មិលិន្ទប្បញ្ហា ភាគ១/កណ្ឌទី២ - វគ្គទី១ - មហាវគ្គ
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី១
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី២ - អទ្ធានវគ្គ
កណ្ឌទី ២មិលិន្ទប្បញ្ហាកណ្ឌវគ្គទី ១ - មហាវគ្គ |
បញ្ហាទី ១ - បញ្ញត្តិប្បញ្ហា
គ្រានោះ ព្រះចៅមិលិន្ទបានស្តេចយាងទៅកាន់ព្រះនាគសេន ដល់ទីកន្លែង ។ លុះចូលទៅដល់ហើយ ក៏បានត្រាស់សម្មោទនីយកថាទៅកាន់ព្រះនាគសេន។ ត្រាស់សម្មោទនីយកថា ជាទីរឭកដល់គ្នារួចហើយ ក៏ទ្រង់ប្រថាប់អង្គុយចុះ នៅកន្លែងសមរម្យម្ខាង។ ទោះជាព្រះនាគសេន ក៏បានធ្វើឱ្យព្រះទ័យរបស់ព្រះចៅមិលិន្ទរីករាយ ដោយពាក្យសម្មោទនីយកថា តបវិញដែរ។
លំដាប់នោះ ព្រះចៅមិលិន្ទ បានត្រាស់ទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ព្រះគុណម្ចាស់! អ្នកទាំងឡាយស្គាល់ព្រះគុណម្ចាស់ថាយ៉ាងដូចម្តេច? ព្រះគុណម្ចាស់ ព្រះនាមអ្វី?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ! មហាបពិត្រ! អ្នកទាំងឡាយស្គាល់អាត្មាភាពថា “ព្រះនាគសេន” មិត្តភក្តិដែលប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយធម៌ជាមួយគ្នា ហៅ អាត្មាភាពថា “នាគសេន” ចំណែកមាតាបិតាបានដាក់ឈ្មោះហៅអាត្មាភាពថា “នាគសេន” ផង ថា “សូរសេន”ផង ថា “វីរសេន” ផង ថា “សីហសេន” ផង។ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែពាក្យថា “នាគសេន” នេះ គ្រាន់តែជាពាក្យហៅ គ្រាន់តែជាសមញ្ញា (ឈ្មោះដែលអ្នកដទៃស្គាល់) គ្រាន់តែជាបញ្ញត្តិ (ឈ្មោះដែលដាក់ឱ្យ) គ្រាន់តែជាវោហារ (ឈ្មោះហៅ) គ្រាន់តែជានាម (ឈ្មោះម៉្យាង)ប៉ុណ្ណោះ ការពិតឈ្មោះថា នាគសេននេះ មិនមានបុគ្គលនោះទេ”។
លំដាប់នោះ ព្រះចៅមិលិន្ទ បានត្រាស់យ៉ាងនេះថា “ លោកដ៏ចម្រើនទាំងឡាយ ! ទាំងពួកបម្រើរាជការយោនក ៥០០ នាក់ ទាំងព្រះភិក្ខុ ៨០.០០០ អង្គ សូមស្តាប់ខ្ញុំព្រះករុណា ព្រះនាគសេននេះបានពោលយ៉ាងនេះថា “ ការពិតក្នុងឈ្មោះនាគសេននេះ មិនមានបុគ្គលនោះទេ ” តើគួរដែរឬទេ ដែលព្រះនាគសេនថ្លែងពាក្យនោះចេញមក?” ដូចនេះ។
បន្ទាប់ពីនោះ ព្រះចៅមិលិន្ទក៏បានត្រាស់សេចក្តីនោះទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ! ប្រសិនបើគ្មានបុគ្គលទេនោះ តើអ្នកណាទៅប្រគេនចីពរ បិណ្ឌបាត សេនាសនៈ និងគ្រឿងបរិក្ខារ គឺថ្នាំជាបច្ច័យសម្រាប់អ្នកជំងឺដល់ពួកព្រះគុណម្ចាស់?។ តើនរណាទទួលចីពរជាដើមនោះ? នរណារក្សាសីល? នរណាបំពេញភាវនា? នរណាធ្វើឱ្យដល់ព្រះនិព្វាន? នរណាសម្លាប់សត្វ? នរណាលួចយករបស់ដែលគេមិនបានឱ្យ? នរណាប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាម? នរណាពោលពាក្យមិនពិត? នរណាផឹកគ្រឿងស្រវឹង? នរណាធ្វើអនន្តរិយកម្ម៥? ព្រោះហេតុនោះ កុសលក៏គ្មាន អកុសលក៏គ្មាន អ្នកធ្វើកុសលកម្មក្តី អកុសលកម្មក្តី អ្នកប្រើឱ្យធ្វើក្តី ក៏គ្មាន។ វិបាកនៃកម្មល្អ កម្មអាក្រក់ ក៏គ្មាន។ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ! អ្នកណាសម្លាប់ព្រះគុណម្ចាស់ អ្នកនោះមិនឈ្មោះថា មានការធ្វើបាណាតិបាត។ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន! សូម្បីតែខ្លួនព្រះគុណម្ចាស់ក៏គ្មានគ្រូបាអាចារ្យដែរ គ្មានឧបជ្ឈាយ៍ គ្មានការឧបសម្បទា។ ពាក្យដែលព្រះគុណម្ចាស់ពោលថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ! មិត្តភក្តិដែលប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយធម៌ជាមួយគ្នា ក៏ហៅអាត្មាភាព ថានាគសេន ” នោះ ក្នុងពាក្យនេះ តើអ្វីទៅគឺជានាគសេន? សរសៃសក់ឬ ជានាគសេន? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនដូចនេះទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ រោម ឬ ជានាគសេន ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ក្រចកឬ... ? ធ្មេញឬ...? ស្បែកឬ ...? សាច់ឬ ...? ឆ្អឹងឬ ...? ខួរក្នុងឆ្អឹងឬ ...? តម្រងនោមឬ ...? បេះដូងឬ ...? ថ្លើមឬ ...? វៀវឬ ...? ផាលឬ ...? សួតឬ ...? ពោះវៀនធំឬ ...? ពោះវៀនតូចឬ ...? អាហារថ្មីឬ ...? អាហារចាស់ឬ ...? ប្រមាត់ឬ ...? ស្លេស្មឬ ...? ទឹកខ្ទុះឬ ...? ឈាមឬ ...? ញើសឬ ...? ខ្លាញ់ខាប់ឬ ...? ទឹកភ្នែកឬ ...? ខ្លាញ់រាវឬ ...? ទឹកមាត់ឬ ...? ទឹកសំបោរឬ ...? ទឹករំអិលឬ ...? ទឹកនោមឬ .... ។ ល។ ខួរក្បាលឬ ជានាគសេន ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ រូប ឬ ជានាគសេន ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “វេទនាឬជានាគសេន ?” “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ” “ សញ្ញា ឬជានាគសេន ? ” “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ” “ សង្ខារឬជានាគ-សេន ? ” “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ” “ វិញ្ញាណឬជានាគសេន ? ” “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ” “ ព្រះគុណម្ចាស់ តើផ្សេងក្រៅអំពី រូប វេទនា សញ្ញា សង្ខារ និង វិញ្ញាណ ឬ ជានាគសេន ?” “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាសួរហើយសួរទៀត ក៏នៅតែមិនជួប មិនឃើញជានាគសេនសោះ តើសំឡេងដែលបញ្ចេញមកថា “នាគសេន” ឬជានាគសេន ព្រះ គុណ ម្ចាស់?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ក្នុងពាក្យថានាគសេននេះ តើអ្វីទៅជានាគសេន ? ព្រះគុណម្ចាស់និយាយស្តីវៀចវេរ ជាមុសាវាទ ព្រះគុណម្ចាស់ ! នាគសេនគ្មានទេ !”
លំដាប់នោះ ព្រះនាគសេនបានថ្វាយព្រះពរព្រះចៅមិលិន្ទថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះអង្គទ្រង់ជាក្សត្រសុខុមាលជាតិដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ នៅពេលព្រះអង្គស្តេចយាងព្រះដំណើរមក ដោយព្រះបាទក្នុងវេលាថ្ងៃត្រង់ ទ្រង់ជាន់លើផ្ទៃដី ដែលក្តៅថ្ងៃ លើខ្សាច់ក្តៅ លើផ្ទាំងក្រួសរឹង ព្រះបាទទាំងពីរក៏ឈឺ ធ្វើឱ្យព្រះវរកាយ ក៏ពិបាក ព្រះទ័យក៏រសាប់រសល់ ព្រះកាយវិញ្ញាណដែលសហគតដោយទុក្ខ រមែងកើតមាន ។ តើព្រះអង្គស្តេចយាងព្រះដំណើរមកដោយព្រះបាទឬ ? ឬក៏មកដោយយានជំនិះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាមិនបានប្រើជើងដើរមកទេ ខ្ញុំព្រះករុណាមកដោយរទេះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ ប្រសិនបើព្រះអង្គស្តេចយាងមកដោយរទេះនោះ សូមទ្រង់ប្រាប់រទេះឱ្យអាត្មាភាពបានដឹង សូមថ្វាយព្រះពរ ចន្ទោល ឬ ជារទេះ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ភ្លៅឬជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “កង់ទាំងឡាយឬជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ ដំបូលឬជារទេះ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ទូករទេះឬជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់” “ នឹមឬជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ ខ្សែបង្ហៀរឬជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ ជន្លួញឬជារទេះ ? ” “មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ សូមថ្វាយ ព្រះពរ ចន្ទោល ភ្លៅ កង់ ដំបូល ទូក នឹម ខ្សែបង្ហៀរ ជន្លួញ ឬ ជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ” “ផ្សេងក្រៅអំពី ចន្ទោល ភ្លៅ កង់ ដំបូល ទូក នឹម ខ្សែបង្ហៀរ ជន្លួញ ឬ ជារទេះ ? ” “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អាត្មាភាពសួរហើយសួរទៀត ក៏នៅតែមិនទាន់ឃើញរទេះនៅឡើយ សំឡេងដែលបញ្ចេញមកថា “រទេះ” ឬ ដែលជារទេះនោះ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ក្នុងពាក្យថារទេះនេះ តើអ្វីទៅដែលជារទេះនោះ ? សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គត្រាស់ពាក្យវៀចវេរ ជាមុសាវាទ រទេះគ្មានទេ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះអង្គចាត់ទុកថា ជាព្រះរាជាដ៏កំពូលក្នុងជម្ពូទ្វីបទាំងមូល តើទ្រង់ខ្លាចអ្នកណាទៅ ? ទើបទ្រង់ត្រាស់មុសាវាទ ។ លោកដ៏ចម្រើនទាំងឡាយ ទាំងពួកបម្រីរាជការយោនក ៥០០ នាក់ ទាំងភិក្ខុ ៨០.០០០ អង្គ សូមស្តាប់អាត្មាភាព ព្រះចៅមិលិន្ទព្រះអង្គនេះ ត្រាស់យ៉ាងនេះថា “ ខ្ញុំព្រះករុណាមកដោយរទេះ ” នៅពេលអាត្មាភាពពោលថា “សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រសិនបើព្រះអង្គស្តេចយាងមកដោយរទេះនោះ សូមទ្រង់ប្រាប់រទេះឱ្យអាត្មាភាពបានដឹង ” ដូចនេះហើយ ព្រះរាជាទ្រង់មិនអាចអះអាងនូវអ្វីដែលហៅថា រទេះ នោះបាន តើគួរដែរទេ ? ដែលព្រះអង្គទ្រង់បញ្ចេញព្រះបន្ទូលដូចនេះ ចេញមកនោះ ”
នៅពេលព្រះនាគសេនពោលដូចនេះហើយ ពួកបម្រីរាជការយោនក ៥០០ នាក់ ក៏បានផ្តល់សាធុការដល់ព្រះនាគសេន រួចក្រាបទូលសេចក្តីនោះទៅកាន់ព្រះចៅមិលិន្ទថា “ បពិត្រព្រះមហារាជ ឥឡូវនេះបើព្រះអង្គទ្រង់មានសមត្ថភាព សូមមានព្រះបន្ទូលទៅចុះ ក្រាបទូល ”
លំដាប់នោះ ព្រះចៅមិលិន្ទ បានត្រាស់សេចក្តីនោះទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ខ្ញុំព្រះករុណាមិនបានពោលពាក្យមុសាទេ អាស្រ័យចន្ទោលផង អាស្រ័យភ្លៅផង អាស្រ័យកង់ផង អាស្រ័យដំបូលផង អាស្រ័យទូករទេះផង ទើបមានពាក្យហៅ មានសមញ្ញា មានបញ្ញត្តិ មានវោហារ មានគ្រាន់តែឈ្មោះ ដែលហៅថា “ រទេះ ” នោះឯង ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រសើរមែន ដែលព្រះអង្គទ្រង់ស្គាល់រទេះ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ទោះជាអាត្មាភាពក្តី ក៏អាស្រ័យសរសៃសក់ផង អាស្រ័យរោមផង... ៘ អាស្រ័យខួរក្បាលផង អាស្រ័យរូបផង អាស្រ័យវេទនាផង អាស្រ័យសញ្ញាផង អាស្រ័យសង្ខារផង អាស្រ័យវិញ្ញាណផង ទើបមានពាក្យហៅ មានសមញ្ញា មានបញ្ញាត្តិ មានវោហារ មានគ្រាន់តែឈ្មោះ ដែលហៅថា “ នាគសេន ” ក្នុងឈ្មោះនាគសេននេះ រកបុគ្គលដែលជាបរមត្ថគ្មានទេ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះវជិរាភិក្ខុនី បានពោលពាក្យនេះ នៅចំពោះមុខព្រះដ៏មានព្រះភាគថា ៖
“ យថា ហិ អង្គសម្ភារា ហោតិ សទ្ធោ “ រថោ ” ឥតិ
ឯវំ ខន្តេសុ សន្តេសុ ហោតិ “ សត្តោ ” តិ សម្មតិ ” (១)
ប្រែថា “ សព្ទ (វោហារ)ថា “ រថ ” រមែងមាន ព្រោះមានគ្រឿងប្រកប យ៉ាងណាមិញ នៅពេលខន្ធទាំងឡាយនៅមាន ក៏រមែងតែមានការអបលោកថា “ សត្វ ” ដូចនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ គួរឱ្យអស្ចារ្យមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ! គួរឱ្យចម្លែកមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ប្រការដែលលោកម្ចាស់វិសជ្ជនាបញ្ហាបដិភាណដ៏វិចិត្របំផុតបាន, ប្រសិនបើព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់គង់ព្រះធរមាននៅឡើយ ប្រាកដជាព្រះអង្គផ្តល់សាធុការថា “ ប្រសើរមែន ប្រសើរមែន នាគសេន អ្នកដោះស្រាយបញ្ហាបដិភាណដ៏វិចិត្របំផុតបាន ” ដូចនេះ ជាពុំខាន”៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១
ក្នុងកណ្ឌទី ២ គឺ មិលិន្ទប្បញ្ហាកណ្ឌនេះ មាន ៧ វគ្គ គឺ វគ្គទី ១ ឈ្មោះថា មហាវគ្គ មាន ១៦ បញ្ហា, វគ្គទី ២ ឈ្មោះថា អទ្ធានវគ្គ មាន ៩ បញ្ហា , វគ្គទី ៣ ដែលគ្មានឈ្មោះ មាន ១៤ បញ្ហា , វគ្គទី ៤ ឈ្មោះថា និព្វានវគ្គ មាន ១០ បញ្ហា , វគ្គទី ៥ ឈ្មោះថា ពុទ្ធវគ្គ មាន ១០ បញ្ហា , វគ្គទី ៦ ឈ្មោះថា សតិវគ្គ មាន ១១ បញ្ហា និង វគ្គទី ៧ ឈ្មោះថា អរូប-ធម្មវវត្ថានវគ្គ មាន ១៦ បញ្ហា ទើបសរុបបញ្ហាទាំងឡាយ ក្នុងមិលិន្ទប្បញ្ហាកណ្ឌនេះ បាន ៨៦ បញ្ហា ។
បញ្ហាទី ១ ក្នុងមហាវគ្គនេះឈ្មោះថា បញ្ញត្តិប្បញ្ហា ជាបញ្ហាសួរអំពីបញ្ញត្តិគឺ ឈ្មោះថា នាគសេន របស់ព្រះថេរៈ ។ ក្នុងមិលិន្ទប្បញ្ហារបស់ថៃ ពេលដើមដំបូងនៃបញ្ហា មានខ្លឹមសារបង្ហាញដូចនេះជាមុនថា “...បន្ទាប់ពីនោះ ព្រះចៅមិលិន្ទ បានត្រាស់សួរបញ្ហាប្រការដំបូងទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាចង់សន្ទនាជាមួយ ”
ព្រះនាគសេន “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សូមទ្រង់ចាប់ផ្តើមសន្ទនាទៅចុះ អាត្មាភាពក៏ត្រូវការចង់ស្តាប់ដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ ខ្ញុំព្រះករុណានឹងនិយាយហើយ សូមព្រះគុណម្ចាស់ចាំស្តាប់ ”
ព្រះនាគសេន “ សូមថ្វាយព្រះពរ អាត្មាភាពក៏កំពុងស្តាប់ សូមមានបន្ទូលមកចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ ព្រះគុណម្ចាស់ស្តាប់បានថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន “ មហាបពិត្រ មានបន្ទូលថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាបានសួរហើយ ”
ព្រះនាគសេន “សូមថ្វាយព្រះពរ អាត្មាភាពបានថ្វាយវិសជ្ជនាហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ “ ព្រះគុណម្ចាស់ បានវិសជ្ជនាថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គត្រាស់សួរថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ” ។
នៅពេលព្រះនាគសេន ពោលយ៉ាងនេះហើយ ពួកបម្រើរាជការយោនកបានថ្វាយសំឡេងសាធុការដល់ព្រះនាគសេន ... ” ដូចនេះ ។
ខ្លឹមសារពោលមកខាងលើនេះ មិនមានបង្ហាញនៅក្នុងមិលិន្ទប្បញ្ហារបស់ភូមាទេ ។
ពាក្យថា “ អ្នកទាំងឡាយស្គាល់ព្រះគុណម្ចាស់ថាយ៉ាងដូចម្តេច ? ព្រះគុណម្ចាស់ព្រះនាមអ្វី ? ” ជាទិដ្ឋិសំសន្ទនាបុច្ឆា ។
ក្នុងបណ្តាបុច្ឆា ឬ សំណួរ ៥ យ៉ាង គឺ ៖
អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា - សួរដើម្បីឱ្យភ្លឺជាក់ច្បាស់ នូវអ្វីដែលខ្លួនមិនទាន់ឃើញមិនទាន់ដឹង ។
ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា - សួរដើម្បីប្រៀបធៀប នូវអ្វីដែលខ្លួនឃើញហើយ ដឹងហើយ ជាមួយនឹងអ្នកដទៃ ។ បានសេចក្តីថា ដើម្បីប្រៀបធៀបចំណេះដឹងក្នុងរឿងនោះរបស់ខ្លួន ទៅនឹងចំណេះដឹងរបស់អ្នកដទៃ ។
វិមតិឆេទនាបុច្ឆា - សួរដើម្បីកាត់សេចក្តីសង្ស័យនូវអ្វី ដែលនៅមានភាពស្ទាក់ស្ទើរ សម្រេចចិត្តមិនបាន ។
អនុមតិបុច្ឆា - សួរដើម្បីឱ្យអ្នកដទៃប្រកាន់គំនិតយល់ស្របតាម ដូចជា “ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយរូបទៀងឬមិនទៀង ? មិនទៀង ក្រាបទូល ” ជាដើម ។
កថេតុកម្យតាបុច្ឆា - សួរដើម្បីពោល គឺ ដើម្បីឆ្លើយនឹងបញ្ហាដែលបានលើកឡើងដោយខ្លួនឯង ដូចជា “ ម្នាលភិក្ខុទាំង ឡាយ សតិប្បដ្ឋានមាន ៤ យ៉ាងនោះ, ៤ យ៉ាងនេះ គឺអ្វីខ្លះ ? ” ដូចនេះ ជាដើម ។
បណ្តាបុច្ឆាទាំង ៥ យ៉ាង ដូចខាងលើ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់មានព្រះបុច្ឆា ២ យ៉ាង គឺ “អនុមតិបុច្ឆា” និង “កថេតុកម្យតាបុច្ឆា” ប៉ុណ្ណោះ ព្រោះទ្រង់ជាព្រះសព្វញ្ញុតញ្ញាណ ទ្រង់មិនមានអ្វីដែលទ្រង់មិនបានដឹងនោះទេ ព្រោះទ្រង់មានព្រះបញ្ញាដ៏កំពូលលើបណ្ឌិតទាំងឡាយ ទើបទ្រង់មិនមានចំណេះដឹង ដែលគួរនឹងប្រៀបធៀប ជាមួយចំណេះដឹងរបស់បណ្ឌិតទាំងឡាយដទៃទៀត ដើម្បីនឹងបានដឹងថា របស់នរណាល្អជាង ត្រឹមត្រូវជាង នោះទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត ព្រោះទ្រង់ប្រាសចាកវិចិកិច្ឆា ការសង្ស័យ នូវអ្វីដែលបានយល់ជាក់ច្បាស់ ដោយព្រះញាណរួចហើយ ដោយប្រការទាំងពួង ។
សួរថា ព្រោះហេតុអ្វីពាក្យថា “ អ្នកទាំងឡាយស្គាល់ព្រះគុណម្ចាស់យ៉ាងដូចម្តេច ? ព្រះគុណម្ចាស់ព្រះនាមអ្វី ? ” នេះទើបពោលថាជា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា ? ឆ្លើយថា “ ព្រោះព្រះចៅមិលិន្ទទ្រង់ជ្រាបជាមុនថា ព្រះថេរៈដែលព្រះអង្គនឹងយាងទៅសន្ទនាជាមួយនេះ ព្រះនាមថានាគសេន នៅពេលជួបហើយក៏គ្រាន់តែសួរ ដើម្បីប្រៀបធៀប គឺដើម្បីពិនិត្យមើលថា មានឈ្មោះត្រូវគ្នានឹងអ្វីដែលទ្រង់ដឹងពីមុននោះ ដែរឬទេ ប៉ុណ្ណោះ ”
នាមឈ្មោះ មាន៤ យ៉ាងគឺ ១-សាមញ្ញនាម ២-គុណនាម ៣-កិត្តិនាម ៤-ឧប្បត្តិកនាម។ ក្នុងនាមទាំង ៤ យ៉ាងនោះ ៖
ព្រះនាមរបស់ព្រះរាជា ជា “ មហាសម្មតិ ” ចាត់ទុកជា សាមញ្ញនាម ព្រោះមហាជន តាំងពីបុរាណកាលយូរលង់ណាស់មកហើយ បានព្រមព្រៀងគ្នាហៅ ដាក់ឈ្មោះ ដូចនេះ ជាដើម ។
នាមរបស់អ្នកដែលមានគុណសម្បត្តិឬគុណវិសេស បានមកតាមគុណសម្បត្តិ ឬគុណវិសេសនោះ ដូចជា ភិក្ខុទ្រង់សំពត់បង្សុកូល ព្រះវិនយធរ ភិក្ខុទ្រង់ព្រះត្រៃបិដក បុគ្គលមានចិត្តសទ្ធា បុគ្គលដែលជ្រះថ្លា ជាដើម ហៅថា គុណនាម ។ ទោះបីជាព្រះនាមរបស់ព្រះតថាគតជាច្រើនរាប់រយ ដូចជា ព្រះភគវា ព្រះអរហន្ត ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាម្ចាស់ ជាដើម ក៏ចាត់ទុកថាជា គុណនាម ដែរ។
នាមដែលពួកញាតិសន្តាន ចាត់ចែងគ្រឿងសក្ការបូជា ដល់លោកដែលជាទក្ខិណេយ្យបុគ្គល ដើម្បីជាសិរីមង្គលក្នុងថ្ងៃដាក់ឈ្មោះឱ្យទារកទើបនឹងកើត រួចនាំគ្នាគិតដាក់ឈ្មោះឱ្យជាកិត្តិយស ឬជាការលើកតម្កើងថា ឈ្មោះនេះ ឈ្មោះនោះ ហៅថា កិត្តិនាម ។
នាមពីបុរាណ វោហារជាយូរមកហើយ ប្រើហៅវត្ថុនេះ វត្ថុនោះ តាំងពី អតីតកាល ទោះជាតាំងពីកាលមុននេះទៅទៀត រហូតដល់បច្ចុប្បន្នក្តី ដូចជា ព្រះចន្ទ ព្រះអាទិត្យ សមុទ្រ ផែនដី ភ្នំ ជាដើម ហៅថា ឧប្បត្តិកនាម ព្រោះដូចជានាម កើតឡើងដោយខ្លួនឯង គ្មានអ្នកតែងតាំងដាក់ឈ្មោះ ។
ក្នុងនាមទាំង ៤ យ៉ាងនោះ នាមថា “ នាគសេន ” នេះជា “កិត្តិនាម” ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា ចំណែកមាតាបិតាបានដាក់ឈ្មោះហៅអាត្មាភាពថា នាគសេន ជាដើម ។
ពាក្យថា តាមពិត ក្នុងឈ្មោះថា “ នាគសេន ” នេះ មិនមានបុគ្គលនោះទេ បានសេចក្តីថា ការពិតពាក្យថានាគសេននេះ គ្រាន់តែជាឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ពុំមានបុគ្គល ដែលឈ្មោះថាជានាគសេននោះ ពិតដោយបរមត្ថនោះទេ ។ ព្រោះបុគ្គល ទោះឈ្មោះអ្វីក៏ដោយ ក៏មិនមានសភាវៈជារូប មិនមានសភាវៈជាវេទនា ...ជាសញ្ញា ...ជាសង្ខារ ...ជាវិញ្ញាណ មិនមានសភាវៈជាអាយតនៈ មិនមានសភាវៈជាធាតុ ដែលជាអ្វីមានពិតដោយបរមត្ថ ទើបជាអ្វីដែលមិនមានពិតដោយបរមត្ថ គ្រាន់តែអាស្រ័យការប្រជុំគ្នា ដំណើរបន្តគ្នាជាប់មិនដាច់នៃខន្ធ អាយតនៈ ធាតុ ទាំងនោះ ប៉ុណ្ណោះ ។ សម្មតិ វោហារ បញ្ញត្តិ ថាជាបុគ្គល ជាសត្វ ជាស្រី ជាប្រុស ជានាគសេន ជាដើម ទើបកើតមាន ។ ព្រោះហេតុនោះ ព្រះវជិរាភិក្ខុនី ទើបពោលថា “ យថា ហិ អង្គសម្ភារា ... ” ជាដើម ៕
បញ្ហាទី ២- វស្សគណនប្បញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្លួនលោកម្ចាស់ប៉ុន្មានវស្សាហើយ ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អាត្មាភាព ៧ វស្សា ហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“ អ្វីរបស់ព្រះគុណម្ចាស់ដែលថា ៧ វស្សានោះ ខ្លួនលោកម្ចាស់ផ្ទាល់ឬ ឈ្មោះថា ៧ វស្សា ? ឬក៏ការរាប់ឈ្មោះថា ៧ វស្សា ? ”
នាពេលនោះ ព្រះឆាយា (ស្រមោល) របស់ព្រះចៅមិលិន្ទទ្រង់លម្អដោយសម្លៀកបំពាក់ និង គ្រឿងលម្អទាំងពួងពេញយសសក្តិ បានចាំងស្រមោលនៅលើផ្ទៃដី ព្រះឆាយាក៏ប្រាកដនៅក្នុងផើងទឹកផងដែរ។
គ្រានោះ ព្រះនាគសេន បានថ្វាយព្រះពរសួរសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះចៅមិលិន្ទថា “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះឆាយារបស់ព្រះអង្គនេះ បានចាំងនៅលើផ្ទៃដី នៅលើផើងទឹកផងដែរ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គខ្លួនឯងឈ្មោះថាជាព្រះរាជា ឬក៏ព្រះឆាយាឈ្មោះថាជា ព្រះរាជា ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ខ្ញុំព្រះករុណាឈ្មោះថា ជាព្រះរាជា ស្រមោលនេះមិនមានឈ្មោះថា ជាព្រះរាជានោះទេ ប៉ុន្តែស្រមោលនោះកើតឡើង ព្រោះអាស្រ័យខ្ញុំព្រះករុណា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ ការរាប់ឈ្មោះថា ៧ វស្សា ខ្លួនអាត្មាភាពខ្លួនឯង មិនមែន ឈ្មោះថា ៧ វស្សានោះទេ តែការរាប់ថា៧វស្សានេះ រមែងកើតឡើង ព្រោះអាស្រ័យអាត្មាភាព ទើបមានឧបមាដូចស្រមោល សូមថ្វាយព្រះពរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ គួរឱ្យអស្ចារ្យមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន គួរឱ្យចម្លែកមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ប្រការដែលលោកម្ចាស់វិសជ្ជនាបញ្ហាបដិភាណដ៏វិចិត្របំផុតបាន ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ២
ពាក្យថា “ វស្សគណនប្បញ្ហា ” ប្រែថា បញ្ហាស្តីអំពីការរាប់វស្សា ។
ខ្លឹមសារសួរឆ្លើយក្នុងបញ្ហានេះ ងាយនឹងយល់ស្រាប់ហើយ ។ ទោះជាក្នុងបញ្ហាដំបូង ព្រះនាគសេនបានឆ្លើយឱ្យយល់ថា សត្វ បុគ្គល ប្រុស ស្រី គ្មានពិត ដោយបរមត្ថហើយក៏ដោយ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ប្រការដែលក្នុងបញ្ហាទី ២ ឬ សូម្បីបញ្ហាតទៅមុខទៀតគ្រប់បញ្ហា លោកទាំងពីរនៅតែមានការហៅគ្នាជាបុគ្គលកថាថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន... , សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ... ” ដូចនេះទៀត ក៏ដោយសារគោលបំណងមួយចំនួន ។
ជាការពិតថា ទោះជាសត្វ បុគ្គល គ្មានពិតដោយបរមត្ថ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ព្រះពុទ្ធអង្គក៏ត្រាស់ជាបុគ្គលកថា ថា “ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ... នែ៎ ! អានន្ទ... ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ បុគ្គល ៤ ជំពូក ទាំងនេះ ជាអ្នកប្រព្រឹត្តដើម្បីជាប្រយោជន៍... ” ជាដើម ។ ដោយទ្រង់មានព្រះបំណង ៨ ប្រការ ។
៨ ប្រការ គឺ អ្វីខ្លះ ? នោះគឺ ៖
- ដើម្បីសម្តែងហិរោត្តប្បៈ ។
- ដើម្បីសម្តែងនូវសេចក្តីដែលសត្វទាំងឡាយមានកម្មជារបស់ខ្លួន ។
- ដើម្បីសម្តែងពីអំពើរបស់មនុស្សម្នាក់ ៗ ដោយឡែក ៗ ។
- ដើម្បីសម្តែងអនន្តរិយកម្ម ។
- ដើម្បីសម្តែងព្រហ្មវិហារធម៌ ។
- ដើម្បីសម្តែងបុព្វេនិវាសញ្ញាណ ។
- ដើម្បីសម្តែងទក្ខិណាវិសុទ្ធិ ។
- ដើម្បីការមិនបោះបង់ចោលនូវសម្មតិ ( ការសន្មត ) របស់មនុស្សលោក ។
បានសេចក្តីថា នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ មានហិរិការខ្មាសអៀនបាប មានឱត្តប្បៈការខ្លាចក្រែងបាប មនុស្សទាំងឡាយរមែងមិនយល់ មិនជាក់ច្បាស់ មិនជឿ ។ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងហិរោត្តប្បៈ ឱ្យមនុស្សទាំងឡាយបានយល់ ទើបត្រាស់ជាបុគ្គលកថាថា អ្នកនោះគ្មានហិរោត្តប្បៈ ចំណែកអ្នកនោះ ជាមនុស្សបរិបូរដោយហិរោត្តប្បៈ ដូចជា “ម្នាល ភិក្ខុទាំងឡាយ អ្នកចូរជាមនុស្សបរិបូរដោយហិរោត្តប្បៈទៅចុះ ព្រះឧទាយីជាមនុស្សដែលគ្មានការខ្មាសអៀន មិនខ្លាចក្រែងបាប ” ជាដើម ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ មានកម្មជារបស់ខ្លួន ក៏ដូចនោះដែរ គឺ មនុស្សទាំងឡាយរមែងស្តាប់មិនយល់ មិនជាក់ច្បាស់ ។ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងនូវសេចក្តីដែលសត្វទាំងឡាយមានកម្មជារបស់ខ្លួន ឱ្យអ្នកទាំងឡាយបានយល់ច្បាស់រឿងកម្ម ក្នុងន័យថា អ្នកណាធ្វើ អ្នកនោះតែងតែទទួលផលនៃអំពើរបស់ខ្លួន ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថាថា “ សត្វទាំងឡាយមានកម្ម ជារបស់ខ្លួន ជាទាយាទទទួលយកកម្ម ” ជាដើម ។ ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ឱ្យសាងព្រះវេឡុវ័នវិហារជាដើម មនុស្សទាំងឡាយរមែងស្តាប់មិនយល់ មិនជាក់ច្បាស់។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះអង្គត្រាស់បុគ្គលកថា ដើម្បីសម្តែងនូវអំពើរបស់មនុស្សម្នាក់ ៗ ដោយឡែក ៗ ឱ្យឃើញថា អ្នកនោះធ្វើអ្វី នោះជាអ្វីដែលអ្នកនោះធ្វើ នេះជាអ្វីដែលអ្នកនេះធ្វើ។ ម្យ៉ាងទៀត ពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ផ្តាច់ជីវិតរបស់ ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ជាដើម ក៏ដូចនោះដែរ មនុស្សទាំងឡាយស្តាប់ហើយ មិនអាចយល់ មិនអាចជាក់ច្បាស់ក្នុងរឿងអនន្តរិយកម្មបាន ។ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងអនន្តរិយកម្មឱ្យអ្នកស្តាប់បានយល់ ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថា ពោលដល់បុគ្គលធ្វើអនន្តរិយកម្ម និង បែងចែកប្រភេទបុគ្គលដែលត្រូវគេធ្វើអំពើបាប ឬបានទទួលការខូចខាតដោយសារតែអំពើនោះ អ្នកដែលជាហេតុឱ្យកម្មនោះបានដល់ថ្នាក់អនន្តរិយកម្មនោះ ដូចជា មាតា បិតា ជាដើម នៅពេលពោលដូចនេះ អ្នកស្តាប់រមែងយល់ពីអនន្តរិយកម្មបានច្បាស់។
ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ចម្រើនមេត្តា ចម្រើន ករុណា មុទិតា ឧបេក្ខា ក៏ដូចនោះដែរ ។ មនុស្សទាំងឡាយស្តាប់ហើយរមែងមិនយល់ មិនជាក់ច្បាស់ ក្នុងការចម្រើនព្រហ្មវិហារ មិនអាចចម្រើនព្រហ្មវិហារធម៌បាន ។ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងព្រហ្មវិហារធម៌ ឱ្យមនុស្សទាំងឡាយស្តាប់យល់បានច្បាស់ ថែមទាំងអាចចម្រើនព្រហ្មវិហារធម៌បាន ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថាថា បុគ្គលម្នាក់នោះចម្រើនមេត្តា បុគ្គលម្នាក់នេះចម្រើនករុណា មុទិតា ឧបេក្ខា ។ បុគ្គលណាមានចិត្តលំឱនទៅកាន់សត្វទាំងឡាយដោយមេត្តា រមែងទទួលបានអានិសង្ឃ ១១ ប្រការ ។ ទោះជាអារម្មណ៍របស់ព្រហ្មវិហារធម៌ទាំងនេះ ក៏ត្រាស់ជាបុគ្គលកថា ដូចជា “ សព្វេ សត្តា...- សត្វទាំងឡាយទាំងពួង... សព្វេ បុគ្គលា... - បុគ្គលទាំងឡាយទាំងពួង... យ៉ាងនេះ ” ជាដើម ។ នៅពេលត្រាស់ដូចនេះហើយ អ្នកស្តាប់ទាំងឡាយ ក៏រមែងយល់ពីព្រហ្មវិហារធម៌បានច្បាស់ ។
ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ រឭកដល់ ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ដែលធ្លាប់រស់នៅក្នុងភពជាតិមុន ក៏ដូចនេះដែរ គឺ មនុស្សទាំងឡាយស្តាប់ហើយ រមែងតែងតែមិនយល់មិនជាក់ច្បាស់ ក្នុងបុព្វេនិវាសញ្ញាណ។ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងបុព្វេនិវាសញ្ញាណ ឱ្យមនុស្សទាំងឡាយស្តាប់យល់ច្បាស់ ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថាថា “ ភិក្ខុនោះ នៅពេលចិត្តតាំងមាំបរិសុទ្ធ... ។ល។ រមែងតែលំឱនចិត្តទៅ ដើម្បីបុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ រឭកដល់ខន្ធដែលធ្លាប់អាស្រ័យនៅក្នុងភពមុន ៗ ដ៏ច្រើន គឺ មួយជាតិ ពីរជាតិ ... ។ ល។ ” ជាដើម។
ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលត្រាស់ថា ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ឱ្យទាន ខន្ធ ធាតុ អាយតនៈ ទទួលយកទានទៅក៏ដូចនេះដែរ ។ អ្នកទាំងឡាយស្តាប់ហើយមិនយល់ មិនជាក់ច្បាស់ ព្រោះហេតុនោះ ដើម្បីសម្តែងទក្ខិណាវិសុទ្ធិ ភាពបរិសុទ្ធនៃទក្ខិណាទាន ពោលគឺទានដែលគេឱ្យ គេប្រគេន ព្រោះជឿថាមានជាតិក្រោយ ឱ្យមនុស្សទាំងឡាយយល់ជាក់ច្បាស់ក្នុងរឿងទាន ថែមទាំងអាចប្រព្រឹត្តតាមបាន។ ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថាថា មានបុគ្គលអ្នកឱ្យ មានបុគ្គលអ្នកទទួល ។ ម៉្យាងវិញទៀត អ្នកឱ្យរមែងសង្ឃឹមថា បានទទួលអានិសង្ស ឬ ផលតបស្នងច្រើន។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថា សម្តែងដល់បុគ្គលអ្នកទទួលយកទាន ដែលជាអ្នកធ្វើឱ្យទក្ខិណាទានបរិសុទ្ធទៅតាមលំដាប់ ដែលអាចសង្ឃឹមអានិសង្ស កាន់តែច្រើន ទៅតាមលំដាប់បាន ដូចជាត្រាស់ថា ឱ្យដល់បុថុជ្ជនអ្នកទ្រុស្តសីល បានទទួលអានិសង្សតិច ឱ្យដល់បុថុជ្ជនអ្នកមានសីល បានទទួលអានិសង្សច្រើន ឱ្យដល់បុថុជ្ជនអ្នកមានសីល បានទទួលអានិសង្សតិច ឱ្យដល់ព្រះសោតាបន្ន បានទទួលអានិសង្សច្រើន ជាដើម ។
ម្យ៉ាងទៀត ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទាំងឡាយគ្រប់ព្រះអង្គ ទ្រង់មិនលះបង់សម្មតិ (ការសន្មត) ទ្រង់រក្សាសម្មតិរបស់មនុស្សលោក ។ ពោលគឺ អ្វីដែលមនុស្សលោក សន្មតហៅតៗគ្នា ដោយឈ្មោះ ដោយបញ្ញត្តិ ដោយវោហារ ដោយភាសា ដោយសមញ្ញាអ្វី ក៏ត្រាស់ហៅប្រការនោះ ដោយបញ្ញត្តិ ដោយវោហារ ដោយភាសា ដោយសមញ្ញានោះដែរ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបពោលបានថា ព្រះអង្គត្រាស់ជាបុគ្គលកថា ដើម្បីការមិនលះបង់ចោលនូវសម្មតិរបស់មនុស្សលោក ។ បានសេចក្តីថា ទោះជាសត្វឬបុគ្គលគ្មានពិតដោយបរមត្ថ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ព្រះពុទ្ធអង្គគ្រប់ព្រះអង្គ ក៏បានត្រាស់ព្រះធម៌ទេសនាជាបុគ្គលកថា ព្រោះទ្រង់មានព្រះបំណង ៨ ប្រការ ដូចបានពោលខាងលើមកនេះ ៕
បញ្ហាទី ៣ - វីមំសនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់អាចសន្ទនាជាមួយខ្ញុំព្រះករុណាបានដែរឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រសិនបើព្រះអង្គនឹងត្រាស់ពាក្យជាបណ្ឌិតវាទៈ (ពាក្យដែលបណ្ឌិតទាំងឡាយប្រើសន្ទនាគ្នា ) អាត្មាភាព ក៏នឹងសន្ទនាជាមួយ ។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើព្រះអង្គត្រាស់ជាពាក្យរាជវាទៈ (ពាក្យដែលព្រះរាជាទាំងឡាយមានបន្ទូល ) អាត្មាភាពសូមមិនសន្ទនាជាមួយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពួកបណ្ឌិតសន្ទនាគ្នាយ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ នៅពេលមានការសន្ទនាគ្នា ពួកបណ្ឌិតទាំងឡាយរមែងតែចង(បញ្ហា)ខ្លះ ស្រាយ(ពាក្យគេ)ខ្លះ តបតខ្លះ ធ្វើជាពាក្យដែលពោលច្បាស់ល្អខ្លះ ធ្វើជាពាក្យដែលពោលច្បាស់ល្អជាងខ្លះ ។ ពួកបណ្ឌិតទាំងឡាយរមែងមិនល្អក់កករគ្នាព្រោះវាទៈនោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ពួកបណ្ឌិតសន្ទនាគ្នាយ៉ាងនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ពួកព្រះរាជាសន្ទនាគ្នាយ៉ាងម៉េច?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ នៅពេលមានការសន្ទនាគ្នា ( ឬនិយាយស្តីគ្នា ) ព្រះរាជាទ្រង់អះអាងរឿងមួយ អ្នកណាមិនយល់ស្របតាមរឿង ដែលទ្រង់អះអាងនោះ ទ្រង់ក៏មានបន្ទូលឱ្យដាក់ទោសអ្នកនោះថា “ ចូរដាក់ទោស ម្នាក់នេះ ” សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះរាជាទាំងឡាយទ្រង់សន្ទនាគ្នាយ៉ាងនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណានឹងនិយាយស្តីតែពាក្យដែលជាបណ្ឌិតវាទៈ មិនមែនរាជវាទៈទេ សូមព្រះគុណម្ចាស់ទុកចិត្តលើការនិយាយស្តី ជាមួយខ្ញុំព្រះករុណា ដូចព្រះគុណម្ចាស់និយាយស្តីទៅកាន់ភិក្ខុ ឬសាមណេរ ឬជាមួយឧបាសក ឬញោមវត្តទៅចុះ សូមកុំខ្លាចអី ”
ព្រះថេរៈ អនុមោទនាថា ៖ “ សាធុ សូមថ្វាយព្រះពរ ”
ព្រះរាជា ត្រាស់ថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ខ្ញុំព្រះករុណាសូមសួរបញ្ហាហើយណា៎ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សូមត្រាស់សួរមកចុះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាបានសួរហើយ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ អាត្មាភាពក៏បានថ្វាយវិសជ្ជនាហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“ព្រះគុណម្ចាស់ លោកម្ចាស់វិសជ្ជនាថាយ៉ាងម៉េច ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ក៏មហាបពិត្រ ត្រាស់សួរថាយ៉ាងម៉េច ? ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៣
ពាក្យថា វីមំសនប្បញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាទាក់ទងនឹងការត្រិះរិះពិចារណា ឬ សាកសួរ ។ ក្នុងទីនេះ សំដៅដល់ការត្រិះរិះ ឬ ពិចារណាគ្នាជាមុនថា នឹងសន្ទនាគ្នាដោយពាក្យសម្តីយ៉ាងដូចម្តេច? បណ្ឌិតវាទៈ ឬរាជវាទៈ ? បណ្ឌិតវាទៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? រាជវាទៈ យ៉ាងដូចម្តេច ?
ពាក្យថា បណ្ឌិតវាទៈ ព្រោះជាពាក្យសម្តី ដែលបណ្ឌិតទាំងឡាយនិយាយគ្នា ។
ពាក្យថា រាជវាទៈ ព្រោះជាពាក្យដែលព្រះរាជាទាំងឡាយមានបន្ទូល។
ក្នុងពាក្យដែលហៅថា វាទៈ ក្នុងទីនេះ សំដៅយកពាក្យដែលមនុស្សពួកផ្សេងគ្នា សន្ទនាគ្នា ដែលមានគំនិតយោបល់ក្នុងរឿងតែមួយ អាចមានគំនិតដូចគ្នា លើកឡើងមក អះអាង ឬ បដិសេធរឿងនោះ ។
ពាក្យថា ចង(បញ្ហា) គឺ ចង(បញ្ហា)មុន គឺដាក់បញ្ហាទុកឱ្យម្នាក់ទៀត ដោះស្រាយ ។ ទោះជាមិនពោលថា យើងខ្ញុំបានដាក់បញ្ហានេះហើយ ជាឱកាស ដែលលោកត្រូវពោលដោះស្រាយ ដូចនេះក៏ដោយ ។ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី គ្រាន់តែនិយាយដល់ប៉ុណ្ណោះ ម្នាក់ទៀតស្តាប់ហើយក៏ដឹងថា ជាពាក្យដែលយើងត្រូវដោះស្រាយ ត្រូវបកស្រាយ ។
ពាក្យថា ស្រាយ(សម្តីគេ) បានន័យថា ជាដំបូងគឺ លើកយកទោស គឺ បង្ហាញឱ្យគេឃើញកំហុស ឬ ប្រការខុសឆ្គងក្នុងបញ្ហា ឬ ពាក្យដែលគេនិយាយ រួចហើយស្រាយឬជម្រះ បកស្រាយពាក្យដែលគេចងមកនោះ ។
ពាក្យថា សង្កត់ គឺ សង្កត់គេ ទំនងថា គេនិយាយខុសឆ្គង ដូចជា ពាក្យមុន ពាក្យក្រោយដែលលោកនិយាយចេញមកនោះ មិនសមគ្នា ។ ពាក្យដែលគួរពោលមុន លោកបែរជាពោលក្រោយ។ ពាក្យដែលគួរពោលក្រោយ លោកបែរជាពោលមុន ពាក្យនេះរបស់លោកមិនត្រឹមត្រូវ តែពាក្យសម្តីរបស់យើងខ្ញុំទើបត្រឹមត្រូវ ដូចនេះ ជាដើម ។
ពាក្យថា តបត គឺ ចេះធ្វើការតបទៅវិញថា ពាក្យរបស់យើងខ្ញុំនេះត្រឹម ត្រូវហើយ មិនខុសទេ ។ តែទោះជាត្រឹមត្រូវមិនខុសក្តី លោកមានបំណងលើកយកជាកំហុស ទើបលោកពោលយកសម្តីដែលមិនខុសនោះ ថាជា សម្តីមានកំហុស ដូចនេះ ។ ដូចនេះ ជាដើម ។
ពាក្យថា ទ្រង់អះអាងរឿងមួយ គឺទ្រង់អះអាងរឿងដែលមានបន្ទូលរឿងមួយ ។ ពាក្យថា មិនយល់ស្របតាម គឺក្រាបទូលឱ្យទ្រង់ជ្រាបថា ជាបន្ទូលដែលមិនត្រឹមត្រូវ ។
ពាក្យថា ចូរទុកចិត្ត គឺ ចូរធ្វើចិត្តឱ្យស្និទ្ធស្នាល ដូចពេលសន្ទនាជាមួយ អ្នកស្គាល់គ្នាទាំងឡាយមានភិក្ខុ សាមណេរ ឧបាសក ឬ ញោមវត្តជាដើម ៕
បញ្ហាទី ៤ - អនន្តកាយប្បញ្ហា
គ្រានោះ ព្រះចៅមិលិន្ទទ្រង់កើតព្រះតម្រិះ ប្រការនេះឡើងមកថា “ ព្រះភិក្ខុអង្គនេះ ជាបណ្ឌិតមានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ នឹងសន្ទនាជាមួយយើងបាន ឯរឿងដែលយើងត្រូវសួរមានច្រើន រឿងទាំងនោះយើងមិនទាន់បានសួរសោះ ប៉ុន្តែព្រះអាទិត្យកំពុងអស្តង្គតទៅហើយ បើដូចនេះ យើងអាចសន្ទនាគ្នាក្នុងរាជធានីបាន ” ដូចនេះ ។
លំដាប់នោះ ព្រះរាជាទើបមានបន្ទូលសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ទេវមន្តិយអាមាត្យថា “ ម្នាល ! ទេវមន្តិយ បើដូចនេះ ចូរឯងទៅទូលចំពោះព្រះគុណម្ចាស់ចុះថា “ ស្អែកនេះ ព្រះគុណម្ចាស់នឹងមានការសន្ទនាជាមួយព្រះរាជាក្នុងរាជធានី ” ដូចនេះ ចុះ ” ។ ព្រះចៅមិលិន្ទមានបន្ទូលសេចក្តីនោះរួចហើយ ក៏បានក្រោកឡើងចេញពីអាសនៈ ត្រាស់លាព្រះនាគសេនត្ថេរ ស្តេចយាងឡើងរទេះព្រះទីនាំងចេញទៅ ទ្រង់ពោលយ៉ាងនេះថា “ នាគសេន, នាគសេន ” ។
បន្ទាប់ពីនោះ ទេវមន្តិយអាមាត្យក៏បានទៅទូលសេចក្តីនោះ ចំពោះព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ ព្រះចៅមិលិន្ទមានបន្ទូលយ៉ាងនេះថា ស្អែកនេះនឹងមានការសន្ទនាជាមួយព្រះរាជាក្នុងរាជធានី ព្រះគុណម្ចាស់ ” ព្រះថេរៈពោលយល់ស្របថា “ ល្អហើយ ” ។
គ្រានោះ ពេលរាត្រីកន្លងផុតទៅ ទេវមន្តិយអាមាត្យ អនន្តកាយអាមាត្យ មង្កុរអាមាត្យ និង សព្វទិន្នអាមាត្យ បាននាំគ្នាទៅចូលគាល់ព្រះចៅមិលិន្ទដល់ទីប្រថាប់ ។ លុះចូលទៅដល់ហើយ ក៏ក្រាបទូលសួរសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះចៅមិលិន្ទថា “ បពិត្រព្រះមហារាជ ព្រះអង្គទ្រង់ប្រោសឱ្យព្រះគុណម្ចាស់នាគសេននិមន្តមកបានហើយឬនៅ ក្រាបទូល ? ” ព្រះរាជា “ អឺ... សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមកចុះ ” “ ទ្រង់ប្រោសឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយព្រះភិក្ខុចំនួនប៉ុន្មាន ក្រាបទូល ? ” “ សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ព្រមទាំងព្រះភិក្ខុ ចំនួនតាមដែលព្រះគុណម្ចាស់ត្រូវការចុះ ” ។ ឃើញដូចនេះសព្វទិន្នអាមាត្យទើបក្រាបទូលថា “ បពិត្រព្រះមហារាជ សូមទ្រង់ប្រោសឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយនឹងព្រះភិក្ខុ ចំនួនត្រឹម តែ១០អង្គ ប៉ុណ្ណោះចុះ ក្រាបទូល ” ព្រះរាជាទើបត្រាស់ជាលើកទី ២ ថា “សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយព្រះភិក្ខុ ចំនួនតាមដែលព្រះគុណម្ចាស់ត្រូវការចុះ ” សព្វទិន្នអាមាត្យក៏នៅតែក្រាបទូលជាលើកទី ២ ថា “បពិត្រព្រះមហារាជ សូមទ្រង់ប្រោសឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយនឹងព្រះភិក្ខុចំនួនត្រឹមតែ ១០ អង្គប៉ុណ្ណោះចុះ ក្រាបទូល ” ។ ទោះជាព្រះរាជាមានបន្ទូលជាលើកទី ៣ ថា “ សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយព្រះភិក្ខុចំនួន តាមដែលព្រះគុណម្ចាស់ត្រូវការចុះ ” ។ សព្វទិន្នអាមាត្យនៅតែក្រាបទូលជាលើកទី ៣ ថា “ បពិត្រព្រះមហារាជ សូមទ្រង់ប្រោសឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយនឹងព្រះភិក្ខុចំនួន ត្រឹមតែ ១០ អង្គ ប៉ុណ្ណោះចុះ ក្រាបទូល ” ។
ព្រះរាជា ៖ “ គឺគ្រឿងសក្ការៈគ្រប់យ៉ាងនេះ យើងបានត្រៀមរួចរាល់ហើយ ទាំងយើងក៏បានពោលថា “ សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ជាមួយព្រះភិក្ខុចំនួន តាមដែលព្រះគុណម្ចាស់ត្រូវការចុះ”។ ម្នាល ! នាយសព្វទិន្នអាមាត្យម្នាក់នេះ បែរជាពោលដោយប្រការផ្សេង យើងគ្មានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់នឹងប្រគេនម្ហូបចង្ហាន់ ដល់ព្រះភិក្ខុទាំងឡាយ ឬយ៉ាងណា ? ” នៅពេលមានបន្ទូលដូចនេះហើយ សព្វទិន្នអាមាត្យក៏បានតែនៅស្ងៀម ។ បន្ទាប់ពីនោះ ទេវមន្តិយអាមាត្យ អនន្តកាយអាមាត្យ និង មង្កុរអាមាត្យ បានចូលទៅរកព្រះនាគសេនដល់កន្លែង ។ លុះចូលទៅហើយ ក៏បានទូលសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ ព្រះចៅមិលិន្ទបានមានបន្ទូលយ៉ាងនេះថា សូមឱ្យព្រះគុណម្ចាស់និមន្តមក ព្រមជាមួយព្រះភិក្ខុ ចំនួនតាមដែលព្រះគុណម្ចាស់ត្រូវការចុះ ” ។ លំដាប់នោះ នាពេលព្រលឹមស្រាង ៗ ព្រះនាគសេន ស្លៀកស្បង់ ប្រដាប់បាត្រនិងចីពរ ចូលទៅកាន់សាគលរាជធានីព្រមជាមួយព្រះភិក្ខុសង្ឃចំនួន ៨០.០០០អង្គ។
គ្រានោះ អនន្តកាយអាមាត្យ ដើរជិតព្រះនាគសេន បានសួរសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពាក្យដែលព្រះគុណម្ចាស់ពោលថា “ នាគសេន ” នេះ ក្នុងពាក្យនេះមានអ្វី ដែលជានាគសេននៅក្នុងនោះឬ ? ”
ព្រះថេរៈ ពោលសួរទៅវិញថា “ក្នុងពាក្យថា “ នាគសេន ” នេះ តើអ្នក សំដៅយកអ្វី ជានាគសេន ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ តបថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ ជីវៈ គឺ ខ្យល់ខាងក្នុង រមែងចូល និងចេញនោះតែម្តង ថាជានាគសេន ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ប្រសិនបើខ្យល់នោះចេញទៅហើយ មិនត្រឡប់ចូលមក ចូលទៅហើយមិនចេញមក មនុស្សយើងអាចនៅកើតដែរទេ ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ ៖ “ មិនបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ អ្នកផ្លុំខ្យងស័ង្ខ រមែងផ្លុំខ្យងស័ង្ខ ខ្យល់ផ្លុំរបស់អ្នកទាំងនោះ នឹងត្រឡប់ចូលទៅវិញឬ ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ ៖ “ មិនត្រឡប់ចូលទៅទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពួកអ្នកផ្លុំខ្លុយ រមែងផ្លុំខ្លុយ ខ្យល់ផ្លុំរបស់អ្នកទាំងនោះ នឹងត្រឡប់ចូលទៅទៀតឬ ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ ៖ “ មិនត្រឡប់ចូលទៅទៀតទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពួកអ្នកផ្លុំស្នែងសត្វ ក៏រមែងផ្លុំស្នែងសត្វ ខ្យល់ផ្លុំរបស់អ្នកទាំងនោះ នឹងត្រឡប់ចូលទៅទៀតឬ ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ ៖ “ មិនត្រឡប់ចូលទៅទៀតទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ បើដូចនេះ ព្រោះហេតុអ្វីបានជាអ្នកទាំងនោះមិនស្លាប់ ? ”
អនន្តកាយអាមាត្យ ៖ “ ខ្ញុំព្រះករុណាមិនមានសមត្ថភាព នឹងសន្ទនាជាមួយព្រះគុណម្ចាស់ដែលជាកំពូលវាទៈបានទេ សូមព្រះគុណម្ចាស់មេត្តាអធិប្បាយសេចក្តីនោះផងចុះ ”
ព្រះថេរៈបានពោលអភិធម្មកថា ថា “ ហៅថា ខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និង ខ្យល់ដកដង្ហើមចេញនេះ មិនមែនជីវៈទេ នេះហៅថា កាយសង្ខារ ” ដូចនេះ ជាដើម លំដាប់នោះ អនន្តកាយអាមាត្យក៏បានប្រកាសភាពជាឧបាសក ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៤
ពាក្យថា អនន្តកាយប្បញ្ហា ប្រែថា បញ្ហារបស់អនន្តកាយអាមាត្យ ។
ពាក្យថា ខ្យល់ខាងក្នុង គឺ ខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និង ខ្យល់ដកដង្ហើមចេញខាងក្នុងខ្លួនរបស់លោក ។ អ្វីដែលអ្នកសួរពោលដល់ថា ជីវៈ ដោយវោហារ គឺ សត្វ ដែលពាក្យវិសជ្ជនាតទៅមុខ ព្រះថេរៈនឹងបដិសេធថា “ឈ្មោះថាជីវៈនេះមិនមានពិត”។
ពាក្យថា សង្ខ គឺ ខ្យងស័ង្ខមួយគូដែលគេផ្លុំ ២-៣ ដង ក្នុងពេលព្រះរាជាស្តេចយាងចេញ ។
ពាក្យថា ខ្លុយ គឺ គ្រឿងតន្ត្រីម៉្យាង ដែលមានរាងមូលជាបំពង់ ។
ពាក្យថា ស្នែងសត្វ គឺ ស្នែងក្របី ស្នែងគោ ជាដើម ។
ក្នុងពាក្យថា កាយសង្ខារ នេះ ជាបឋមសង្ខារមាន ៣ យ៉ាង ដូចដែលវិសាខឧបាសកនិងព្រះធម្មទិន្នាភិក្ខុនីសួរឆ្លើយគ្នា ក្នុងចុល្លវេទល្លសូត្រ យ៉ាងនេះថា ៖
វិសាខឧបាសក ៖ “ ព្រះមេម្ចាស់ សង្ខារមានប៉ុន្មាន ? ”
ព្រះធម្មទិន្នាថេរី ៖ “ លោកវិសាខ សង្ខារមាន ៣ យ៉ាងទាំងនេះ គឺ កាយសង្ខារ វចីសង្ខារ ចិត្តសង្ខារ ”
វិសាខឧបាសក ៖ “ ព្រះមេម្ចាស់ កាយសង្ខារគឺអ្វី ? វចីសង្ខារគឺអ្វី ? ចិត្តសង្ខារ គឺអ្វី ? ”
ព្រះធម្មទិន្នាថេរី ៖ “ លោកវិសាខ ខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និង ខ្យល់ដកដង្ហើមចេញ ឈ្មោះថា កាយសង្ខារ ។ វិតក្ក (គំនិត) វិចារ(ការពិចារណា) ឈ្មោះថា វចីសង្ខារ ។ សញ្ញា (ការចងចាំ) និង វេទនា (ការសោយអារម្មណ៍) ឈ្មោះថា ចិត្តសង្ខារ ” ។
វិសាខឧបាសក ៖ “ ព្រះមេម្ចាស់ ព្រោះហេតុអ្វីបានជាខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និងខ្យល់ដកដង្ហើមចេញ ទើបឈ្មោះថាកាយសង្ខារ ? ព្រោះហេតុអ្វីបានជា វិតក្ក និងវិចារ ទើបឈ្មោះថា វចីសង្ខារ ? ព្រោះហេតុអ្វី សញ្ញា និងវេទនា ទើបឈ្មោះថា ចិត្តសង្ខារនោះ ? ”
ព្រះធម្មទិន្នាថេរី ៖ “ លោកវិសាខ ខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និង ខ្យល់ដក ដង្ហើមចេញ ជារបស់មានក្នុងកាយ ។ ធម៌ទាំងនេះទាក់ទងនឹងកាយ ( ទាក់ ទងថា ជារបស់ដែលកាយផ្សំតាក់តែងឡើង គឺសាងឡើង) ។ ព្រោះហេតុនោះ ខ្យល់ដកដង្ហើមចូល និង ខ្យល់ដកដង្ហើមចេញ ទើបឈ្មោះថាជា កាយសង្ខារ (អ្វីដែលកាយផ្សំតែងឡើង)។ លោកវិសាខ បុគ្គលរមែងគិតពិចារណា (ទាក់ទងនឹងសម្តីដែលនឹងបញ្ចេញមក និងរឿងដែលនឹងនិយាយ) ជាមុន ទើបបញ្ចេញវាចាជាក្រោយ ព្រោះហេតុនោះ វិតក្ក និង វិចារ ទើបឈ្មោះថា វចីសង្ខារ (អ្វីដែលផ្សំតែង វាចា)។ សញ្ញា និងវេទនា ជារបស់មាននៅក្នុងចិត្ត ធម៌ទាំងនេះទាក់ទងនឹងចិត្ត ។ ព្រោះហេតុនោះ សញ្ញា និងវេទនា ទើបឈ្មោះថា ចិត្តសង្ខារ ( អ្វីដែលចិត្តតាក់តែង ឬតាក់តែងចិត្ត) ” ដូចនេះ។
ព្រះនាគសេនត្ថេរ ពោលអភិធម្មកថា ស្តីអំពីភាពជាកាយសង្ខារនៃខ្យល់ដង្ហើមចូលនិងចេញ ដោយប្រការជាអ្វីទាក់ទងនឹងកាយ បានសេចក្តីថា ជារបស់ដែលកាយផ្សំតែង គឺ សាងឡើង៕
បញ្ហាទី ៥ - បព្វជ្ជាបញ្ហា
គ្រានោះ ព្រះនាគសេនបានចូលទៅកាន់ព្រះរាជនិវេសន៍របស់ព្រះចៅមិលិន្ទ ។ លុះចូលទៅដល់ហើយ ក៏គង់លើអាសនៈដែលគេបានរៀបចំត្រៀមទុក ។ លំដាប់នោះ ព្រះចៅមិលិន្ទក៏បានប្រគេនម្ហូបចង្ហាន់ដល់ព្រះនាគសេន ព្រមទាំងបរិស័ទ ឱ្យឆ្អែត ឱ្យគ្រប់គ្រាន់ ដោយអាហារទំពា អាហារឆាន់ដ៏ប្រណីត ដោយព្រហស្ថរបស់ព្រះអង្គផ្ទាល់ ។ រួចទ្រង់ឱ្យភិក្ខុមួយអង្គ ៗ បានគ្រងសំពត់មួយគូៗ និងឱ្យព្រះនាគសេនបានគ្រងត្រៃចីពរ ។ រួចត្រាស់សេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះនាគសេន ដែលបានគ្រងត្រៃចីពររួចហើយថា “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សូមនិមន្តព្រះគុណម្ចាស់ ព្រមជាមួយព្រះភិក្ខុ១០ អង្គ គង់នៅទីនេះចុះ ភិក្ខុដែលនៅសល់ សូមនិមន្តត្រឡប់ទៅវិញសិនចុះ ព្រះគុណម្ចាស់ ” ដូចនេះ ។
លំដាប់នោះ ព្រះចៅមិលិន្ទ លុះទ្រង់ជ្រាបថា ព្រះនាគសេនឆាន់រួចហើយ មានដៃដកចេញពីបាត្ររួចហើយ ទ្រង់យកអាសនៈដែលទាបជាងមួយកន្លែង រួចប្រថាប់អង្គុយចុះ នៅកន្លែងសមរម្យម្ខាងរួចហើយ ក៏បានមានបន្ទូលសួរសេចក្តីនោះ ទៅកាន់ព្រះនាគសេនថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន យើងនឹងមានការសន្ទនាគ្នា ក្នុងរឿងអ្វីខ្លះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ពួកយើងត្រូវការប្រយោជន៍ សូមឱ្យមានការសន្ទនាគ្នា ក្នុងរឿងដែលមានប្រយោជន៍ទៅចុះ ”
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ការបួសមានប្រយោជន៍អ្វី ? ហើយប្រយោជន៍ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ពួកព្រះគុណម្ចាស់ គឺអ្វី ? ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ ប្រយោជន៍អ្វីឬ ? សូមថ្វាយព្រះពរ ពួកអាត្មាភាព បួសដើម្បីប្រយោជន៍ប្រការនេះ គឺ ទុក្ខនេះរលត់ទៅ ទុក្ខផ្សេងមិនកើតមានទៀត, សូមថ្វាយព្រះពរ ការបួសរបស់ពួកអាត្មាភាពក៏មានប្រការដែលពោលមកនេះ ជាប្រយោជន៍ អនុបាទាបរិនិព្វានជាប្រយោជន៍ដ៏ខ្ពង់ ខ្ពស់របស់ពួកអាត្មាភាព ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ពួកព្រះគុណម្ចាស់គ្រប់អង្គ សុទ្ធតែបួសដើម្បីប្រយោជន៍ប្រការនេះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនដូចនេះទេ សូមថ្វាយព្រះពរ អង្គខ្លះក៏បួសដើម្បីប្រយោជន៍ប្រការនេះ អង្គខ្លះជាអ្នកដែលព្រះរាជាមានបន្ទូលឱ្យចាប់ខ្លួន ក៏មកបួស (បួសគេចព្រះរាជា) អង្គខ្លះជាអ្នកដែលពួកចោរប៉ងចាប់ខ្លួនក៏មកបួស (បួសគេចចោរ) អង្គខ្លះបួសគេចបំណុល អង្គខ្លះបួសដើម្បីប្រយោជន៍ក្នុងការចិញ្ចឹមជីវិត, ចំណែកភិក្ខុក្រុមណាបួសត្រឹមត្រូវ ភិក្ខុក្រុមនោះរមែងបួស ដើម្បីប្រយោជន៍ប្រការនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្លួនព្រះគុណម្ចាស់បួសដើម្បីប្រការនេះឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អាត្មាភាពបួសតាំងពីនៅក្មេង មិនទាន់បានដឹងថាដើម្បីប្រយោជន៍អ្វីនោះទេ ប៉ុន្តែអាត្មាភាពមានគំនិតយ៉ាងនេះថា “ ពួកសមណសក្យបុត្រទាំងនេះជាបណ្ឌិត ព្រះគុណម្ចាស់ទាំងនោះនឹងទូន្មានយើង ” អាត្មាភាពលុះព្រះគុណម្ចាស់ទាំងនោះ ទូន្មានហើយ ទើបដឹង ទើបយល់ថា “ ការបួសរមែងមាន ដើម្បីប្រយោជន៍នេះ ” ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៥
ពាក្យថា បព្វជ្ជាបញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាទាក់ទងនឹងការបួស ។ ឈ្មោះថា បព្វជ្ជា (ការបួស) មានន័យថា បព្វជ្ជាដោយវិធីពោលពាក្យដល់ត្រៃសរណៈ ជាការបព្វជ្ជារបស់សាមណេរ ចំណែកបព្វជ្ជាទាំង៨ វិធី មានឯហិភិក្ខុវិធី(ចូរមកជាភិក្ខុចុះ)ជាដើម ឈ្មោះថាជាឧបសម្បទារបស់ភិក្ខុ។
ព្រះរាជាត្រាស់សួរប្រយោជន៍របស់ការបួស ដោយទ្រង់មានភាពស្ទាក់ស្ទើរក្នុងព្រះទ័យ ទ្រង់មិនអាចសម្រេចព្រះទ័យបានថា អ្វីជាប្រយោជន៍ផ្ទាល់របស់ការបួស ? ព្រោះព្រះពុទ្ធអង្គ បានត្រាស់ទុកជាច្រើនកន្លែងផ្សេងៗគ្នា មិនដូចគ្នា ។ គឺ កន្លែងមួយ ទ្រង់ទទួលស្គាល់ថា ការបួសនេះចាត់ទុកថា ជាមរតកម្យ៉ាងរបស់ព្រះអង្គ ទើបទ្រង់អនុញ្ញាតឱ្យកុលបុត្រ ដែលត្រូវការបួសបានបួស ដើម្បីទទួលមរតកនេះ។
ដូចគ្រាព្រះរាហុលកុមារត្រូវព្រះជននី ណែនាំឱ្យទៅទទួលមរតកពីព្រះដ៏មានព្រះភាគ រួចក៏ដើរតាមព្រះដ៏មានព្រះភាគ ព្រមទាំងពោលវាចាសូមមរតកថា “ ទាយជ្ជំ មេ សមណ ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ សមណ ទេហិ - បពិត្រសមណៈ សូមទ្រង់ប្រគល់មរតកឱ្យខ្ញុំព្រះករុណាផងចុះ , បពិត្រសមណៈ សូមទ្រង់ប្រគល់មរតកឱ្យខ្ញុំព្រះករុណាផងចុះ ” ដូចនេះ ។ ព្រះអង្គស្តាប់ហើយក៏ទ្រង់ប្រគល់មរតកគឺការបំបួស មានបន្ទូលទៅកាន់ព្រះសារីបុត្រថា “ តេនហិ តវំ សារិបុត្ត រាហុលំ បព្វាជេថ - ម្នាលសារីបុត្រ បើដូចនេះ ចូរអ្នកឱ្យរាហុលបានបួសចុះ ” ដូចនេះ ជាដើម។
ម៉្យាងវិញទៀត ត្រាស់ថាធម៌ គឺ ពោធិបក្ខិយធម៌ ៣៧ ប្រការ ជាមរតក របស់ព្រះអង្គ ។ បុគ្គលណាបួសដើម្បីប្រយោជន៍ពោធិបក្ខិយធម៌ ឈ្មោះថា ជាធម្មទាយាទ (អ្នកទទួលមរតកធម៌) ។ ទ្រង់ណែនាំឱ្យបួសដើម្បីប្រយោជន៍ពោធិបក្ខិយធម៌នេះ ដូចដែលបានត្រាស់ក្នុងធម្មទាយាទសូត្រថា ៖
“ ធម្មទាយាទា ភិក្ខវេ ភវថ, មា អាមិសទាយាទា - ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ចូរប្រព្រឹត្តខ្លួនជាធម្មទាយាទចុះ កុំបីជាអាមិសទាយាទឡើយ ” ដូចនេះ ជាដើម ។ ចំណែកនៅក្នុង រថវិនីតសូត្រ ព្រះបុណ្ណមន្តានិត្ថេរ ត្រូវព្រះសារីបុត្តត្ថេរ សួរដល់គោលបំណង ក្នុងការបួសប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយធម៌របស់លោក ក៏បានឆ្លើយថា “ អនុបាទា បរិនិព្វានត្ថំ ខោ អាវុសោ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ - លោកដ៏មានអាយុ ខ្ញុំព្រះករុណាបានអប់រំព្រហ្មចរិយធម៌ក្នុងសម្នាក់របស់ព្រះដ៏មានព្រះភាគ ដើម្បីដល់អនុបាទាបរិនិព្វាន ” ដូចនេះ ។ ចម្លើយនេះ បង្ហាញឱ្យឃើញថា អនុបាទាបរិនិព្វានជាប្រយោជន៍នៃការបួស ។ ព្រោះមានការពោលដល់ប្រយោជន៍ នៃការបួសខុសប្លែកគ្នាយ៉ាងនេះព្រះរាជា ទ្រង់មានភាពមន្ទិលសង្ស័យព្រះទ័យក្នុងរឿងនេះ ទើបបានត្រាស់សួរថា “ ការបួសមានប្រយោជន៍អ្វី ? ហើយប្រយោជន៍ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ពួកព្រះគុណម្ចាស់គឺអ្វី ? ” ដូចនេះ ។ គួរជ្រាបថា ពាក្យដែលនិយាយដល់ប្រយោជន៍នៃការបួស មានប្រការផ្សេងៗ គ្នាទាំងនេះ គ្រាន់តែជាទេសនាវោហារ ដែលសម្តែងឱ្យសមរម្យនឹងឧបនិស្ស័យនៃវេនេយ្យសត្វអ្នកត្រូវការបួស ។ ការពិតប្រយោជន៍ទាំងនោះ សុទ្ធតែរួមបញ្ចូលទៅក្នុងប្រយោជន៍តែមួយ គឺ អនុបាទាបរិនិព្វាន ។
ពោលគឺ ជាដំបូង ការដែលមានឱកាសបានទទួលប្រយោជន៍ប្រការនេះដោយស្រួល មានឧបសគ្គតិច កុលបុត្រគួរតែនៅក្នុងភេទជាអ្នកបួសសិន ព្រោះហេតុនោះ ទើបទ្រង់ចាត់ទុកការបួសនេះ ថាជាមរតកម៉្យាងរបស់ព្រះអង្គ ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត នៅពេលបួសរួចហើយ ក៏មិនគួរពេញចិត្តតែភាពជាអ្នកបួសប៉ុណ្ណោះ ។ នៅមានកិច្ចការដែលអ្នកបួសត្រូវធ្វើគឺ ប្រព្រឹត្តតាមធម៌ និងវិន័យ។
សួរថា ដើម្បីប្រយោជន៍អ្វី ? ឆ្លើយថា ដើម្បីភាពជាទាយាទទទួលមរតកដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់បំផុត ជាងការបួសនោះ គឺ ពោធិបក្ខិយធម៌ ៣៧ ប្រការ ។ ពោធិបក្ខិយធម៌ ដែលបានទទួលនោះមានប្រយោជន៍អ្វី? ឆ្លើយថា មានប្រយោជន៍ គឺជាហេតុធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិព្វាន គឺ អនុបាទាបរិនិព្វាននេះ ដែលមានការរំលត់ទុក្ខ ជាអានិសង្ស ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះថេរៈថ្វាយវិសជ្ជនា ប្រយោជន៍នៃការបួសដល់កំពូល តែម្តងថា “ ទុក្ខនេះរលត់ទៅ ទុក្ខផ្សេងមិនកើតមាន គឺ អនុបាទាបរិនិព្វាន ជាប្រយោជន៍ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ពួកអាត្មាភាព ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា ទុក្ខនេះរលត់ទៅ បានសេចក្តីថា ទុក្ខនេះ គឺឧបាទានក្ខន្ធ ដែលមានក្នុងអត្តភាពបច្ចុប្បន្ននេះ សម្រាប់ព្រះអរហន្តប្រាសចាកតណ្ហា ដោយប្រការទាំងពួង គឺគ្រាន់តែជាខន្ធនៅសល់រលត់ទៅ គឺចប់ផុតទៅ វេលាដល់គ្រាចុតិ ដោយប្រការដែលអស់ភាពជាបច្ច័យ ដល់បដិសន្ធិក្នុងភពថ្មី ។
ពាក្យថា ទុក្ខផ្សេងមិនកើតមាន បានសេចក្តីថា ទុក្ខផ្សេង គឺឧបាទាន-ក្ខន្ធ ដែលនឹងមានតទៅលោកខាងមុខ ក៏មិនកើតមាន ព្រោះអស់ហេតុ ។
ពាក្យថា អនុបាទាបរិនិព្វាន ជាដំបូងគួរជ្រាបថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគបានត្រាស់ហៅព្រះនិព្វានដោយវោហារ ដោយឈ្មោះផ្សេង ៗ គ្នា ដោយ សេចក្តីផ្សេង ៗ គ្នា ដូចជា មកជាគូនឹងគ្នាថា សឧបាទិសេសនិព្វាន និង អនុបាទិសេសនិព្វាន ជាដើម ។
ក្នុងបណ្តាឈ្មោះទាំងនោះ មានអត្ថាធិប្បាយថា ឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ឈ្មោះថា ឧបាទិ ព្រោះជាអ្វីដែលតណ្ហាប្រកាន់យក ដោយភាពជាផលរបស់ខ្លួន ។ ឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ដែលឈ្មោះថាឧបាទិនោះឯង ជាចំណែកនៅសល់(ពីតណ្ហាលះបាន) ព្រោះហេតុនោះ ទើបឈ្មោះថា ឧបាទិសេស ។ ព្រះនិព្វានឈ្មោះថា សឧបាទិសេសនិព្វាន ព្រោះជាភាពរលត់ទៅ គឺ ការមិនអាចកើតឡើងទៀតបាននៃតណ្ហានោះ ដោយប្រការដែលនៅមានឧបាទិ គឺ ឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នោះ ជាចំណែកនៅសល់ នៅឡើយ បានសេចក្តីថា ការរលត់តណ្ហារបស់ព្រះអរហន្ត ដែលនៅមានជីវិត ក្នុងអត្តភាពបច្ចុប្បន្ននេះ នៅឡើយ ។ តណ្ហានោះ បើកើតឡើងរមែងកើតឡើងក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នោះដោយអំណាចនៃវិបល្លាស ថាស្អាត ថាទៀង ថាជាសុខ និងថាជាអត្តា នៅពេលរលត់អស់ទៅ ក៏រមែងតែរលត់អស់ទៅក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នោះឯង ដោយអំណាច នៃមគ្គភាវនា បានសេចក្តីថា ឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ជាទីកើត និង ជាទីរលត់ទៅនៃតណ្ហា។ ប្រការនេះពិតដូចបានត្រាស់ទុកក្នុងមហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រថា ៖
“យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតិ - សភាវៈដ៏គួរឱ្យស្រឡាញ់ សភាវៈដ៏គួរឱ្យរីករាយបំផុតក្នុងលោក ( គឺក្នុងឧបាទានខន្ធ ៥ ) ណា តណ្ហានេះ នៅពេលកើតឡើង រមែងកើតឡើងក្នុងសភាវៈដ៏គួរឱ្យស្រឡាញ់ សភាវៈដ៏គួរឱ្យរីករាយនេះ ” ដូចនេះ និងថា ៖
“យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហិយ្យមានា បហិយ្យតិ, ឯត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតិ - សភាវៈដ៏គួរឱ្យស្រឡាញ់ សភាវៈដ៏គួរឱ្យរីករាយក្នុងលោកណា តណ្ហានេះនៅពេលត្រូវលះទៅ រមែងត្រូវលះទៅ ក្នុងសភាវៈដ៏គួរឱ្យស្រឡាញ់ ដ៏គួរឱ្យរីករាយនេះ, នៅពេលរលត់ទៅ រមែងត្រូវរលត់ទៅ ក្នុងសភាវៈដ៏គួរឱ្យស្រឡាញ់ ដ៏គួរឱ្យរីករាយនេះ ” ដូចនេះ ។ នៅពេលជាទីរលត់ទៅនៃតណ្ហា ជាទីលះឱ្យអស់ទៅ ក៏ឈ្មោះថាជា និព្វាន ។
ចំណែកពាក្យថា សឧបាទិសេសនិព្វាន បានសេចក្តីថា ព្រះនិព្វានដែលប្រព្រឹត្តទៅជាមួយឧបាទិ គឺ ឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នៅសល់ ដែលនឹងអស់ទៅពេលព្រះអរហន្តដល់គ្រាចុតិ ដោយប្រការដែលឧបាទិនោះ ជាទីរំលត់តណ្ហា។ បើដូចនេះ សឧបាទិសេសនិព្វាននោះ ទើបមានទាក់ទងនឹងឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ជាឧបាទានក្ខន្ធ ៥ មានក្នុងភពនេះ ដែលនៅប្រើប្រាស់វានោះ និងបើរាប់បញ្ចូលក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ ក៏រមែងចាត់ចូលក្នុងទុក្ខសច្ចៈ ។ ចំណែក អនុបាទិសេសនិព្វាន ប្រែថា ព្រះនិព្វានដែលគ្មានឧបាទិនៅសល់ បានសេចក្តីថា នៅពេលព្រះអរហន្តចុតិក៏គ្មានឧបាទិ គឺឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នោះនៅសល់ទៀតឡើយ ពោលគឺ មិនមាននៅសល់បន្តទៅភពខាងមុខទៀត ។ ព្រោះហេតុនោះ អនុបាទិសេសនិព្វាន ទើបសំដៅយកឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ដែលនឹងមានតទៅក្នុងអនាគត គឺក្នុងភពខាងមុខ ប៉ុន្តែមិនអាចកើតមានបាន ព្រោះមគ្គភាវនាបានដល់នូវសេចក្តីបរិបូរពេញលេញហើយ ដោយប្រការទាំងពួង ។ ដូចនេះ ព្រះនិព្វាននឹងបានឈ្មោះ បានបញ្ញត្តិ បានសមញ្ញា បានវោហារថា អនុបាទិសេសនិព្វាន ក៏នៅពេលមានការសម្លឹងទៅខន្ធក្នុងភពខាងមុខនោះឯង ។ បើដូចនេះ សូម្បីតែអនុបាទិសេសនិព្វាននេះ ក៏មានការរាប់បញ្ចូលទៅក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ ៥ នោះដែរ ។ នៅពេលរាប់ចូលក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ ៥ ក៏រមែងចាត់ចូលក្នុងទុក្ខសច្ចៈនោះដែរ ។ ឧបាទិសេសនិព្វាន និង អនុបាទិសេសនិព្វាន ដែលមកជាគូនឹងគ្នានេះ ជាការចែកព្រះនិព្វានដោយបរិយាយ គឺដោយហេតុ នោះគឺតណ្ហានិងឧបាទានក្ខន្ធនោះឯង ទើបមិនមែនជា អសង្ខតធម៌ (ធម៌ដែលមិនមានបច្ច័យផ្គុំគ្នាសាងឡើង) មិនមែនជា អមតធាតុ (ធាតុដែលមិនស្លាប់ មិនដល់ភាពរលត់ទៅ) មិនអាចចាត់ចូលក្នុងនិរោធសច្ចៈបានទេ ។
ចំណែកពាក្យថា អនុបាទាបរិនិព្វាន ដែលមានក្នុងបញ្ហានេះ និងក្នុងរថវិនីតសូត្រ ជាដើម មានអត្ថាធិប្បាយថា ព្រះនិព្វានដែលជាអសង្ខតធម៌ ដែលមិនរាប់បញ្ចូលក្នុងខន្ធ ៥ នេះ (ដែលជាសង្ខតធម៌) ជាអមតធាតុ (មិនរាប់បញ្ចូលក្នុងធាតុទាំងឡាយដែលកើតឡើង រួចក៏ដល់ទីរលត់ទៅ) និងជាអារម្មណ៍នៃមគ្គនិងផល ។ ឈ្មោះថា អនុបាទា ព្រោះសេចក្តីថា រកបច្ច័យធ្វើឱ្យកើតឡើងមិនបាន និងឈ្មោះថា បរិនិព្វាន ព្រោះសេចក្តីថា អ្នកណាបានសម្រេចដល់និព្វាន កិលេសរបស់អ្នកនោះ ក៏ដល់ទីរលត់ទៅ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបបានឈ្មោះរួមបញ្ចូលគ្នាថា អនុបាទាបរិនិព្វាន ។ អនុបាទាបរិនិព្វាននេះ ចាត់ចូលក្នុងនិរោធសច្ចៈ ៕
បញ្ហាទី ៦ - បដិសន្ធិប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន អ្នកខ្លះស្លាប់ហើយមិនបដិសន្ធិ (មិនកើតទៀត) មានដែរឬទេ ? ”
ព្រះថេរៈ ថ្វាយវិសជ្ជនាថា “ អ្នកខ្លះបដិសន្ធិ អ្នកខ្លះមិនបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ នរណាបដិសន្ធិ ? នរណាមិនបដិសន្ធិ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ អ្នកមានកិលេសបដិសន្ធិ អ្នកគ្មានកិលេសមិនបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ខ្លួនលោកម្ចាស់នឹងបដិសន្ធិដែរឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រសិនបើអាត្មាភាពជាមនុស្សមានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងបដិសន្ធិ ប្រសិនបើអាត្មាភាពជាមនុស្សគ្មានឧបាទាន អាត្មាភាពក៏នឹងមិនបដិសន្ធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៦
ពាក្យថា បដិសន្ធិប្បញ្ហា គឺ បញ្ហាដែលទាក់ទងនឹងបដិសន្ធិ ។
ពាក្យថា អ្នកមានឧបាទាន គឺ អ្នកមានបច្ច័យ (បានដល់កិលេសនោះឯង) ។ ពាក្យថា អ្នកគ្មានឧបាទាន គឺ អ្នកគ្មានបច្ច័យ ៕
បញ្ហាទី ៧ - យោនិសោមនសិការប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន បុគ្គលណាមិនបដិសន្ធិ បុគ្គលនោះរមែងមិនបដិសន្ធិ ព្រោះមានយោនិសោមនសិការមែនឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ បុគ្គលរមែងមិនបដិសន្ធិ ព្រោះមានយោនិសោមនសិការ ព្រោះមានបញ្ញា និង ព្រោះមានកុសលធម៌ទាំងឡាយផ្សេងទៀត ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ យោនិសោមនសិការនោះ ជាបញ្ញា មិនថាអ៊ីចឹង ឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ មិនមែនទេ សូមថ្វាយព្រះពរ (យោនិសោ)មនសិការផ្សេង បញ្ញាផ្សេង ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សូម្បីពួកសត្វទាំងនេះ គឺ ពពែ ចៀម គោ ក្របី អូដ្ឋ លា ក៏មាន(យោនិសោ)មនសិការដែរ ប៉ុន្តែសត្វទាំងនោះ ពុំមានបញ្ញាទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៧
ពាក្យថា យោនិសោមនសិការប្បញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាទាក់ទងនឹងយោនិសោមនសិការ ។
ពាក្យថា យោនិសោមនសិការ ប្រាកដមាននៅច្រើនកន្លែង ដូចជាក្នុង បេដកោបទេសប្បករណ៍ ដែលថា “ បរតោ ច ឃោសោ សច្ចានុសន្ធិ, អជ្ឈត្តញ្ច យោនិសោមនសិការ (១)- បរតោឃោសៈ ( ពាក្យពោលប្រាប់ពីអ្នកដទៃ ) ដែលអនុលោមចំពោះសច្ចៈ និង យោនិសោមនសិការក្នុងខ្លួន ” ដូចនេះ ជាដើម ។
ពាក្យថា យោនិសោ ប្រែថា ដោយត្រូវឧបាយ គឺ ត្រូវផ្លូវ ត្រូវឱកាស ។
ពាក្យថា មនសិការ ប្រែថា ការធ្វើទុកក្នុងចិត្ត ។ ការធ្វើទុក្ខក្នុងចិត្តដោយត្រូវឧបាយ ហៅថា យោនិសោមនសិការ បានសេចក្តីថា គឺ ផ្តោតចិត្តទៅកាន់អារម្មណ៍ ចំពោះកន្លែងដែលគួរចាប់អារម្មណ៍ ជាអារម្មណ៍ ដែលផ្តោតចិត្តហើយ ជាហេតុឱ្យកើតចំណេះដឹងបានក្នុងពេលនោះ ដោយមិនបណ្តោយចិត្តឱ្យងាកទៅរកអារម្មណ៍ផ្សេង ៗ ជាច្រើន នៅខាងក្រៅ។ យោនិសោមនសិការនេះ មិនមែនជាវិបស្សនាបញ្ញា ហើយក៏មិនមែនមគ្គបញ្ញា ព្រោះហេតុនោះ ព្រះថេរៈគ្រាបដិសេធថា “ មិនមែនទេ សូមថ្វាយព្រះពរ ” ដូចនេះហើយ ទើបថ្វាយវិសជ្ជនាបន្តថា “ យោនិសោមនសិការផ្សេង បញ្ញាផ្សេង សូមថ្វាយព្រះពរ សូម្បីពួកសត្វទាំងនេះ ... ប៉ុន្តែសត្វទាំងនោះ ពុំមានបញ្ញាទេ ” ដូចនេះ ។ ដើម្បីភាពជាក់ច្បាស់ នៃសេចក្តីដែលថាសត្វតិរច្ឆានក៏មានយោនិសោមនសិការបាន តែមិនអាចមានបញ្ញា (គឺវិបស្សនាបញ្ញានិងមគ្គបញ្ញា ) បាននេះ បណ្ឌិតគួរពិចារណាពីរឿងសត្វសេកដែលភិក្ខុនីបានចិញ្ចឹម និងបង្រៀនឱ្យមនសិការកម្មដ្ឋាន ថា “ អដ្ឋិ អដ្ឋិ ” - “ឆ្អឹង ឆ្អឹង” ជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។ ថ្ងៃមួយត្រូវខ្លែងប្រើក្រញាំជើងចាប់យកទៅ ទោះជាមនសិការថាឆ្អឹងៗ កើតចំណេះដឹងការយល់ឃើញថា “ មានតែគំនរឆ្អឹង គំនរឆ្អឹងត្រូវគំនរឆ្អឹងចាប់យកទៅ ” ដូចនេះ ក៏មិនអាចបន្តចំណេះដឹងការយល់ឃើញនោះ រហូតជាបច្ច័យដល់វិបស្សនាបញ្ញានិងមគ្គបញ្ញាបាន តាមដែលលោកបានពោលទុកក្នុងអដ្ឋកថាមហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រទៅចុះ ។
គួរជ្រាបថា សម្រាប់សត្វតិរច្ឆានទាំងឡាយនោះ ទោះជាលោកពោលថា គ្មានបញ្ញា មិនមែនសំដៅលើបញ្ញាគ្រប់យ៉ាងនោះទេ ។ សំដៅតែចំពោះវិបស្សនាបញ្ញា និងមគ្គបញ្ញា (រួមទាំងបញ្ញាផ្សេងទៀតដែលជាផល ជាអានិសង្សនៃវិបស្សនាបញ្ញា ឬមគ្គបញ្ញា ) ប៉ុណ្ណោះ ។ ព្រោះថា បញ្ញាដែលទាបជាងនោះ សត្វតិរច្ឆានក៏អាចធ្វើឱ្យកើតឡើងបាន ដោយអាស្រ័យយោនិសោមនសិការ ដែលអាចមានទៅបាននោះជាបច្ច័យ ។ យោនិសោមនសិការមិនមែនជាបញ្ញា ជាសភាវធម៌ផ្សេងគ្នាពីបញ្ញា គ្រាន់តែជាហេតុ គ្រាន់តែជាបច្ច័យនៃបញ្ញា ប៉ុណ្ណោះ។
ប្រការនេះ ពិតដូចដែលត្រាស់ទុកថា “ នាហំ ភិក្ខវេ អញ្ញំ ឯកធម្មំបិ សមនុបស្សាមិ, យេន អនុប្បន្នា វា សម្មាទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ ឧប្បន្នា វា សម្មាទិដ្ឋិ បវឌ្ឍតិ យថយិទំ ភិក្ខវេ យោនិសោមនសិការោ (១) - ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ តថាគតមិនឃើញធម៌ណាផ្សេងសូម្បីតែម៉្យាង ដែលជាហេតុឱ្យសម្មាទិដ្ឋិមិនទាន់កើត ឱ្យកើតឡើង ឬសម្មាទិដ្ឋិដែលកើតឡើងហើយបានចម្រើនឡើង ដូចយោនិសោមនសិការនេះណា៎ ភិក្ខុទាំងឡាយ ” ដូចនេះ ។ ពាក្យថា “ សម្មាទិដ្ឋិ ” ដែលបានត្រាស់ទុកក្នុងសូត្រនេះ គឺ វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិ (សម្មាទិដ្ឋិដែលជាវិបស្សនាបញ្ញា) និងមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ (សម្មាទិដ្ឋិដែលជាមគ្គបញ្ញា) នោះឯង ៕
បញ្ហាទី ៨ - មនសិការលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន មនសិការមានអ្វីជា លក្ខណៈ ? បញ្ញាមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ មនសិការមានការចាប់ទុកជាលក្ខណៈ បញ្ញាមានការកាត់ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មនសិការមានការចាប់ទុកជាលក្ខណៈយ៉ាងដូចម្តេច ? បញ្ញាមានការកាត់ជាលក្ខណៈយ៉ាងដូចម្តេច ? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះអង្គទ្រង់ស្គាល់អ្នកច្រូតស្រូវដែរឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មែនហើយ ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណាស្គាល់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ពួកអ្នកច្រូតស្រូវ គេច្រូតស្រូវ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ពួកគេប្រើដៃឆ្វេងចាប់ក្តាប់ដើមស្រូវ ប្រើដៃស្តាំកាន់កណ្តៀវ កាត់ដើមស្រូវដោយកណ្តៀវ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ពួកអ្នកច្រូតស្រូវប្រើដៃឆ្វេងចាប់ក្តាប់ដើមស្រូវ ប្រើដៃស្តាំកាន់កណ្តៀវកាត់ដើមស្រូវយ៉ាងណា សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចររមែងប្រើមនសិការចាប់ចិត្តទុក រួចប្រើបញ្ញាកាត់កិលេសទាំងឡាយដូចនេះ សូមថ្វាយព្រះពរ មនសិការមានការចាប់ទុកជាលក្ខណៈ បញ្ញាមានការកាត់ជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចបានពោលមកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៨
ពាក្យថា មនសិការលក្ខណប្បញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាទាក់ទងនឹងលក្ខណៈរបស់មនសិការ។ នៅពេលព្រះចៅមិលិន្ទ ទ្រង់ទទួលស្គាល់ថា យោនិសោមនសិការជាសភាវធម៌ផ្សេងគ្នាពីបញ្ញា ទ្រង់ក៏មានបំណងចង់ជ្រាបតទៅទៀតថា ធម៌ទាំងពីរនេះ មានលក្ខណៈដោយឡែកផ្សេងគ្នាយ៉ាងដូចម្តេច ទើបត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន មនសិការមានអ្វីជាលក្ខណៈ ” ដូចនេះ ជាដើម ។
ក្នុងពាក្យវិសជ្ជនានោះ ពាក្យថា ឩហនលក្ខណោ ប្រែថាមានការចាប់ទុកជាលក្ខណៈ ។ អធិប្បាយថា លក្ខណៈចាប់កាន់របស់មនសិការ នឹងថា ដូចលក្ខណៈចាប់កាន់អារម្មណ៍របស់វិតក្ក គឺលើកចិត្តឡើងទៅកាន់អារម្មណ៍ ក៏មិនមែន ។ ប៉ុន្តែ ព្រះយោគាវចរប្រើមនសិការ ចាប់កាន់ចិត្តទុកឱ្យនៅដឹងអារម្មណ៍ (អារម្មណ៍កម្មដ្ឋាន) ។ នៅពេលចិត្តនោះនៅតាមដឹងអារម្មណ៍នៅឡើយ ក៏រមែងកាត់កិលេសទាំងឡាយ បានដោយវិបស្សនាបញ្ញា និង មគ្គ-បញ្ញាតាមលំដាប់ ៕
បញ្ហាទី ៩ - សីលលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ប៉ុន្តែលោកម្ចាស់ពោលពាក្យនេះថា “និងព្រោះមានកុសលធម៌ទាំងឡាយផ្សេងទៀត” កុសលធម៌ទាំងនោះ មានអ្វីខ្លះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សីល សទ្ធា វីរិយៈ សតិ សមាធិ ធម៌ទាំងនេះហៅថា កុសលធម៌ទាំងនោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ សីលមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សីលមានភាពជាទីតាំងជា លក្ខណៈ គឺសីលជាទីតាំងនៃកុសលធម៌ទាំងឡាយទាំងពួង នោះគឺ ឥន្ទ្រិយ ពលៈ ពោជ្ឈង្គៈ អង្គមគ្គ សតិប្បដ្ឋាន សម្មប្បធាន ឥទ្ធិបាទ ឈាន វិមោក្ខ សមាធិ សមាបត្តិ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរ ដែលតាំងក្នុងសីលអាស្រ័យសីល តាំងស៊ប់ក្នុងសីលហើយ រមែងចម្រើនឥន្ទ្រិយទាំង ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយបាន កុសលធម៌ទាំងឡាយទាំងពួង រមែងមិនចុះខ្សោយនោះទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរមហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា រុក្ខជាតិ ដើមឈើណាមួយ រមែងដុះរីកលូតលាស់បរិបូរ រុក្ខជាតិដើមឈើទាំងនោះ សុទ្ធតែអាស្រ័យផែនដីតាំងនៅលើផែនដីហើយ ក៏រមែងដល់នូវភាពរីកលូតលាស់បរិបូរបាន យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរអាស្រ័យសីល តាំងក្នុងសីលហើយ រមែងចម្រើនឥន្ទ្រិយទាំង ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយបាន យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាបន្តិចទៀតផងចុះ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា អ្នកទាំងឡាយ ដែលត្រូវធ្វើការងារដោយកម្លាំង អ្នកទាំងនោះអាស្រ័យផែនដី តាំងនៅលើផែនដីហើយ រមែងធ្វើការងារទាំងនោះបានយ៉ាងណា។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរ អាស្រ័យសីលតាំងក្នុងសីលហើយ រមែងចម្រើនឥន្ទ្រិយទាំង ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយបាន យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាឱ្យកាន់តែច្រើនបន្តិចទៀត ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា ជាងសំណង់ក្រុង ត្រូវការសាងសង់ទីក្រុង ដំបូងឱ្យគេជម្រះសម្អាតទីតាំងក្រុង ជម្រះកាប់គាស់ គល់ឈើនិងបន្លាចេញ ពង្រាបដីឱ្យរាបស្មើ បន្ទាប់ពីនោះក៏កាត់ចំណែកបែងចែក ជាផ្លូវថ្នល់ ផ្លូវបំបែកជាបួន ជាដើម សាងចេញជាក្រុងយ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរអាស្រ័យសីល តាំងក្នុង សីលហើយ រមែងចម្រើនឥន្ទ្រិយទាំង ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយបាន យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាឱ្យច្បាស់ថែមទៀត ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាអ្នក សម្តែងសិល្បៈកាយ ត្រូវការសម្តែងសិល្បៈ ក៏រមែងឱ្យគេជម្រះផ្ទៃដី កម្ចាត់ដុំក្រួស ដុំឥដ្ឋ ចេញយ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរអាស្រ័យសីល តាំងក្នុងសីលហើយ រមែងចម្រើនឥន្ទ្រិយទាំង ៥ គឺ សទ្ធិន្ទ្រិយ វីរិយិន្ទ្រិយ សតិន្ទ្រិយ សមាធិន្ទ្រិយ បញ្ញិន្ទ្រិយបាន យ៉ាងនោះដែរ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ភាសិតសេចក្តីនេះថា ៖
សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយំ អាតាបិ និបកោ ភិក្ខុ សោ ឥមំ វិជ្តយេ ជតំ (១)
ប្រែថា ៖ នរៈអ្នកមានបញ្ញា តាំងក្នុងសីលហើយ ចម្រើនចិត្ត និង បញ្ញា ជាអ្នកមានសេចក្តីព្យាយាម មានភាពវៃឆ្លាត ជាភិក្ខុ អ្នកនោះនឹងអាចជម្រះបណ្តាញចាក់ស្រេះ (គឺតណ្ហា) នេះបាន។ដូចនេះ ។ ម៉្យាងទៀត សីល គឺជាឫសគល់នៃសេចក្តីចម្រើនបំផុតរបស់កុសលធម៌ទាំងឡាយ ។ ប្រៀបដូចធរណីនេះ គឺជាទីតាំងនៃសត្វទាំងឡាយ ។ ដូចនេះ ក្នុងព្រះសាសនារបស់ព្រះជិនវរពុទ្ធជាម្ចាស់គ្រប់ព្រះអង្គ ក៏មានសីលនេះជាប្រធាន គឺ កងសីលដែលមានព្រះបាដិមោក្ខ ដ៏ប្រសើរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៩
បញ្ហាទាក់ទងនឹងលក្ខណៈរបស់សីល ឈ្មោះថា សីលលក្ខណប្បញ្ហា ( មិលិន្ទប្បញ្ហារបស់ថៃជា សីលបតិដ្ឋានលក្ខណប្បញ្ហា ) ។
សីលសំវរៈ ៤ យ៉ាង គឺ បាដិមោក្ខសំវរសីល ( សីលដែលជាសេចក្តីសង្រួមក្នុងបាដិមោក្ខ) មានដូចជា សីលក្នុងសិក្ខាបទទាំងឡាយ ១ ឥន្ទ្រិយសំវរសីល (សីលដែលជាសេចក្តីសង្រួមឥន្ទ្រិយ ៦ មានភ្នែក... ជាដើម ) ១ , អាជីវបរិសុទ្ធសីល ( សីលដែលជាភាពបរិសុទ្ធក្នុងអាជីព ) ១ , បច្ចយសន្និស្សិតសីល ( សីលអាស្រ័យបច្ច័យ គឺការពិចារណាបច្ច័យមុនប្រើប្រាស់ ) ១ ឈ្មោះថា សីល ដែលសំដៅយកក្នុងបញ្ហានេះ ។
តទៅនេះ ជាអត្ថាធិប្បាយស្តីអំពីពាក្យថា “ ឥន្ទ្រិយ ” ជាដើម ។ ធម៌ ៥ យ៉ាង មានសទ្ធា ជាដើម ឈ្មោះថា ឥន្ទ្រិយ ដោយសេចក្តីថាជាធំ ពោលគឺញ៉ាំងឱ្យធម៌ទាំងឡាយឱ្យដំណើរទៅ ស្របតាមអំណាចរបស់ខ្លួន នៅពេលខ្លួន ចាស់ក្លាក៏ឱ្យចាស់ក្លាតាម នៅពេលខ្លួនមិនទាន់ចាស់ក្លាក៏ឱ្យមិនទាន់ចាស់ក្លាតាម ។
សទ្ធា (ការជឿ ជំនឿ ភាពជ្រះថ្លា) នៅពេលកើតឡើង រមែងមានភាពជាធំក្នុង លក្ខណៈលំឱនចិត្តជឿរបស់ខ្លួន ទាក់ទងនឹងធម៌ទាំងឡាយ ដែលកើតរួមគ្នាជាមួយខ្លួនមាន ផស្សៈ វិតក្ក វិចារ មនសិការ ជាដើម រួមទាំងឥន្ទ្រិយដែលនៅសល់ ឱ្យលំឱនទៅតាមដោយស្រួល ឈោងទៅតាមដោយស្រួលទៅកាន់អារម្មណ៍ដែលខ្លួនលំឱនចិត្តជឿ បីដូចជារួមលំឱនចិត្តជឿទៅជាមួយខ្លួន ព្រោះហេតុនោះ ទើបឈ្មោះថាជាឥន្ទ្រិយ ហៅថា សទ្ធិន្ទ្រិយ ។ ចំណែក វីរិយៈ (សេចក្តីព្យាយាម) នៅពេលកើតឡើង រមែងមានភាពជាធំក្នុង លក្ខណៈត្រកង គឺ ទ្រទ្រង់ធម៌ទាំងឡាយ ដែលកើតរួមជាមួយខ្លួន ឱ្យប្រព្រឹត្តទៅ ក្នុងអារម្មណ៍នោះជាញឹកញយបន្តបន្ទាប់មិនបោះបង់ចោល។ ធម៌ទាំងឡាយ ដែលវីរិយៈចាំត្រកងទុកយ៉ាងនេះ ក៏រមែងស្ទុះស្ទាក្នុងកិច្ចរបស់ខ្លួន ក្នុងអារម្មណ៍នោះ មិនរួញរា មិនបោះបង់ចោល តាមអំណាចនៃវីរិយៈ ព្រោះហេតុនោះទើបឈ្មោះថា ជាឥន្ទ្រិយ ហៅថា វីរិយិន្ទ្រិយ ។ សតិ (ការរឭកបាន) នៅពេលកើតឡើង រមែងមានភាពជាធំក្នុង លក្ខណៈ ដែលចូលទៅតាំងក្នុងអារម្មណ៍ ។ ធម៌ទាំងឡាយដែលកើតរួមជាមួយសតិ រមែងស្របទៅតាមអំណាចរបស់សតិ គឺ រមែងត្រូវសតិធ្វើឱ្យចូលទៅតាំងក្នុងអារម្មណ៍ ដែលសតិចូលទៅតាំងនោះ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបឈ្មោះថាជាឥន្ទ្រិយ ហៅថា សតិន្ទ្រិយ ។ សមាធិ (ការតាំងមាំជានិច្ចក្នុងអារម្មណ៍តែមួយនៃចិត្ត ) នៅពេលកើតឡើង រមែងមានភាពជាធំក្នុងលក្ខណៈមិនស្រមើស្រមៃរាយមាយ ។ ធម៌ទាំងឡាយ ដែលកើតរួមជាមួយសមាធិ រមែងស្របទៅតាមអំណាចនៃសមាធិ គឺរមែងតាំងមាំក្នុងអារម្មណ៍តែមួយជាមួយសមាធិ ដែលតាំងមាំនៅក្នុងអារម្មណ៍នោះ មិនស្រមើស្រមៃរាយមាយ គឺមិនងាករេទៅរកអារម្មណ៍ផ្សេង ព្រោះហេតុនោះ ទើបឈ្មោះ ថាជាឥន្ទ្រិយ ហៅថា សមាធិន្ទ្រិយ ។ បើលើកលែង បញ្ញាចេញ ការបានចាក់ធ្លុះសច្ចធម៌ តាមសភាវៈពិត មិនអាចកើតឡើងឡើយ ។ នៅពេលបញ្ញាកើតឡើង មកចាក់ធ្លុះសច្ចធម៌តាមសភាវៈពិតនោះ ធម៌ទាំងឡាយដែលកើតជាមួយគ្នា រមែងដំណើរទៅដោយស្រួល ក្នុងអារម្មណ៍ដោយឡែក ដែលមានប្រយោជន៍ចំពោះបញ្ញា នឹងបានកើតឡើងមក ឃើញតាមសភាវៈពិត ប៉ុណ្ណោះ ។ ពោល គឺ ផស្សៈ ចាំទង្គិចអារម្មណ៍នោះ មិនទង្គិចអារម្មណ៍ផ្សេង ដែលមិនមានប្រយោជន៍ដល់បញ្ញា ។ វិតក្ក ក៏ចាំលើកចិត្តឡើងទៅកាន់អារម្មណ៍នោះ វិចារ ក៏ចាំតែតាមត្រកងអារម្មណ៍នោះ សទ្ធាក៏លំឱនចិត្តជឿចំពោះអារម្មណ៍នោះ យ៉ាងនេះជាដើម ។ ធម៌ដែលកើតរួមជាមួយបញ្ញាទាំងនោះ នៅពេលមានដំណើរទៅយ៉ាងនេះ ក៏ឈ្មោះថា ដំណើរទៅតាមអំណាចនៃបញ្ញា ដូចអ្នកបម្រើចាំបង្កលក្ខណៈងាយស្រួល ចាំស្នងប្រយោជន៍ដល់ចៅហ្វាយនាយដូចនេះ ដែរ ព្រោះហេតុនោះ ទើបបញ្ញាឈ្មោះថាជា ឥន្ទ្រិយ ហៅថា បញ្ញិន្ទ្រិយ ។ ធម៌ទាំង ៥ យ៉ាងនេះ មានសទ្ធាជាដើម ឈ្មោះថា ជាឥន្ទ្រិយ តាមអត្ថន័យដូចប្រការខាងលើ ។
ធម៌ទាំង ៥ យ៉ាង មានសទ្ធាជាដើម ទាំងនោះ ពេលមានកម្លាំងឡើងមក ធម៌ទាំងឡាយដែលជាបដិបក្ខ ក៏មិនអាចធ្វើឱ្យរំជួលបាន គឺ មិនអាចធ្វើឱ្យវិនាស ឬប្រែប្រួលបាន លោកហៅថា ពលៈ សេចក្តីថា ៖
សទ្ធា ពេលមានកម្លាំងក៏រមែងជាធម្មជាតិដែលអស្សទ្ធិយៈ ( ភាពជាអ្នកគ្មានសទ្ធា គឺ អកុសលធម៌ទាំងឡាយដែលជាបដិបក្ខចំពោះសទ្ធា ) មិនអាចធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើបាន ព្រោះហេតុនោះ ទើបហៅថា សទ្ធាពលៈ ។ វីរិយៈ ពេលមានកម្លាំងក៏រមែងជាធម្មជាតិដែលកោសជ្ជៈ ( ភាពខ្ជិលច្រអូស ) មិនអាចធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើបាន ព្រោះហេតុនោះទើបហៅថា វីរិយពលៈ។ សតិ ពេលមានកម្លាំង រមែងជាធម្មជាតិដែលមុដ្ឋសច្ចៈ (ភាពវង្វេងភ្លេចស្មារតី គឺ អកុសលធម៌ទាំងឡាយ កើតឡើងគ្របដណ្តប់ចិត្តហើយ ក៏ធ្វើឱ្យមានភាពវង្វេង ភ្លេចភ្លាំង ) មិនអាចធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើបាន ព្រោះហេតុនោះ ទើបហៅថា សតិពលៈ ។ សមាធិ ពេលមានកម្លាំង ក៏រមែងជាធម្មជាតិដែលការស្រមើស្រមៃរាយមាយ មិនអាចធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើបាន ព្រោះហេតុនោះ ទើបហៅថា សមាធិពលៈ ។ បញ្ញា ពេលមានកម្លាំង ក៏រមែងជាធម្មជាតិ ដែលអវិជ្ជា (ការមិនដឹង )មិនអាចធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើបាន ព្រោះហេតុនោះទើបហៅថា បញ្ញាពលៈ ។ ធម្មជាតិ ៥ យ៉ាង មានសទ្ធា ជាដើម ឈ្មោះថា ពលៈ តាមអត្ថន័យ ដូចប្រការខាងលើ ។
ធម៌ ៧ យ៉ាង ពោល គឺ សតិ ១, ធម្មវិចយៈ ( បញ្ញាដែលវិភាគធម៌ គឺ វិបស្សនាបញ្ញា ) ១ , វីរិយៈ ១ , បីតិ ( ភាពស្រស់បស់នៃចិត្តដែលកើតរួមជាមួយវិបស្សនាចិត្ត ) ១, បស្សទ្ធិ (ភាពស្ងប់ពីនីវរណៈនៃចិត្ត ) ១, សមាធិ ១, ឧបេក្ខា ( ការដាក់ចិត្តជាព្រងើយ គឺ ភាពជាកណ្តាល មិនរីករាយ ឬ ខឹង-សម្បាក្នុងអារម្មណ៍ ) ១, ឈ្មោះថា ពោជ្ឈង្គៈ ។ ព្រោះជាអង្គ គឺជាអង្គប្រកប ជាសម្ភារៈនៃពោធិ (ការត្រាស់ដឹង ) នោះគឺ ព្រះអរិយមគ្គមានអង្គ ៨ ជាជំពូកធម៌ដែលព្រះយោគាវចរ ត្រូវធ្វើឱ្យពេញ ឱ្យបរិបូរ ដើម្បីការកើតឡើងនៃព្រះអរិយមគ្គមានអង្គ ៨ ព្រោះហេតុនោះ ទើបហៅថា សតិសម្ពោជ្ឈង្គៈ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គៈ ជាដើម ។
ចំណែក ធម៌ ៨ យ៉ាង គឺ សម្មាទិដ្ឋិ ៘ សម្មាសមាធិ ឈ្មោះថា អង្គមគ្គ ព្រោះមានអត្ថន័យថា អង្គប្រកបដែលជាផ្លូវ គឺជាឧបាយសម្រេចព្រះនិព្វាន ។
ចំណែក សតិ ដែលព្រះយោគាវចរ ធ្វើឱ្យចូលទៅតាំងនៅនឹងធម៌ ៤ យ៉ាង គឺ កាយ វេទនា ចិត្ត និង ធម៌ ដែលប្រព្រឹត្តទៅ ដើម្បីលះវិបល្លាស (ការយល់ឃើញច្រឡំខុសពីការពិត) ៤ យ៉ាង គឺ សុភវិបល្លាស (ការយល់ច្រឡំថា ស្អាត), សុខវិបល្លាស (ការយល់ច្រឡំថា សុខ), និច្ចវិបល្លាស (ការយល់ច្រឡំថា ទៀងឋិតថេរ), អត្តវិបល្លាស (ការយល់ច្រឡំថា ជាអត្តាខ្លួន) ក្នុងកាយដែលមិនស្អាតជាដើម ហៅថា សតិប្បដ្ឋាន ។ រាប់ថាមាន ៤ យ៉ាង មានកាយានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន ជាដើម ក៏ព្រោះហេតុចូលទៅតាំងនៅក្នុងអារម្មណ៍ ៤ យ៉ាងគឺ កាយ វេទនា ចិត្ត និងធម៌នោះឯង ។
វីរិយៈ ដែលប្រព្រឹត្ត ទៅក្នុងកិច្ច ៤ យ៉ាង ពោលគឺ ៖
- ព្យាយាមលះអកុសលធម៌ទាំងឡាយ ដែលកើតឡើងហើយ ។
- ព្យាយាមការពារអកុសលធម៌ទាំងឡាយ ដែលមិនទាន់កើតឡើងមិនឱ្យកើតឡើង។
- ព្យាយាមធ្វើកុសលធម៌ទាំងឡាយ ដែលមិនទាន់កើត ឱ្យកើតឡើង ។
- ព្យាយាមធ្វើកុសលធម៌ទាំងឡាយ ដែលកើតឡើងហើយ ឱ្យតាំងនៅបាន ឱ្យរឹតតែចម្រើនឡើង ៗ ។
លោកហៅថា សម្មប្បធាន ដែលហៅថា សម្មប្បធាន ៤ ក៏ព្រោះមានកិច្ច ៤ យ៉ាង តាមដែលពោលមកខាងលើនោះហើយ ។
ធម៌ ៤ យ៉ាង គឺ ឆន្ទៈ (ការពេញចិត្ត គឺការប្រាថ្នានឹងធ្វើឱ្យសម្រេច) ១, វីរិយៈ ១, ចិត្តៈ (ដែលផ្ចង់ក្នុងអារម្មណ៍នោះជាពិសេស) ១, វីមំសា (បញ្ញាត្រិះរិះ) ១ ដែលកើតឡើង ចំពោះព្រះយោគាវចរគិតថា “ ការសម្រេចជោគជ័យនឹងមានចំពោះអ្នកដែលប្រកបដោយឆន្ទៈយ៉ាងដូចម្តេច ទោះជាយើងក៏មានឆន្ទៈយ៉ាងដូចនោះដែរ ” ដូចនេះ ជាដើម រួចធ្វើឆន្ទៈ ជាដើមនោះ ឱ្យចម្រើនឡើង ឱ្យជាធំ ឱ្យចេញមុខ ប្រកបការងាររបស់ខ្លួនទៅ រហូតដល់សម្រេចជោគជ័យ ឈ្មោះថា ឥទ្ធិបាទ មាន ៤ យ៉ាងមានឆន្ទិទ្ធិបាទ ជាដើម ។
ពាក្យថា ឈាន គឺ ឈាន ៤ មានបឋមជ្ឈាន ជាដើម ដែលបានឈ្មោះថា ឈាន ដោយអត្ថន័យថា ផ្ចង់អារម្មណ៍ និងដោយអត្ថន័យថា ដុតបំផ្លាញធម៌ដែលជាសត្រូវ ។ នោះគឺ លោកិយឈាន ដែលព្រះយោគាវចរប្រើជាបាទនៃវិបស្សនា ដែលផ្ចង់អារម្មណ៍ មានកសិណជាដើម ដុតបំផ្លាញធម៌ដែលជាសត្រូវគឺ នីវរណធម៌ ទាំងឡាយ ដោយការសង្កត់ទុក និង លោកុត្តរឈាន ដែលកើតព្រមជាមួយព្រះអរិយមគ្គ ៤ មានសោតាបត្តិមគ្គ ជាដើម ដើម្បីផ្ចង់អារម្មណ៍ គឺ ព្រះនិព្វាន និង ដុតបំផ្លាញធម៌ដែលជាសត្រូវ គឺ នីវរណធម៌ទាំងឡាយ ដោយការកាត់ផ្តាច់បាន ។
ពាក្យថា វិមោក្ខ គឺវិមោក្ខ ៣ គឺអនិមិត្តវិមោក្ខ អប្បណិហិតវិមោក្ខ និង សុញ្ញតវិមោក្ខ បានសេចក្តីថា ព្រះនិព្វាន ឈ្មោះថា “ អនិមិត្តៈ ” ព្រោះជាទីប្រាសចាកនិមិត្ត គឺ សង្ខារទាំងឡាយ។ ព្រះអរិយមគ្គទាំងឡាយ មានសោតាបត្តិមគ្គ ជាដើម ឈ្មោះថា “ វិមោក្ខ ” ព្រោះជាហេតុចេញផុតពីកិលេសទាំងឡាយ ។ ព្រះអរិយមគ្គនោះឯង កាលបើប្រព្រឹត្តទៅ ដោយធ្វើព្រះនិព្វានដែលឈ្មោះថាអនិមិត្តៈនោះមកជាអារម្មណ៍ ជាហេតុចេញផុតពីកិលេសទាំងឡាយបាន ព្រោះហេតុនោះទើបឈ្មោះថា អនិមិត្តវិមោក្ខ ។ ព្រះនិព្វានបានឈ្មោះថា “ អប្បណិហិតៈ ” ព្រោះមិនជាទីប្រាថ្នានៃរាគៈ ។ ឈ្មោះថា “ សុញ្ញតៈ ” ព្រោះប្រាសចាកសង្ខារទាំងឡាយ ។ ព្រះអរិយមគ្គបានឈ្មោះថា អប្បណិហិតវិមោក្ខ បានឈ្មោះថា សុញ្ញតវិមោក្ខ ដោយន័យ ដូចខាងលើ។
ពាក្យថា សមាធិ គឺអនិមិត្តសមាធិ អប្បណិហិតសមាធិ និងសុញ្ញត- សមាធិ ។ ក្នុងទីនេះ បំណងយកសមាធិ ដែលកើតរួមជាមួយព្រះអរិយមគ្គទាំងឡាយ បានឈ្មោះថា អនិមិត្តសមាធិ ជាដើម ក៏ព្រោះការតាំងមាំក្នុងអារម្មណ៍តែមួយ គឺ ព្រះនិព្វានដែលឈ្មោះថា អនិមិត្តៈ ជាដើមនោះ ។
ពាក្យថា សមាបត្តិ គឺ អនិមិត្តសមាបត្តិ អប្បណិហិតសមាបត្តិ និងសុញ្ញតសមាបត្តិ ។ ព្រះអរិយផលទាំងឡាយ ឈ្មោះថា “ សមាបត្តិ ” ព្រោះសេចក្តីថា ព្រះអរិយបុគ្គលរមែងចូល គឺធ្វើឱ្យប្រព្រឹត្តទៅ បន្តរហូតអស់រយៈពេលដែលត្រូវការ ។ សមាបត្តិទាំងនោះ ឈ្មោះថា អនិមិត្តសមាបត្តិ ជាដើម ក៏ព្រោះសេចក្តី ដែលមានព្រះនិព្វានឈ្មោះថា អនិមិត្តៈ ជាដើម ជាអារម្មណ៍ នោះឯង។
ក្នុងគាថា ពាក្យថា នរៈ ប្រែថា សត្វ ។ ពាក្យថា អ្នកមានបញ្ញា គឺ អ្នកមានបញ្ញា ដែលកើតពីកម្ម ដែលជាបញ្ញាបានមកព្រមជាមួយបដិសន្ធិ ។ ពាក្យថា តាំងក្នុងសីល បានសេចក្តីថា ជាអ្នកធ្វើសីលឱ្យពេញឱ្យបរិបូរក៏បានឈ្មោះថា តាំងក្នុងសីល ។ ក្នុងទីនេះ ពាក្យថា ចម្រើនចិត្តនិងបញ្ញា គឺ ចម្រើនសមាធិ និង វិបស្សនាបញ្ញា ។ សមាធិ ក្នុងទីនេះ ត្រាស់ហៅថា ចិត្ត ក៏ព្រោះជាភាពតាំងមាំនៃចិត្ត ។ ពាក្យថា ជាអ្នកមានសេចក្តីព្យាយាម គឺជាអ្នកមានសេចក្តីព្យាយាម ដែលដល់ភាពជាតបៈ ដុតបំផ្លាញកិលេសបាន ដោយអំណាចនៃការធ្វើឱ្យមាន ជាបន្តបន្ទាប់គ្នា ។
ពាក្យថា មានភាពវៃឆ្លាត គឺជា អ្នកមានបរិហារិកបញ្ញា ដែលជាអ្នកដឹកនាំក្នុងកិច្ចផងទាំងពួង ។ ពាក្យថា ជាភិក្ខុ គឺជាអ្នកមានធម្មតាមើលឃើញគ្រោះភ័យក្នុងសង្សារវដ្ត ។
ពាក្យថា នឹងអាចជម្រះបណ្តាញចាក់ស្រេះនេះបាន គឺ នឹងអាចជម្រះភាពចាក់ស្រេះនៃបណ្តាញ គឺតណ្ហានេះបាន ។ តណ្ហា លោកហៅថា “បណ្តាញចាក់ស្រេះ” ក៏ព្រោះទាក់រួបរឹតសត្វទាំងឡាយ ឱ្យជាប់នៅនឹងភពតូចភពធំ ។ ប្រៀបដូចជា បុរសឈរនៅលើផែនដី យារកាំបិតដែលសំលៀងបានល្អហើយ លើថ្មសំនៀង ជម្រះគុម្ពឫស្សីធំបានយ៉ាងណា ។ ព្រះយោគាវចរ តាំងក្នុងសីល ហើយក៏បានប្រើដៃ គឺ បរិហារិកបញ្ញា ដែលកម្លាំងនៃសេចក្តីព្យាយាម ក្តាប់ទ្រ យារកាំបិត គឺ វិបស្សនាបញ្ញា ដែលសំលៀងល្អហើយលើថ្ម គឺសមាធិ ជម្រះគឺកាត់បំផ្លាញភាពចាក់ស្រេះនៃបណ្តាញ គឺតណ្ហាបាន ដូចនេះ ។ ប្រៀបដូចជា ធរណីនេះជាទីតាំងនៃសត្វទាំងឡាយ យ៉ាងណា ។ សីលនេះ ក៏ជាឫសគល់ គឺជាទីតាំងដើម្បីភាពចម្រើនឡើងនៃកុសលធម៌ទាំងឡាយ យ៉ាងនេះដែរ ។ ក្នុងព្រះសាសនារបស់ព្រះជិនវរពុទ្ធជាម្ចាស់ ក៏មានកងសីល ដែលមានក្នុងព្រះបាដិមោក្ខ គឺមានក្នុងពាក្យទូន្មានជាហេតុឱ្យសត្វ ដែលមានធម្មតាធ្លាក់ទៅក្នុងអបាយ និងក្នុងវដ្តទុក្ខ ឱ្យរួចផុតពីគ្រោះភ័យក្នុងអបាយ និងគ្រោះភ័យក្នុងវដ្តទុក្ខ ដែលជាសីលដ៏ប្រសើរនេះឯង ជាប្រធាន ជាអ្នកនាំមុខ ជាផ្នែកដំបូង ដូចនេះដែរ ៕
បញ្ហាទី ១០ - សម្បសាទនលក្ខណសទ្ធាបញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សទ្ធាមានអ្វីជា លក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សទ្ធាមានភាពធ្វើឱ្យជ្រះថ្លា ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ និងមានភាពទោរទៅ ដោយស្រួល ជា លក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ សទ្ធាឈ្មោះថា មានភាពធ្វើឱ្យជ្រះថ្លា ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធាពេលកើតឡើងរមែងសង្កត់ នីវរណៈទាំងឡាយបាន ចិត្តដែលប្រាសចាកនីវរណៈ រមែងជាចិត្តដែលថ្លា ជ្រះថ្លា មិនល្អក់កករ សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធាមានសេចក្តីធ្វើឱ្យជ្រះថ្លា ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ យ៉ាងនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា ព្រះចៅចក្រពត្តិ ស្តេចយាងដំណើរផ្លូវឆ្ងាយ ព្រមទាំងកងទ័ព ៤ ពលរេហ៍ ត្រូវយាងឆ្លងកាត់ថ្លុកទឹកទៅ ។ ថ្លុកទឹកនោះក៏ល្អក់ឡើង កករឡើង ក្លាយជាទឹកភក់ ព្រោះពលដំរី ពលសេះ ពលរទេះ និង ពលថ្មើរជើងទាំងឡាយ ។ ព្រះចៅចក្រពត្តិ ដែលយាងផុតទៅហើយនោះ ក៏ត្រាស់ទៅកាន់មនុស្សទាំង ឡាយថា “ ម្នាល ! នាយទាំងឡាយ ចូរយកទឹកមក យើងនឹងសោយទឹក ” ដូចនេះ ។ ព្រះរាជាទ្រង់មានកែវមណីដែលប្រើធ្វើទឹកឱ្យថ្លាបាន ។ មនុស្សទាំងឡាយក្រាបទូលទទួលព្រះរាជបញ្ជារបស់ព្រះចៅចក្រពត្តិថា “ ក្រាបទូល ” ដូចនេះហើយ ក៏ ( ដួសទឹកដាក់ភាជនៈមក ) ដាក់កែវមណីដែលប្រើធ្វើទឹកឱ្យថ្លានោះ ចូលទៅក្នុងទឹក ។ គ្រាន់តែដាក់កែវមណីចូលទៅក្នុងទឹកប៉ុណ្ណោះ បណ្តាសារាយ ចក ទាំងឡាយ ក៏ប្រាសចាកទៅ កករទាំងឡាយក៏ស្ងប់ចុះតែម្តង ទឹកក៏ក្លាយជាទឹកថ្លា ជ្រះថ្លា មិនល្អក់កករ ។ រួចក៏នាំយកមកថ្វាយជាទឹកសោយចំពោះព្រះចៅចក្រពត្តិ ក្រាបទូលថា “ បពិត្រព្រះអង្គ ទ្រង់ជាសម្មតិទេព សូមទ្រង់សោយចុះក្រាបទូល ” ដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ អ្នកជាបណ្ឌិតគួរឃើញចិត្តថាដូចជាទឹក គួរឃើញព្រះយោគាវចរថា ដូចមនុស្សទាំងនោះ គួរឃើញកិលេសទាំងឡាយថា ដូច សារាយ ចក និងកករ គួរឃើញសទ្ធា ថាជាកែវមណីដែលប្រើធ្វើទឹកឱ្យថ្លា ប្រៀបដូចថា ពេលគ្រាន់តែដាក់កែវមណីចូលទៅក្នុងទឹកប៉ុណ្ណោះ សារាយ ចក ក៏ប្រាសចាកទៅ និងកករក៏ស្ងប់ចុះទៅ ទឹកក៏ក្លាយជាទឹកថ្លា ជ្រះថ្លា មិនល្អក់កករ យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធាពេលកើតឡើង រមែងសង្កត់នីវរណៈ ទាំង ឡាយបាន, ចិត្តដែលប្រាសចាកនីវរណៈ រមែងជាចិត្តដែលថ្លា ជ្រះថ្លា មិនល្អក់កករ យ៉ាងនោះ ដែរ, សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធាឈ្មោះថា មានសេចក្តីធ្វើឱ្យជ្រះថ្លា ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចពោលខាងលើមកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១០
ពាក្យថា សម្បសាទនលក្ខណសទ្ធាបញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាស្តីអំពីសទ្ធាដែលមាន ភាពធ្វើឱ្យជ្រះថ្លា ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ ។
ពាក្យថា នីវរណៈទាំងឡាយ បានសេចក្តីថា ធម៌ទាំងឡាយឈ្មោះថា នីវរណៈ ព្រោះមានសេចក្តីថា រារាំងកុសលចិត្ត ។ មាន ៥ យ៉ាង គឺ កាមឆន្ទ-នីវរណៈ ព្យាបាទនីវរណៈ ថីនមិទ្ធនីវរណៈ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ វិចិកិច្ឆានីវរណៈ ។
ឆន្ទៈ គឺ ការពេញចិត្ត ដែលជាការប៉ងក្នុងកាមគុណ ៥ នោះឯងជានីវរណៈ ឈ្មោះថា កាមឆន្ទនីវរណៈ ។ សេចក្តីក្រោធ ឈ្មោះថា ព្យាបាទ ព្រោះជាហេតុ ឱ្យចិត្តដល់សេចក្តីវិនាស ព្យាបាទនោះឯងជានីវរណៈ ឈ្មោះថា ព្យាបាទនីវរណៈ ។ ថីនៈ គឺ ភាពរួញថយនៃចិត្ត និង មិទ្ធៈ គឺភាពងោក-ងុយនោះឯងជានីវរណៈ ឈ្មោះថា ថីនមិទ្ធនីវរណៈ ។ ឧទ្ធច្ចៈ គឺការស្រមើស្រមៃរាយមាយ និង កុក្កុច្ចៈ គឺការមិនសប្បាយចិត្តនោះឯងជានីវរណៈ ឈ្មោះថា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ ។ វិចិកិច្ឆា គឺ ភាពស្ទាក់ស្ទើរសង្ស័យនោះឯងជានីវរណៈ ឈ្មោះថា វិចិកិច្ឆានីវរណៈ ៕
បញ្ហាទី ១១ - សម្បក្ខន្ទនលក្ខណសទ្ធាបញ្ហា
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ សទ្ធា ឈ្មោះថា មានភាពទោរទៅដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ដូចដែលព្រះយោគាវចរ លុះឃើញចិត្តរួចផុតរបស់អ្នកដទៃហើយ ក៏រមែងទោរទៅ ដោយស្រួល ក្នុងព្រះសោតាបត្តិផល ក្នុងព្រះសកទាគាមិផល ក្នុងព្រះអនាគាមិផល ក្នុងព្រះអរហត្តផល, រមែងធ្វើសេចក្តីព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ដល់ ដើម្បីសម្រេចនូវធម៌ ដែលមិនទាន់សម្រេច ដើម្បីធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ជាក់ច្បាស់, សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធា ឈ្មោះថា មានភាពទោរទៅ ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចនេះ ។ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមាផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា ភ្លៀងមួយមេធំ ធ្លាក់ពីលើភ្នំ ទឹកភ្លៀងនោះក៏ហូរចុះទៅតាមទីទំនាប ធ្វើឱ្យច្រកភ្នំ អូរ ស្ទឹង ទាំងឡាយ មានទឹកពេញ រួចក៏ទៅធ្វើឱ្យទន្លេមានទឹកពេញដែរ, ទន្លេនោះឯង (ពេញប្រៀបហើយ) ក៏ហូរកាត់ច្រាំងទាំងសងខាងទៅ, ក្រោយមក មហាជនមកដល់ ពេលមិនដឹងថា ទន្លេនោះរាក់ឬជ្រៅក៏ខ្លាច ទើបឈរ(រេរា) នៅប្របច្រាំងដ៏ល្វឹងល្វើយនោះ ។ លំដាប់នោះ មានបុរសម្នាក់មកដល់ ពេលឃើញភាពរឹងប៉ឹង និងកម្លាំងរបស់ខ្លួនរួច ក៏ចងជាយសំពត់ឱ្យណែន ធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ទៅដោយស្រួល មហាជនទាំងឡាយ លុះឃើញគេឆ្លងបាន ក៏ឆ្លងទៅដែរ យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះយោគាវចរ លុះឃើញចិត្ត ដែលរួចផុតរបស់អ្នកដទៃហើយ ក៏រមែងទោរទៅ ដោយស្រួល ក្នុងព្រះសោតាបត្តិផល ក្នុងព្រះសកទាគាមិផល ក្នុងព្រះអនាគាមិផល ក្នុងព្រះអរហត្តផល រមែងធ្វើសេចក្តីព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ដល់ ដើម្បីសម្រេចនូវធម៌ ដែលមិនទាន់សម្រេច ដើម្បីធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ជាក់ច្បាស់ ដូចនោះដែរ, សូមថ្វាយព្រះពរ សទ្ធា ឈ្មោះថា មានភាពទោរទៅ ដោយស្រួល ជាលក្ខណៈ ដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ភាសិតសេចក្តីនេះ ទុកក្នុងសំយុត្តនិកាយថា ៖
សទ្ធាយ តរតិ ឱឃំ អប្បមាទេន អណ្ណវំ វីរិយេន ទុក្ខមច្ចេតិ បញ្ញាយ វិសុជ្ឈតិ (១)
ប្រែថា ៖ បុគ្គលរមែងឆ្លងអន្លង់ទឹកបានដោយសទ្ធា រមែងឆ្លងសមុទ្របានដោយសេចក្តីមិនប្រមាទ រមែងឆ្លងផុតទុក្ខបានដោយសេចក្តីព្យាយាម រមែងបរិសុទ្ធបានដោយបញ្ញា”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១១
បញ្ហាមានការសួរ ដល់លក្ខណៈធ្វើឱ្យទោរទៅ ដោយស្រួល នៃសទ្ធាឈ្មោះថា សម្បក្ខន្ទនលក្ខណសទ្ធាបញ្ហា ។
ពាក្យថា រមែងទោរទៅ ដោយស្រួល ក្នុងព្រះសោតាបត្តិផល ជាដើម បានសេចក្តីថា លុះឃើញចិត្តដែលរួចផុតរបស់អ្នកដទៃ គឺដឹងថា បុគ្គលម្នាក់នេះជាអ្នកដែលមានចិត្តរួចផុតហើយ ក៏កើតមានសទ្ធាជ្រះថ្លាថា “ បដិបទានេះ មិនមែនអត់ប្រយោជន៍ឡើយ ” ដូចនេះ រួចក៏បញ្ជូនចិត្តទៅក្នុងព្រះសោតាបត្តិផលជាដើម គឺ កើតគំនិតក្នុងការប្រតិបត្តិធម៌ ដើម្បីឱ្យដល់ព្រះ សោតាបត្តិផល ជាដើមនោះ ។
ពាក្យថា ដើម្បីដល់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ដល់ គឺ ដើម្បីដល់នូវផលដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ។
ពាក្យថា ដើម្បីសម្រេចនូវធម៌ ដែលមិនទាន់សម្រេច គឺ ដើម្បីសម្រេចនូវមគ្គ ដែលខ្លួនមិនទាន់បានសម្រេច ។
ពាក្យថា ដើម្បីធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់នូវធម៌ ដែលមិនទាន់ជាក់ច្បាស់ គឺដើម្បីធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិព្វាន ឬ ផលនោះឯង ដែលខ្លួនមិនទាន់ធ្វើឱ្យជាក់ច្បាស់ ៕
បញ្ហាទី ១២ - វីរិយលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វីរិយៈមានអ្វីជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ វីរិយៈមានការទ្រទ្រង់ទុកជាលក្ខណៈ កុសលធម៌ទាំងឡាយទាំងពួង ដែលវីរិយៈទ្រទ្រង់ហើយ រមែងមិនថយចុះឡើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ផ្ទះដែលបម្រុងនឹងរលំដួល បុរស (ជាម្ចាស់ផ្ទះ) ប្រើឈើមួយទប់ ផ្ទះនោះត្រូវឈើទ្រទ្រង់ទប់ដូចនេះ ក៏មិនអាចរលំដួលបានឡើយ យ៉ាងណានោះ សូមថ្វាយព្រះពរ វីរិយៈមានការទ្រទ្រង់ទុកជាលក្ខណៈ កុសលធម៌ទាំងឡាយទាំងពួង ដែលវីរិយៈទ្រទ្រង់ហើយ រមែងមិនថយចុះ យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា កងទ័ពធំ អាចវាយកងទ័ពតូចជាងបាន ព្រោះហេតុនោះ ទើបព្រះរាជាទ្រង់បន្ថែម ទ្រង់ជំនួយទ័ព ទ្រង់ប្រទានកម្លាំងពលឱ្យដល់កងទ័ពតូចរបស់ព្រះអង្គបន្ថែមជារឿយ ៗ កងទ័ពតូច ព្រមទាំងកងទ័ពបន្ថែម និងកងទ័ពជំនួយនោះ នឹងអាចវាយកងទ័ពធំ បានយ៉ាងណានោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ វីរិយៈមានការទ្រទ្រង់ទុកជាលក្ខណៈ កុសលធម៌ទាំងឡាយទាំងពួង ដែលវីរិយៈទ្រទ្រង់ហើយ រមែងមិនថយចុះ យ៉ាងនោះដែរ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់ព្រះភាសិតទុកថា ៖
វីរិយវា ខោ ភិក្ខវេ អរិយសាវកោ អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ សាវជ្ជំ បជហតិ អនវជ្ជំ ភាវេតិ សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតិ (១)
ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ព្រះអរិយសាវកដែលមានសេចក្តីព្យាយាម រមែងលះអកុសលបាន រមែងចម្រើនកុសលបាន រមែងលះធម៌ដែលមានទោសបាន រមែងចម្រើនធម៌ដែលគ្មានទោសបាន រមែងចាត់ចែងខ្លួនឱ្យបរិសុទ្ធបាន ។ ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១២
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់វីរិយៈ ឈ្មោះថា វីរិយលក្ខណប្បញ្ហា ។ ក្នុងឧបមាដំបូង កុសលធម៌ទាំងឡាយប្រៀបដូចផ្ទះ វីរិយៈប្រៀបដូចឈើទប់ផ្ទះ ។ ផ្ទះមិនរលំដួលព្រោះមានឈើទប់យ៉ាងណានោះ កុសលធម៌ទាំងឡាយ មិនថយចុះ ព្រោះមានវីរិយៈចាំទ្រទ្រង់ទុក យ៉ាងនោះដែរ ។
ក្នុងឧបមាទី ២ ពាក្យថា ទ្រង់បន្ថែម គឺ ទ្រង់បញ្ជូនកងទ័ពតូចផ្សេងៗ ចូលទៅក្នុងកងទ័ពតូចនោះរឿយៗ ។
ពាក្យថា ទ្រង់ជំនួយ គឺ ទ្រង់ត្រាស់បង្គាប់ឱ្យកងទ័ពតូចផ្សេងទៀត តាមទៅជួយរក្សាកងទ័ពតូចទាំងពីរនោះ ។ កុសលធម៌ទាំងឡាយ ប្រៀបដូចជាកងទ័ពតូច វីរិយៈប្រៀបដូចជាកងទ័ពបន្ថែម និងកងទ័ពជំនួយ ។ កងទ័ពតូច មិនចាញ់ មិនបាក់ទ័ព ព្រោះមានកងទ័ពបន្ថែម និងកងទ័ពជំនួយ ចាំជួយទ្រទ្រង់ យ៉ាងណានោះ កុសលធម៌ទាំងឡាយមិនខូចបង់ ព្រោះមានវីរិយៈចាំទ្រទ្រង់ទុក យ៉ាងនោះដែរ ៕
បញ្ហាទី ១៣ - សតិលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សតិមានអ្វី ជាលក្ខណៈ ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សតិមានភាពមិនវង្វេង (មិនច្របូកច្របល់) ជាលក្ខណៈ និងមានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ សតិឈ្មោះថា មានភាពមិនវង្វេង ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សតិ ពេលកើតឡើងរមែង មិនវង្វេង(មិនច្របូកច្របល់) នូវធម៌ជាកុសល ធម៌ជាអកុសល, ធម៌មានទោស ធម៌មិនមានទោស, ធម៌អន់ ធម៌ប្រណីត, ធម៌ខ្មៅ ធម៌ស, ធម៌សមរម្យ ធម៌មិនសមរម្យ, រមែងមិនវង្វេងក្នុងធម៌ទាំងឡាយថា នេះគឺសតិប្ប-ដ្ឋាន ៤, នេះគឺសម្មប្បធាន ៤, នេះគឺឥទ្ធិបាទ ៤, នេះគឺឥន្ទ្រិយ ៥, នេះគឺ ពលៈ ៥, នេះគឺពោជ្ឈង្គៈ ៧, នេះគឺព្រះអរិយមគ្គមានអង្គ ៨, នេះគឺសមថៈ, នេះគឺវិបស្សនា, នេះគឺវិជ្ជា, នេះគឺវិមុត្តិ ដូចនេះ ។ ព្រោះលក្ខណៈដែលមិនវង្វេងនោះ ទើបព្រះយោគាវចរសេពតែធម៌គួរសេព មិនសេពនូវធម៌មិនគួរសេព រាប់រកធម៌ដែលគួររាប់រក មិនរាប់រកធម៌ដែលមិនគួររាប់រក ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិ ឈ្មោះថា មានភាពមិនវង្វេង ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា មន្ត្រីឃ្លាំងរបស់ព្រះចៅចក្រពត្តិរមែងមិនវង្វេង (មិនច្របូកច្របល់) រមែងក្រាបទូលព្រះចៅចក្រពត្តិ ឱ្យទ្រង់រឭកដល់ព្រះរាជឥស្សរិយយស ក្នុងវេលាល្ងាច ក្នុងវេលាព្រឹកថា “ ក្រាបទូលព្រះអង្គទ្រង់ជាសម្មតិទេព ព្រះអង្គទ្រង់មានដំរីប៉ុននេះ មានសេះប៉ុននេះ មានរថប៉ុននេះ មានពលថ្មើរជើងប៉ុននេះ មានប្រាក់ប៉ុននេះ មានមាសប៉ុននេះ មានវត្ថុរបស់របររបស់ព្រះអង្គប៉ុននេះ ” ដូចនេះ រមែងមិនវង្វេងព្រះរាជទ្រព្យ យ៉ាងណានោះ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិ ពេលកើតឡើងរមែងមិនវង្វេង (មិនច្របូកច្របល់ ) នូវធម៌ជាកុសល ធម៌ជាអកុសល, ធម៌មានទោស ធម៌មិនមានទោស, ធម៌អន់ ធម៌ប្រណីត, ធម៌ខ្មៅ ធម៌ស, ធម៌សមរម្យ ធម៌មិនសមរម្យ, រមែងមិនវង្វេងក្នុងធម៌ទាំងឡាយថា នេះគឺសតិប្បដ្ឋាន ៤, នេះគឺសម្មប្បធាន ៤, នេះគឺឥទ្ធិបាទ ៤, នេះគឺឥន្ទ្រិយ ៥, នេះគឺពលៈ ៥, នេះគឺពោជ្ឈង្គៈ ៧, នេះគឺព្រះអរិយមគ្គមានអង្គ ៨, នេះគឺសមថៈ, នេះគឺវិបស្សនា, នេះគឺវិជ្ជា, នេះគឺវិមុត្តិ ដូចនេះ ។ ព្រោះលក្ខណៈដែលមិនវង្វេងនោះ ទើបព្រះយោគាវចរសេពតែធម៌គួរសេព មិនសេពនូវធម៌មិនគួរសេព រាប់រកធម៌ដែលគួររាប់រក មិនរាប់រកធម៌ដែលមិនគួររាប់រក ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិ ឈ្មោះថា មានភាពមិនវង្វេងជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ សតិមានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សតិ ពេលកើតឡើង រមែងទទួលដឹងយ៉ាងត្រឹមត្រូវ នូវគតិនៃធម៌ទាំងឡាយ ដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ និងមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ថា “ ធម៌ទាំងនេះផ្តល់ប្រយោជន៍ ធម៌ទាំងនេះមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ ធម៌ទាំងនេះមានឧបការៈ ធម៌ទាំងនេះមិនមានឧបការៈ ” ដូចនេះ ។ ព្រោះលក្ខណៈនោះ ព្រះយោគាវចររមែងកម្ចាត់នូវធម៌ដែលមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ ចូលទៅប្រកាន់យកនូវធម៌ដែលផ្តល់តែប្រយោជន៍ កម្ចាត់នូវធម៌ដែលមិនមានឧបការៈ ចូលទៅប្រកាន់យកតែធម៌ដែលមានឧបការៈ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិ ឈ្មោះថា មានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជា មហាអាមាត្យកែវរបស់ព្រះចៅចក្រពត្តិ រមែងដឹងនូវបុគ្គលដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ និងមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ដល់ព្រះរាជាថា “ បុគ្គលទាំងនេះផ្តល់ប្រយោជន៍ បុគ្គលទាំងនេះ មិនផ្តល់ប្រយោជន៍ បុគ្គលទាំងនេះមានឧបការៈ បុគ្គលទាំងនេះមិនមានឧបការៈ ដូចនេះ ។ ព្រោះហេតុនោះ ក៏រមែងកម្ចាត់មនុស្សដែលមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ ចូលទៅប្រកាន់យកតែមនុស្សដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ កម្ចាត់មនុស្សដែលគ្មានឧបការៈ ចូលទៅប្រកាន់យកតែមនុស្សដែលមានឧបការៈ យ៉ាងណានោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិពេលកើតឡើង រមែងទទួលដឹងយ៉ាងត្រឹមត្រូវនូវគតិនៃធម៌ទាំងឡាយ ដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ និងមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ថា “ធម៌ទាំងនេះ ផ្តល់ប្រយោជន៍ ធម៌ទាំងនេះមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ ធម៌ទាំងនេះមានឧបការៈ ធម៌ទាំងនេះមិនមានឧបការៈ ” ដូចនេះ ។ ព្រោះលក្ខណៈចូលទៅប្រកាន់យកនោះ ព្រះយោគាវចររមែងកម្ចាត់នូវធម៌ ដែលមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ចេញ ចូលទៅប្រកាន់យកនូវធម៌ដែលផ្តល់តែប្រយោជន៍, កម្ចាត់ធម៌ដែលមិនមានឧបការៈ ចូលទៅប្រកាន់យកតែធម៌ ដែលមានឧបការៈ ដូចនោះដែរ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សតិ ឈ្មោះថា មានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់ព្រះភាសិតទុកថា ៖
“ សតិញ្ច ខ្វាហំ ភិក្ខវេ សព្វត្ថិកំ វទាមិ (១)
ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ តថាគតពោលដល់សតិថាជាធម៌ចាំបាច់ក្នុងកិច្ចទាំងពួង” ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៣
ពាក្យថា សតិមានភាពមិនវង្វេងជាលក្ខណៈ បានសេចក្តីថា សតិ ឈ្មោះថា មានភាពមិនវង្វេងជាលក្ខណៈ ព្រោះមានសភាវៈមិនវង្វេង គឺមានសភាវៈចុះទៅចាប់យកអារម្មណ៍ តាមដែលបានឃើញហើយ តាមដែលបានប្រកាន់យកហើយ។
ពាក្យថា សតិពេលកើតឡើង រមែងមិនវង្វេងនូវធម៌ជាកុសល ធម៌ជាអកុសល ជាដើម បានសេចក្តីថា សតិ ពេលកើតឡើងរមែងមិនវង្វេងយ៉ាងនេះថា “ នេះជាកុសលគួរសេព នេះជាអកុសលមិនគួរសេព, នេះមានទោសជាអកុសលមិនគួរសេព នេះគ្មានទោសជាកុសលគួរសេព, នេះអន់អាក្រក់ជាអកុសលមិនគួរសេព នេះប្រណីតជាកុសលគួរសេព, នេះខ្មៅជាអកុសលមិនគួរសេព នេះសជាកុសលគួរសេព, នេះសមរម្យជាកុសលគួរសេព នេះមិនសមរម្យជាអកុសលមិនគួរសេព ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា រមែងមិនវង្វេងនូវធម៌ទាំងឡាយថា នេះគឺសតិប្បដ្ឋាន ៤ ជាដើម បានសេចក្តីថា រមែងមិនវង្វេងនូវធម៌ទាំងឡាយ យ៉ាងនេះថា “ នេះគឺសតិប្បដ្ឋាន ៤ ជាកុសលដែលគួរសេព ” ដូចនេះ ជាដើម ។
ក្នុងបណ្តាខន្ធ ៣ គឺ សីលក្ខន្ធ (កងសីល) សមាធិក្ខន្ធ(កងសមាធិ) និងបញ្ញាខន្ធ(កងបញ្ញា) សមថៈ ចាត់ចូលក្នុងខន្ធ ២ គឺ សីលក្ខន្ធ និង សមាធិក្ខន្ធ ចំណែក វិបស្សនា ចាត់ចូលក្នុងខន្ធតែមួយ គឺ បញ្ញាខន្ធ ។
ពាក្យថា វិជ្ជា គឺ ផលញ្ញាណ ( ញាណដែលប្រកបរួមគ្នាជាមួយព្រះអរិយផល ) ។
ពាក្យថា វិមុត្តិ គឺ ព្រះនិព្វាន ដោយជានិស្សរណវិមុត្តិ ( ធម៌ដែលរួចផុត គឺ រលាស់ចេញពីសង្ខារទាំងពួង ) ។ ន័យម៉្យាងវិញទៀត ពាក្យថា វិជ្ជា គឺ សម្មាញាណ ( ញាណដែលដឹងត្រឹមត្រូវ) ដោយភាពជាញាណដែលលះមិច្ឆាញាណ ( មោហៈដែលដឹងនូវអ្វីមិនត្រឹមត្រូវ ) ។ ពាក្យថា វិមុត្តិ គឺ សម្មាវិមុត្តិ ( សេចក្តីរួចផុតត្រឹមត្រូវ ) ដោយភាពជាវិមុត្តិ ដែលជាបដិបក្ខចំពោះមិច្ឆាវិមុត្តិ (សេចក្តីរួចផុតដោយមិនត្រឹមត្រូវ គឺ មិនបានល្អ)។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលអំពី សម្មត្តធម៌ ( ធម៌ដែលមានសភាវៈដ៏ត្រឹមត្រូវ ) ១០ ប្រការ គឺ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បៈ ៘ សម្មាសមាធិ សម្មាញាណ សម្មាវិមុត្តិ និងពោលដោយពាក្យថា “ អរិយមគ្គមានអង្គ ៨ ” ដោយពាក្យថា “ វិជ្ជា ” និងដោយពាក្យថា “ វិមុត្តិ ” នេះ ។
ពាក្យថា សតិមានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ បានសេចក្តីថា សតិ ឈ្មោះថា មានការចូលទៅប្រកាន់យក ជាលក្ខណៈ ព្រោះមានសភាវៈដែលចូលទៅត្រិះរិះ រួចប្រកាន់យកអារម្មណ៍ តាមដែលឃើញរួចហើយ តាមដែលចិត្តប្រកាន់យក រួចហើយ ។
ពាក្យថា សតិពេលកើតឡើង រមែងទទួលដឹងគតិនៃធម៌ទាំងឡាយដែលផ្តល់ ប្រយោជន៍និងមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ បានសេចក្តីថា សតិពេលកើតឡើង រមែងទទួលដឹងគតិ គឺ ដំណើរនៃធម៌ទាំងឡាយថា ៖ “ នេះផ្តល់ប្រយោជន៍ នេះជាកុសលគួរប្រកាន់យក, នេះមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ គឺជាអកុសលមិនគួរប្រកាន់យក គួរកម្ចាត់ចេញ, នេះមានឧបការៈគឺជាកុសល គួរប្រកាន់យក, នេះមិនមានឧបការៈ គឺជាអកុសលមិនគួរប្រកាន់យក គួរកម្ចាត់ចេញ ” ។
ពាក្យថា បុគ្គលដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ និងបុគ្គលដែលមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ដល់ព្រះរាជា គឺ បុគ្គលដែលជាហេតុចម្រើន និងបុគ្គលដែលជាហេតុអន់ថយ ។ ទោះជាពាក្យថា អ្នកមានឧបការៈ អ្នកមិនមានឧបការៈ គឺជាសទិសន័យនៃពាក្យថា អ្នកដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ អ្នកដែលមិនផ្តល់ប្រយោជន៍ នោះឯង ៕
បញ្ហាទី ១៤ - សមាធិប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សមាធិមានអ្វី ជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ សមាធិមានភាពជាប្រមុខ ជាលក្ខណៈ កុសលធម៌ទាំងឡាយណាមួយ កុសលធម៌ទាំងនោះ សុទ្ធតែមានសមាធិ ជាប្រមុខ លំឱនទៅរកសមាធិ ទេរទៅរកសមាធិ ឈមទៅរកសមាធិ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ផ្ទោងទាំងឡាយនៃផ្ទះ មានកំពូលដំបូល ឈើផ្ទោងទាំងនោះ សុទ្ធតែសំដៅទៅកាន់កំពូល លំឱនទៅកាន់កំពូល ទៅរួមគ្នានៅឯកំពូល។ បណ្តាឈើផ្ទោងទាំងនោះ ដំបូលផ្ទះចាត់ទុកថា ជាកំពូលខ្ពស់បំផុត យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ កុសលធម៌ទាំងឡាយណាមួយ កុសលធម៌ទាំងនោះ សុទ្ធតែមានសមាធិជាប្រមុខ លំឱនទៅរកសមាធិ ទេរទៅរកសមាធិ ឈមទៅរកសមាធិ ដូចនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជា ព្រះរាជាមួយព្រះអង្គ ទ្រង់យាងទៅកាន់សមរភូមិ ព្រមទាំងកងទ័ពមានអង្គទាំង ៤ កងទ័ពទាំងពួងនោះ គឺ ពលដំរីក្តី ពលសេះក្តី ពលរថក្តី ពលថ្មើរជើងក្តី សុទ្ធតែមានព្រះរាជាព្រះអង្គនោះជាប្រមុខ លំឱនទៅកាន់ព្រះរាជាព្រះអង្គនោះ ទេរទៅរកព្រះរាជាព្រះអង្គនោះ ឈមទៅរកព្រះរាជាព្រះអង្គនោះ នឹងស្របទៅតាមព្រះរាជាព្រះអង្គនោះប៉ុណ្ណោះ យ៉ាងណានោះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ កុសលធម៌ទាំងឡាយណាមួយ កុសលធម៌ទាំងនោះ សុទ្ធតែមានសមាធិជាប្រមុខ លំឱនទៅរកសមាធិ ទេរទៅរកសមាធិ ឈមទៅរកសមាធិ ដូចនោះដែរ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ សមាធិឈ្មោះថា មានភាពជាប្រមុខជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចខាងលើ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានត្រាស់ព្រះភាសិតថា ៖
“ សមាធិំ ភិក្ខវេ ភាវេថ សមាហិតោ ភិក្ខុ យថាភូតំ បជានាតិ (១)
ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ចូរចម្រើនសមាធិទៅចុះ ភិក្ខុដែលមានចិត្តតាំងមាំ រមែងដឹងច្បាស់តាមសភាវៈពិត ” ដូចនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៤
បញ្ហាស្តីអំពីសមាធិឈ្មោះថា សមាធិប្បញ្ហា ( មិលិន្ទរបស់ថៃជាសមាធិលក្ខណប្បញ្ហា ) ។
ពាក្យថា កុសលធម៌ទាំងអស់នោះ សុទ្ធតែមានសមាធិជាប្រមុខ បានសេចក្តីថា កុសលធម៌ទាំងឡាយ មានសទ្ធា ជាដើម ទាំងនោះ សុទ្ធតែមានសមាធិជាប្រធាន គឺ ដល់ដំណើររួមគ្នា ក្នុងអារម្មណ៍តែមួយ ដោយអំណាចសមាធិ សំដៅទៅចូលជាមួយសមាធិ ដើម្បីធ្វើកិច្ចរបស់ខ្លួន ក្នុងអារម្មណ៍តែមួយ ដែលសមាធិតាំងនៅនោះ ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា “លំឱនទៅរកសមាធិ ” ជាដើម ។
ពាក្យថា ឈើផ្ទោង គឺ ឈើដែលតម្រង់ទៅមេដំបូល ។
ពាក្យថា សុទ្ធតែសំដៅទៅរកកំពូល បានសេចក្តីថា សុទ្ធតែទៅទល់គ្នានៅឯកំពូល ។
ពាក្យថា រួមគ្នានៅឯកំពូល គឺ ប្រជុំគ្នានៅឯកំពូល ៕
បញ្ហាទី ១៥ - បញ្ញាលក្ខណប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់ថា “ ព្រះគុណម្ចាស់ បញ្ញាមានអ្វី ជាលក្ខណៈ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ អាត្មាភាពបានពោលនៅគ្រាមុនហើយថា “ បញ្ញាមានការកាត់ ជាលក្ខណៈ ” ម្យ៉ាងវិញទៀត បញ្ញាមានការបំភ្លឺឱ្យភ្លឺ ជាលក្ខណៈ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ បញ្ញាឈ្មោះថា មានការបំភ្លឺឱ្យភ្លឺ ជាលក្ខណៈ យ៉ាងដូចម្តេច ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាពេលកើតឡើង រមែងកម្ចាត់ ភាពងងឹត គឺ អវិជ្ជា រមែងធ្វើភាពភ្លឺ គឺវិជ្ជាឱ្យកើតឡើង រមែងបំភ្លឺនូវពន្លឺ គឺញាណ រមែងធ្វើអរិយសច្ចៈទាំងឡាយ ឱ្យប្រាកដឡើង។ ព្រោះលក្ខណៈដែលបំភ្លឺនូវពន្លឺនោះ ទើបព្រះយោគាវចរឃើញ ដោយបញ្ញាត្រឹមត្រូវថា “ មិនទៀង ” “ ជាសេចក្តីទុក្ខ ” “ ជាអនត្តា ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ប្រៀបដូចជាថា បុរសគួរនាំយកប្រទីបចូលទៅក្នុងផ្ទះ ដែលមានតែភាពងងឹត ប្រទីបដែលនាំចូលទៅនោះ រមែងកម្ចាត់ភាពងងឹត រមែងធ្វើភាពភ្លឺឱ្យកើតឡើង រមែងបំភ្លឺនូវពន្លឺឱ្យភ្លឺ រមែងធ្វើរូប(រូបភាព)ទាំងឡាយឱ្យប្រាកដឡើង យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាពេលកើតឡើង រមែងកម្ចាត់ភាពងងឹត គឺ អវិជ្ជា រមែងធ្វើភាពភ្លឺ គឺវិជ្ជាឱ្យកើតឡើង រមែងបំភ្លឺនូវពន្លឺ គឺញាណ រមែងធ្វើអរិយសច្ចៈទាំងឡាយឱ្យប្រាកដឡើងយ៉ាងនោះដែរ, ព្រោះលក្ខណៈដែលបំភ្លឺនូវពន្លឺនោះ ទើបព្រះយោគាវចរ ឃើញដោយបញ្ញាត្រឹមត្រូវ ថា “ មិនទៀង ” “ ជាសេចក្តីទុក្ខ ” “ ជាអនត្តា ” ។ សូមថ្វាយព្រះពរ បញ្ញាឈ្មោះថា មានការបំភ្លឺឱ្យភ្លឺ ជាលក្ខណៈ តាមប្រការដូចពោលខាងលើ មកនេះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៥
បញ្ហាមានការសួរដល់លក្ខណៈរបស់បញ្ញា ឈ្មោះថា បញ្ញាលក្ខណ-ប្បញ្ហា ។ អវិជ្ជា ឈ្មោះថា “ ភាពងងឹត ” ក៏ព្រោះមានអាការបិទបាំងសច្ចៈ មិនឱ្យសច្ចៈទាំងឡាយ ប្រាកដឡើងតាមសភាវៈពិត។ បញ្ញាពេលកើតឡើង រមែងកម្ចាត់ភាពងងឹត គឺ អវិជ្ជា នោះបាន ក៏ព្រោះមានការបង្កើតពន្លឺភ្លឺ គឺ វិជ្ជា បំភ្លឺនូវពន្លឺ គឺ ញាណ ។ ពេលភាពងងឹត គឺ អវិជ្ជា អស់ទៅ សច្ចៈទាំងឡាយ ក៏ប្រាកដឡើង ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបលោកពោលថា “ រមែងធ្វើអរិយសច្ចៈទាំងឡាយ ឱ្យប្រាកដឡើង ” ដូចនេះ ។ ក្នុងឧបមាឧបមេយ្យនោះ ប្រទីបកម្ចាត់ភាពងងឹតបាន ធ្វើរូបទាំង ឡាយឱ្យប្រាកដដល់ក្រសែភ្នែករបស់បុរសបានពិតមែនក្តី ។ ទោះជាយ៉ាងនោះក៏មានកំណត់ព្រំដែនថា អាចកម្ចាត់ភាពងងឹតបានក្នុងបរិវេណប៉ុននេះ ប៉ុននោះ មិនហួសពីនោះ មិនឆ្ងាយជាងនេះ ។ អាចបញ្ចាំងរូប(ភាព) ឱ្យប្រាកដដល់ក្រសែភ្នែកបាន ក្នុងបរិវេណប៉ុននេះ ប៉ុននោះ មិនហួសពីនោះ មិនឆ្ងាយជាងនេះ ។ ម៉្យាងវិញទៀត មិនអាចបញ្ចាំងឱ្យឃើញរូប ដែលត្រូវវត្ថុផ្សេង មានជញ្ជាំងផ្ទះ ជាដើម បិទបាំងនោះ បានទេ ។ ចំណែកបញ្ញាមានសមត្ថភាពក្នុងការកម្ចាត់ភាពងងឹតគឺ អវិជ្ជា ញ៉ាំងពន្លឺ គឺ វិជ្ជាឱ្យកើតឡើង បំភ្លឺនូវពន្លឺ គឺញាណ ដោយកំណត់ព្រំដែនមិនបាន ។
ធម៌ទាំងឡាយ ទោះជាឋិតនៅក្នុងភាពងងឹតយ៉ាងណាក្តី មានវត្ថុអ្វី ផ្សេង ៗ មកបិទបាំងក្តី បញ្ញាពេលកើតឡើង រមែងដឹងតាមការពិតថា “ មិនទៀង”ផង “ជាសេចក្តីទុក្ខ”ផង “ជាអនត្តា” ផង បានទាំងអស់ មិនមានអ្វីជាឧបសគ្គក្នុងការដឹងនោះទេ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបត្រាស់ថា “ នត្ថិ បញ្ញាសមា អាភា (១) – ពុំមានពន្លឺណា ស្មើនឹងពន្លឺ គឺ បញ្ញា ” ដូចនេះ ។
ពាក្យថា អរិយសច្ចៈ ប្រែថា សច្ចៈរបស់ព្រះអរិយបុគ្គល ឬ សច្ចៈដែលសាងភាពជាព្រះអរិយបុគ្គលមាន ៤ យ៉ាង មានទុក្ខអរិយសច្ចៈ ជាដើម ។ ជាការពិតណាស់ ធម៌ ៤ យ៉ាង មានទុក្ខជាដើម ចាត់ទុកជាសច្ចៈ (របស់ពិត) ក៏ព្រោះភាពមិនវិបរិតប្រែប្រួល ធម៌ ៤ យ៉ាង នោះឯង នរណាបានឃើញដោយបញ្ញាត្រឹមត្រូវហើយ អ្នកនោះនឹងបានសម្រេចជាព្រះអរិយបុគ្គល ព្រោះហេតុនោះ ទើបហៅថា អរិយសច្ចៈ ៕
បញ្ហាទី ១៦- នានាធម្មានំ ឯកកិច្ចអភិនិប្ផាទប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ធម៌ទាំងឡាយមានផ្សេង ៗ គ្នាទាំងនេះ រមែងធ្វើឱ្យសម្រេចប្រយោជន៍តែមួយឬ ? "
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ធម៌ទាំងឡាយមាន ផ្សេង ៗ គ្នាទាំងនេះ រមែងធ្វើឱ្យសម្រេចប្រយោជន៍តែមួយ គឺ កម្ចាត់កិលេស ទាំងឡាយបាន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ធម៌ទាំងឡាយមានផ្សេង ៗ គ្នាទាំងនេះ រមែងធ្វើឱ្យសម្រេចប្រយោជន៍តែមួយ គឺ កម្ចាត់កិលេសទាំងឡាយបានយ៉ាងដូចម្តេច ? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ប្រៀបដូចជា កងទ័ពទាំងឡាយមានផ្សេង ៗ គ្នា គឺ កងទ័ពដំរី កងទ័ពសេះ កងទ័ពរថ និងកងទ័ពពលថ្មើរជើង រមែងសម្រេចប្រយោជន៍តែមួយគឺ ឈ្នះកងទ័ពភាគីផ្សេងក្នុងការធ្វើសង្គ្រាមបាន យ៉ាងណា ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ធម៌ទាំងឡាយមានផ្សេងៗ គ្នាទាំងនេះ រមែងធ្វើឱ្យ សម្រេចប្រយោជន៍តែមួយគឺ កម្ចាត់កិលេសទាំងឡាយបាន យ៉ាងនោះដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១៦
ពាក្យថា នានាធម្មានំ ឯកកិច្ចអភិនិប្ផាទនប្បញ្ហា ប្រែថា បញ្ហាទាក់ទងពីប្រការ ដែលធម៌ទាំងឡាយមានផ្សេង ៗ គ្នា ឱ្យសម្រេចកិច្ចតែមួយ ។
ពាក្យថា ធម៌ទាំងឡាយមានផ្សេង ៗ គ្នាទាំងនេះ គឺ ធម៌ ៧ យ៉ាងទាំងនេះ គឺ យោនិសោមនសិការ សីល សទ្ធា វីរិយៈ សតិ សមាធិ បញ្ញា ។
ពាក្យថា មានផ្សេង ៗ គ្នា គឺ មិនដូចគ្នា ។
ពាក្យថា ឱ្យសម្រេចប្រយោជន៍តែមួយ គឺ ឱ្យសម្រេចកិច្ចតែមួយ ។ ប្រៀបដូចជា កងទ័ពទាំងឡាយ ទោះជាមានភាពខុសប្លែកគ្នា ជាកងទ័ព ប្រភេទផ្សេង ៗ គ្នា ដូចជា កងទ័ពនេះជាកងទ័ពដំរី កងទ័ពនោះជាកងទ័ពសេះ ជាដើម ទោះជាយ៉ាងនោះ ក៏ធ្វើកិច្ចតែមួយ គឺ រួមគ្នាប្រយុទ្ធឱ្យឈ្នះកងទ័ពភាគីផ្សេង យ៉ាងណា ។
ធម៌ទាំងនេះ ទោះជាមានភាពខុសប្លែកគ្នា ជាធម៌ផ្សេង ៗ គ្នា ដូចជា យោនិសោមនសិការ សីល ជាដើម ។ ទោះជាយ៉ាងនោះ ក៏ធ្វើកិច្ចតែមួយ គឺ រួមគ្នាលះកិលេស យ៉ាងនោះដែរ ៕
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី១
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី២ - អទ្ធានវគ្គ