជា​និកាយ​អ័រតូដុក្ស៍ (Orthodox) ដែល​​បច្ចុប្បន្ន​មាន​វត្តមាន​ច្រើន​នៅ​តាម​បណ្តា​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​ខាង​កើត​ និង​នៅ​តំបន់​មជ្ឈិមបូព៌ា។

នៅ​ដើមសតវត្សរ៍​ទី១៦ គ្រឹស្តសាសនា​និកាយ​រ៉ូម៉ាំង​កាតូលិក​​ក៏​បាន​បែក​ទៅ​ជា​និកាយថ្មីមួយទៀត ដែល​ជា​និកាយ​ធំ​ទី៣ នៃ​គ្រឹស្តសាសនា​បច្ចុប្បន្ន គឺ​និកាយ​ប្រូតេស្តង់៕