មិលិន្ទប្បញ្ហា ភាគ១/កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៥ - ពុទ្ធវគ្គ
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៤ - និព្វានវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៦ - សតិវគ្គ
កណ្ឌទី ២វគ្គទី ៥ - ពុទ្ធវគ្គ |
បញ្ហាទី ១ - ពុទ្ធស្ស អត្ថិនត្ថិភាវប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលសួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ធ្លាប់ឃើញព្រះពុទ្ធអង្គឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ អាត្មាភាពមិនធ្លាប់ឃើញទេ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បើដូចនេះ គ្រូបាអាចារ្យទាំងឡាយរបស់ព្រះគុណ-ម្ចាស់ធ្លាប់ឃើញព្រះពុទ្ធអង្គ ឬយ៉ាងណា ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ គ្រូបាអាចារ្យទាំងឡាយរបស់អាត្មាភាព ក៏មិនធ្លាប់ឃើញដែរ មហាបពិត្រ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ បើដូចនេះ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ព្រះពុទ្ធអង្គក៏ពុំមាន ពិតមែនដែរ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់ធ្លាប់ទតព្រះនេត្រឃើញទន្លេឱហានទី នៅភ្នំហិមពាន្តឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនធ្លាប់ឃើញទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ បើដូចនេះ ព្រះជនករបស់ព្រះអង្គ ទ្រង់ធ្លាប់ទតព្រះនេត្រឃើញទន្លេឱហានទី ឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ទ្រង់ក៏មិនធ្លាប់ទតព្រះនេត្រឃើញដែរ ព្រះគុណ-ម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ បើដូចនេះ ទន្លេឱហានទីក៏ពុំមាន ពិតមែនដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មានពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ខ្ញុំព្រះករុណាមិនធ្លាប់ឃើញទន្លេឱហានទីទេ ទោះជាបិតារបស់ខ្ញុំព្រះករុណា ក៏មិនធ្លាប់ឃើញទន្លេឱហានទីដែរ ក៏ពិតមែន ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ទន្លេឱហានទី គឺមានពិតមែន”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ អាត្មាភាពមិនធ្លាប់ឃើញព្រះដ៏មានព្រះភាគ ទោះជាគ្រូបា-អាចារ្យទាំងឡាយរបស់អាត្មាភាព ក៏មិនធ្លាប់ឃើញព្រះដ៏មានព្រះភាគដែរ ក៏ពិតមែន ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី ព្រះដ៏មានព្រះភាគ គឺមានពិតមែន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១
ក្នុងពុទ្ធវគ្គនេះមាន ១០ បញ្ហា ។ បញ្ហាមានការសួរដល់ការមាន ឬ ពុំមាននៃព្រះពុទ្ធអង្គ ឈ្មោះថា ពុទ្ធស្ស អត្ថិនត្ថិភាវប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ទន្លេឱហានទី គឺ ទន្លេដែលហូរបែកចេញពីស្រះអនោតត្តលើភ្នំហិមពាន្ត ដែលមានឈ្មោះថា “ឱហា” ព្រោះហូរទៅ មានសំឡេងលាន់ឮថា “ឱហា... ឱហា...”។ តាមការពិត ជាឈ្មោះរបស់ទន្លេគង្គា ដែលហូរមកពីស្រះអនោតត្ត ត្រង់កន្លែងទឹកកួចនោះ ៕
បញ្ហាទី ២ - ពុទ្ធស្ស អនុត្តរភាវប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលសួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ពិតមែនឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ត្រឹមត្រូវហើយ មហាបពិត្រ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ពិតមែន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់មិនធ្លាប់ឃើញព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ តើលោកម្ចាស់នឹងដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេចថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គនឹងទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការនោះយ៉ាងដូចម្តេច ? ពួកមនុស្សដែលមិនធ្លាប់ឃើញមហាសមុទ្រ នឹងដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេចថា មហាសមុទ្រធំធេង មានជម្រៅមិនអាចប៉ាន់ប្រមាណបាន ពិបាកស្ទង់ដល់ ជាកន្លែងដែលទន្លេធំ ៥ ខ្សែ ទាំងនេះ ហូរមកបញ្ចប់ជាប្រចាំជានិច្ចកាល គឺ ទន្លេគង្គា ទន្លេយមុនា ទន្លេអចិរវតី ទន្លេសរភូ ទន្លេមហី មហាសមុទ្រនោះមិនប្រាកដថាស្រកចុះ ឬពេញហៀរច្រាំងឡើយ?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ដឹងបាន ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ អាត្មាភាពបានជួបឃើញព្រះអរហន្តសាវកទាំងឡាយ ដែលបានរំលត់កិលេសហើយ ក៏ដឹងថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ២
បញ្ហាស្តីអំពីភាពជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង នៃព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ឈ្មោះថា ពុទ្ធស្ស អនុត្តរភាវប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា អនុត្តរោ - បុគ្គលដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង គឺ បុគ្គលដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង គឺ វិសេសជាង ដោយគុណទាំងឡាយ ។
ពាក្យថា ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ បានសេចក្តីថា ប្រៀបដូចជា មនុស្សដែលមិនធ្លាប់ឃើញមហាសមុទ្រ គឺមិនធ្លាប់ទៅកាន់មហាសមុទ្រ ឃើញទន្លេធំទាំង ៥ ខ្សែ ដែលហូរមកបញ្ចប់គ្នា នៅមហាសមុទ្រហើយ ក៏រមែងដឹងថាមហាសមុទ្រមានភាពធំធេង។ យ៉ាងណាមិញ អាត្មាភាពបានប្រទះឃើញព្រះសាវ័កដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ដែលជាភិក្ខុ ជាភិក្ខុនី ជាក្សត្រ ជាព្រាហ្មណ៍ ជាគហបតី នៅប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយធម៌ក្នុងធម៌វិន័យរបស់ព្រះដ៏មានព្រះភាគ អ្នកមានកិលេសទាំងឡាយរលត់ទាំងនេះហើយ ក៏រមែងដឹងថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគ ទ្រង់ជានាយសារថីបង្ហាត់បុរស ដែលអាចបង្ហាត់បាន ពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ដូចនេះដែរ ៕
បញ្ហាទី ៣ - ពុទ្ធស្ស អនុត្តរភាវជាននប្បញ្ហា
ព្រះរាជាមានបន្ទូលថា ៖“ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន យើងអាចដឹងបានឬទេថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពិតមែន សូមថ្វាយព្រះពរ យើងអាចដឹងបានថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន យើងអាចដឹងបានយ៉ាងដូចម្តេចថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មុននេះក៏ធ្លាប់មានព្រះគ្រូ ជាអ្នកនិពន្ធ ឈ្មោះថា ព្រះតិស្សត្ថេរ ពេលលោកមរណភាពកន្លងទៅជាច្រើនឆ្នាំ អ្នកទាំងឡាយនៅអាចស្គាល់លោកបានយ៉ាងដូចម្តេច?”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ អ្នកទាំងឡាយនៅអាចស្គាល់លោកបាន ដោយសារការងារនិពន្ធ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ អ្នកឯណាឃើញព្រះធម៌ អ្នកនោះរមែងឃើញព្រះដ៏មានព្រះភាគ ព្រោះថាព្រះធម៌ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានសម្តែងទុករួចហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៣
បញ្ហាស្តីអំពីការដឹងដល់ភាពជាបុគ្គល ដែលពុំមានអ្នកណាប្រសើរជាង នៃព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ឈ្មោះថា ពុទ្ធស្ស អនុត្តរភាវជាននប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះ បានសេចក្តីថា ប្រៀបដូចជា អ្នកទាំងឡាយស្គាល់ព្រះតិស្សត្ថេរ ជាគ្រូបាអាចារ្យ ជាអ្នកនិពន្ធ ដែលបានទទួលមរណភាពជាច្រើនឆ្នាំទៅហើយនោះ ដោយសារការងារនិពន្ធ គឺ ដោយការបានឃើញការងារនិពន្ធរបស់លោកយ៉ាងណា ពួកយើងក៏រមែងស្គាល់ព្រះដ៏មានព្រះភាគដោយព្រះធម៌ គឺ ដោយការឃើញធម៌ ដែលព្រះដ៏មានព្រះភាគនោះ ទ្រង់បានសម្តែងទុករួចហើយ ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ៤ - ធម្មទិដ្ឋប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់បានឃើញព្រះធម៌ហើយឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ពួកសាវ័កគួរប្រព្រឹត្តធម៌រហូតអស់មួយជីវិត ព្រោះជាអ្វី ដែលព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ទ្រង់បានណែនាំទុក ព្រោះជាអ្វី ដែលព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ទ្រង់បានបញ្ញត្តទុក ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៤
បញ្ហាស្តីអំពីធម៌ ដែលបានឃើញហើយ ឈ្មោះថា ធម្មទិដ្ឋប្បញ្ហា ។ ពាក្យថា ព្រោះជាអ្វី ដែលព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ទ្រង់បានណែនាំទុក ជាដើម គឺ ព្រោះជាអ្វី ដែលព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ដ៏មានព្រះបញ្ញាចក្ខុ ទោះគ្រប់ព្រះអង្គ ទ្រង់បានណែនាំទុក គឺ ទ្រង់បានសម្តែងទុក និង ទ្រង់បានបញ្ញត្តទុក ៕
បញ្ហាទី ៥ - អសង្កមនបដិសន្ទហនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ត្រឹមត្រូវហើយ ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរយ៉ាងដូចម្តេច ? សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ បុរសខ្លះអាចដុត ភ្លើងចង្កៀង(ថ្មី)បានពីភ្លើងចង្កៀង(ចាស់) ភ្លើងចង្កៀងថ្មីជាភ្លើងដែលរំកិលពីចង្កៀង(ចាស់)ទៅឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖“សូមព្រះគុណម្ចាស់ឧបមាបន្ថែមបន្តិចទៀតផងចុះ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ គ្រាដែលព្រះអង្គទ្រង់នៅជាព្រះរាជកុមារ ព្រះអង្គទ្រង់ចាំបានឬទេថា ទ្រង់បានទទួលកិត្តិយសខ្លះ ក្នុងសម្នាក់របស់គ្រូបាអាចារ្យដ៏មានកិត្តិយស ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ ខ្ញុំព្រះករុណានៅចាំបាន ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ កិត្តិយសដែលព្រះអង្គទ្រង់បានទទួលនោះ រំកិលទៅពីខ្លួនគ្រូបាអាចារ្យឬ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនមែនទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៥
បញ្ហាស្តីអំពីការមិនរំកិលចេញ ក៏បដិសន្ធិបាន ឈ្មោះថា អសង្កមន-បដិសន្ទហនប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា ចិត្តមិនរំកិលទៅផង ក៏បដិសន្ធិបានដែរឬ ? បានសេចក្តីថា ព្រះរាជាមានបន្ទូលសួរថា ចិត្តបដិសន្ធិ(កើត)ក្នុងភពថ្មីបាន ដោយមិនមានការរំកិលចេញពីភពចាស់ឬ ? ក្នុងពាក្យនោះ ចិត្តដួងមុន ដែលជាចិត្តដួងចុងក្រោយនៃភពមុន ឈ្មោះថា ចុតិ (រំកិល) ចិត្តដួងបន្ទាប់ដែលជាចិត្តដួងដំបូងនៃភពនេះ ឈ្មោះថា បដិសន្ធិ ។ ចិត្តដួងមុនធ្វើមុខងារចុតិ គឺ រំកិលចេញពីភព ហើយក៏រលត់ទៅក្នុងខណៈនោះ ពុំមែនរំកិលទៅក្នុងភពបន្ទាប់ទៀតបានទេ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបពោលបានថា គ្មានចិត្តអ្វីរំកិលពីភពចាស់មកកាន់ភពនេះទេ ដែលបានឈ្មោះថា ចុតិ ប្រែថា ចិត្តរំកិល ពីព្រោះមានកិច្ច ឬមុខងារប្រៀបដូចជា រំកិលចេញពីភពប៉ុណ្ណោះ ពីព្រោះថា លុះរលត់ទៅ ជាហេតុឱ្យមានភពថ្មី មិនមែនរំកិលចេញទៅបាន មែននោះទេ។ ម៉្យាងវិញទៀត លុះចិត្តដួងមុនរលត់ទៅហើយ ចិត្តដួងបន្ទាប់ក៏កើតឡើងធ្វើមុខងារបដិសន្ធិ គឺធ្វើមុខងារប្រៀបដូចជា ភ្ជាប់ភពថ្មីជាមួយនឹងភពចាស់ ធ្វើឱ្យមានភពថ្មីតទៅទៀត ។ បើដូចនេះអាចពោលបានថា ចិត្តដួងនេះមិនមែនជាចិត្ត ដែលរំកិលចេញពីភពមុននោះទេ។ គឺថា ចិត្តដួងមុន និងចិត្តដួងបន្ទាប់ ជាចិត្តដួងផ្សេងគ្នា មិនឡូកឡំគ្នា ប៉ុន្តែបានប្រព្រឹត្តទៅ ដោយមានការទាក់ទងគ្នា ដោយជាហេតុ ជាផលនឹងគ្នា តាមប្រការដូចពោលខាងលើ ដូចនេះ ៕
បញ្ហាទី ៦ - វេទគូបញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលសួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន វេទគូមានពិតឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ និយាយតាមបរមត្ថ វេទគូពុំមានពិតទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៦
បញ្ហាមានការសួរដល់វេទគូ គឺ តួអត្តាជីវៈខាងក្នុង ឬបុគ្គលដែលជាអ្នកតាមដឹងអារម្មណ៍ខាងទ្វារទាំង ៦ ឈ្មោះថា វេទគូបញ្ហា ។
ពាក្យថា តាមបរមត្ថ គឺ និយាយតាមការពិតនៃបរមត្ថ ដែលប្រាសចាកសត្វបុគ្គល បានសេចក្តីថា តាមការពិតនៃបរមត្ថ អត្តាជីវៈ ឬបុគ្គល គឺពុំមានពិតទេ ៕
បញ្ហាទី ៧ - អញ្ញកាយសង្កមនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សត្វអ្វី ៗ ដែលរំកិលចេញពីកាយនេះ ទៅកាន់កាយផ្សេងមានដែរឬទេ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពុំមានទេ សូមថ្វាយព្រះពរ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ប្រសិនបើសត្វដែលរំកិលចេញពីកាយនេះ ទៅកាន់កាយផ្សេង ពុំមានទេ ក៏នឹងជាអ្នកដែលរួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន មិនមែនទេឬ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ពិតមែនហើយ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រសិនបើគេមិនបដិសន្ធិ គេនឹងជាអ្នកដែលរួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបាន ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែព្រោះហេតុថា គេនៅមានបដិសន្ធិ ព្រោះហេតុនោះ ទើបពុំអាចរួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបានឡើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ប្រៀបដូចជាបុរសខ្លះបានលួចស្វាយរបស់បុរសម្នាក់ទៀតយកទៅ បុរសនោះត្រូវតែជាប់ទោស មិនមែនឬទេ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់ គេត្រូវតែជាប់ទោស ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ បុរសនោះមិនបានលួចយកស្វាយ ដែលបុរសជាម្ចាស់បានដាំនោះទេ ព្រោះហេតុអ្វីទើបគេត្រូវតែជាអ្នកជាប់ទោសទៅវិញ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់ ស្វាយ(ដែលត្រូវលួច)ទាំងនោះ អាស្រ័យស្វាយ (ដែលបុរសជាម្ចាស់ដាំទុក)ទាំងនោះ ទើបកើតឡើងបាន ព្រោះហេតុនោះ គេត្រូវតែជាអ្នកជាប់ទោស ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ បុគ្គលធ្វើកម្មល្អខ្លះ អាក្រក់ខ្លះ ដោយរូបនាមនេះ នាមរូបផ្សេងទើបបដិសន្ធិព្រោះកម្មនោះ ព្រោះហេតុនោះ ទើបពុំអាចជាអ្នករួចផុតពីកម្មអាក្រក់ទាំងឡាយបានទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៧
បញ្ហាមានការសួរដល់ការរំកិលពីកាយនេះ ទៅកាន់កាយផ្សេង ឈ្មោះថា អញ្ញកាយសង្កមនប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា កាយនេះ គឺ កាយ(នាមរូប)នេះ ក្នុងភពបច្ចុប្បន្ននេះ ពាក្យថា កាយផ្សេង គឺ កាយ(នាមរូប)ផ្សេង ក្នុងភពផ្សេង ។ ក្នុងឧបមា និង ឧបមេយ្យ មានន័យប្រៀបធៀបគ្នា ដូចតទៅនេះ៖
ស្វាយដែលត្រូវលួច អាស្រ័យស្វាយដែលអ្នកជាម្ចាស់បានដាំទុក ទើបកើតឡើងបាន ព្រោះហេតុនោះ បុរសអ្នកលួចស្វាយផ្សេងពីស្វាយដែលម្ចាស់បានដាំទុកនោះ ទើបមិនអាចរួចផុត ពីភាពជាអ្នកជាប់ទោស។ យ៉ាងណាមិញ នាមរូបផ្សេងអាស្រ័យកម្មល្អ ឬ អាក្រក់ ដែលបានធ្វើទុកដោយនាមរូបនេះ ទើបបដិសន្ធិបាន ។ ព្រោះហេតុនោះ សត្វដែលធ្វើកម្មអាក្រក់ទុកនោះ ទោះជាប្រព្រឹត្តទៅ ដោយនាមរូបផ្សេង ពីនាមរូបនេះហើយ ក៏មិនឈ្មោះថា រួចផុតពីកម្មអាក្រក់នោះ ដូចនេះ ។
ពាក្យដែលនៅសល់ ក៏គួរជ្រាបតាមន័យ ដូចដែលបានពោលរួចហើយ ក្នុងបញ្ហាមុន ៗ ផងចុះ ៕
បញ្ហាទី ៨ - កម្មផលអត្ថិភាវប្បញ្ហា
ព្រះរាជា មានបន្ទូលសួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន កុសលកម្មក្តី អកុសលកម្មក្តី ដែលសត្វបានធ្វើទុកដោយនាមរូបនេះ កម្មទាំងនោះតាំងនៅទីណា ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ កម្មទាំងនោះនឹងតាមជាប់ទៅ ដូចស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួន ដូចនោះ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់អាចបង្ហាញកម្មទាំងនោះបានឬទេថា កម្មទាំងនោះតាំងនៅទីត្រង់នេះ ឬ ក៏ទីត្រង់នេះ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ នរណាក៏មិនអាចបង្ហាញកម្មទាំងនោះថា កម្មទាំងនោះតាំងនៅទីត្រង់នេះ ឬ ក៏ទីត្រង់នេះទេ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គនឹងទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការនោះយ៉ាងដូចម្តេច ដើមឈើដែលមិនទាន់មានផ្លែកើតឡើង តើព្រះអង្គទ្រង់អាចបង្ហាញផ្លែឈើទាំងនោះបានឬទេថា ផ្លែទាំងនោះនឹងតាំងនៅ (នឹងកើតឡើង) នៅត្រង់នេះ ឬក៏នៅត្រង់នេះ ? ”
ព្រះរាជា ៖ “ មិនអាចបង្ហាញបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ កាលណាភាពបន្ត(នៃនាមរូប) នៅមិនទាន់ដាច់រយៈ នរណាក៏មិនអាចបង្ហាញកម្មទាំងនោះបានថា កម្មទាំងនោះ តាំងនៅទីត្រង់នេះ ឬក៏នៅត្រង់នេះ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៨
បញ្ហាស្តីអំពីភាវៈកម្មមានផល ឈ្មោះថា កម្មផលអត្ថិភាវប្បញ្ហា ។ ពាក្យថា កម្មទាំងនោះនឹងជាប់តាមខ្លួនទៅ ដូចស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួនទៅដូចនោះ ដូចនេះជាការណវោហារ (ពាក្យនិយាយដល់ហេតុ គឺកម្ម) ។ គួរជ្រាបអត្ថន័យយ៉ាងនេះថា នាមរូបដែលជាផលនៃកម្មនោះ នឹងជាប់ទៅតាមខ្លួន ដូចស្រមោលអន្ទោលទៅតាមខ្លួន ដូចនោះដែរ ។ ជាពាក្យដែល លោកពោលស្មើគ្នា ទាំងកុសលកម្ម ទាំងអកុសលកម្ម ឬជាសាធារណៈ ។ ប៉ុន្តែក្នុងធម្មបទ បានត្រាស់ទុកសម្រាប់អកុសលកម្មថា “ តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ ចក្កំវ វហតោ បទំ (១) ព្រោះទុច្ចរិត ៣ យ៉ាងនោះ ទើបទុក្ខជាប់តាមខ្លួនគេទៅ ដូចកង់រទេះ ដែលវិលតាមស្នាមជើងគោ(អូសរទេះ)ទៅ ដូចនោះ ” ។ បានត្រាស់ទុកសម្រាប់កុសលកម្មថា “ តតោ នំ សុខមន្វេតិ ឆាយាវ អនុបាយិនី (២) ព្រោះសុចរិត ៣ យ៉ាងនោះ ទើបសុខជាប់ទៅតាមខ្លួនគេ ដូចស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួន ដូចនោះ ” ។ ក្នុងព្រះបន្ទូលនេះ មានអត្ថន័យថា ព្រោះទុច្ចរិត ៣ យ៉ាង ជាអកុសលកម្មដែលគេបានសាងទុកនោះ ទុក្ខ គឺនាមរូបដែលជាទីប្រជុំនៃទុក្ខ ឬនាមរូបដែលកើតឡើងនៅក្នុងទុគ្គតិ ជាផលនៃអកុសលកម្មនោះ រមែងជាប់ទៅតាមខ្លួនគេ គឺនឹងតាមកើតឡើងចំពោះគេ ក្នុងកាលទាំង ៣។ ប្រៀបដូចជាអ្វី ? ប្រៀបដូចជា កង់រទេះវិលតាមស្នាមជើងគោ ដែលអូសរទេះទៅខាងមុខ ដូចនោះ ។ ព្រោះសុចរិត ៣ យ៉ាង ដែលជាកុសលកម្មនោះ សុខ គឺនាមរូបដែលជាទីប្រជុំនៃសុខ ឬនាមរូបដែលកើតឡើងនៅក្នុងសុគតិ ជាផលនៃកុសលកម្មនោះ រមែងជាប់តាមខ្លួនគេទៅ គឺ នឹងតាមកើតឡើងចំពោះគេ ក្នុងកាលទាំង ៣ ។ ប្រៀបដូចជាអ្វី? ប្រៀបដូចជាស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួនទៅ ដូចនេះ ។
ពាក្យថា “ ប្រៀបដូចកង់រទេះវិលតាមស្នាមជើងគោ ” ក្តី ពាក្យថា “ ដូចស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួនទៅ ” ក្តី ពោលដោយអត្ថន័យគឺ តែមួយ ។ ព្រោះហេតុនោះ ក្នុងទីនេះ ពាក្យឧបមាដែលថា “ ដូចស្រមោលអន្ទោលតាមខ្លួន ដូចនោះ ” ព្រះថេរៈពោលជាសាធារណៈ ចំពោះទាំងកុសលកម្ម ទាំងអកុសលកម្ម ។ ប្រៀបដូចថា ពេលរាងកាយដើរទៅ ស្រមោលដែលជារបស់ទាក់ទងនឹងរាងកាយនេះ ក៏រមែងដើរទៅដែរ ពេលឈរក៏ឈរដែរ ពេលអង្គុយក៏អង្គុយដែរ ពេលដេកក៏ដេកដែរ ។ ស្រមោលទើបឈ្មោះថា អន្ទោលទៅតាមបុគ្គលនោះ យ៉ាងណាមិញ ពេលបានធ្វើកុសលកម្មក្តី អកុសលកម្មក្តី នាមរូបដែលជាផលនៃកម្មទាំងនោះ ក៏រមែងតាមទៅកើតឡើង ក្នុងកាលទាំង ៣ តាមឱកាសរបស់កម្មនោះ ទើបឈ្មោះថា អន្ទោលទៅតាមបុគ្គលនោះ ដូចនោះ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបបានជាពុំមាននរណាអាចបង្ហាញបានថា កម្មដែលធ្វើនាមរូបឱ្យកើតឡើងនោះ តាំងនៅត្រង់នេះ ឬ ក៏ត្រង់នោះ ដូចនេះបានទេ ៕
បញ្ហាទី ៩ - ឧប្បជ្ជតិជាននប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន សត្វដែលនឹងកើតរមែងដឹងបានឬទេថា យើងនឹងកើត ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ពិតមែន សត្វនឹងកើតរមែងដឹងបានថា យើងនឹងកើត ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ គហបតីអ្នកស្រែបានកប់គ្រាប់ស្រូវទុកនៅក្នុងដី ពេលមានភ្លៀងធ្លាក់ល្អ រមែងដឹងឬទេថា ធញ្ញជាតិនឹងដុះឡើង ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ពិតមែន ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន គេរមែងដឹងបាន ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ សត្វដែលនឹងកើត រមែងដឹងបានថា យើងនឹងកើត ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ៩
បញ្ហាស្តីអំពីការដឹងថានឹងកើត នៃសត្វដែលនឹងកើត ឈ្មោះថា ឧប្បជ្ជតិជាននប្បញ្ហា ។ គហបតី អ្នកស្រែបានកប់គ្រាប់ស្រូវទុកនៅក្នុងដី ពេលមានភ្លៀងធ្លាក់ល្អរមែងដឹង បានថាធញ្ញជាតិនឹងដុះឡើង យ៉ាងណាមិញ អ្នកជួញដូរទោះជាក្រីក្រក្តី ពេលគំនរទ្រព្យសម្បត្តិ កើនឡើងជារឿយ ៗ ព្រោះការជួញដូររបស់ខ្លួន ក៏រមែងដឹងថា យើងនឹងបានក្លាយជាសេដ្ឋី។ យ៉ាងណាមិញ អ្នកបម្រើរាជការ ដែលព្រះរាជាទ្រង់ចិញ្ចឹមទុក ដោយថ្លៃឈ្នួលបន្តិចបន្តួច ទោះជាមានយសសក្តិតូចតាចក្តី ពេលបានធ្វើអំពើល្អវិសេស ចំពោះព្រះរាជា មានការចាប់ខ្លួនអ្នកគិតអាក្រក់ ចំពោះព្រះរាជា ជាដើម ក៏រមែងដឹងបានថា យើងនឹងបានក្លាយជាអាមាត្យ។ យ៉ាងណាមិញ បុគ្គលដែលមានអវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទាន និង កម្ម ពេលបានស្តាប់ធម៌ របស់ព្រះតថាគត ដឹងថា អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទាន និងកម្ម ជាហេតុនាំមកនូវការកើត ដូចនេះហើយ ក៏រមែងដឹងថា យើងនឹងកើតទៀត ដូចនោះ ៕
បញ្ហាទី ១០ - ពុទ្ធនិទស្សនប្បញ្ហា
ព្រះរាជា ត្រាស់សួរថា “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់មានពិតមែនឬ ? ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ មហាបពិត្រ ព្រះដ៏មានព្រះភាគមានពិតមែន ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន ក៏ប៉ុន្តែលោកម្ចាស់អាចបង្ហាញបានឬទេថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ប្រថាប់នៅទីកន្លែងនេះ ឬក៏ទីកន្លែងនេះ ?”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានបរិ-និព្វានទៅហើយ ដោយអនុបាទិសេសបរិនិព្វានធាតុ ។ នរណាក៏មិនអាចបង្ហាញបានថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគប្រថាប់នៅទីកន្លែងនេះ ឬក៏ទីកន្លែងនេះ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ សូមព្រះគុណម្ចាស់ធ្វើការឧបមា ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ សូមថ្វាយព្រះពរ ព្រះអង្គទ្រង់យល់សេចក្តីប្រការនោះយ៉ាងដូចម្តេច អណ្តាតភ្លើងនៃគំនរភ្លើងធំដ៏សន្ធោសន្ធៅបានដល់ភាពរលត់ទៅ ព្រះអង្គអាចបង្ហាញបានឬទេថា អណ្តាតភ្លើងនោះទៅនៅទីកន្លែងនេះ ឬក៏ទីកន្លែងនេះ ? ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ មិនអាចបង្ហាញបានទេ ព្រះគុណម្ចាស់ អណ្តាតភ្លើងដែលរលត់ទៅហើយនោះ ដល់ភាពមិនបង្ហាញខ្លួនហើយ ”
ព្រះនាគសេន ៖ “ ឧបមាយ៉ាងណា ឧបមេយ្យក៏យ៉ាងនោះដែរ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានបរិនិព្វានទៅហើយ ទ្រង់ដល់ភាពរលត់ទៅ ដោយអនុបាទិសេសនិព្វានធាតុ ទើបបានជានរណាក៏មិនអាចបង្ហាញបានថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគប្រថាប់នៅទីកន្លែងនេះ ឬក៏ទីកន្លែងនេះ ។ សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែបុគ្គលអាចបង្ហាញព្រះដ៏មានព្រះភាគ(ថាមានពិតមែន)បាន ដោយព្រះធម្មកាយ ព្រោះថាព្រះធម៌ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានសម្តែងទុកហើយ ”
ព្រះចៅមិលិន្ទ ៖ “ ព្រះគុណម្ចាស់នាគសេន លោកម្ចាស់ឆ្លើយសមគួរហើយ ” ៕
ពាក្យអធិប្បាយបញ្ហាទី ១០
បញ្ហាមានការបង្ហាញថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់មានពិតមែនឬទេ ឈ្មោះថា ពុទ្ធនិទស្សនប្បញ្ហា ។
ពាក្យថា “សូមថ្វាយព្រះពរ ប៉ុន្តែបុគ្គលអាចបង្ហាញព្រះដ៏មានព្រះភាគ (ថាមានពិតមែន) បានដោយព្រះធម្មកាយ ព្រោះថាព្រះធម៌ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់បានសម្តែងទុកហើយ” ដូចនេះ។ ព្រះថេរៈពោលសំដៅយកព្រះសូត្រថា ៖ “សិយា ខោ បនានន្ទ តុម្ហាកំ ឯវមស្ស អតីតសត្តុកំ បាវចនំ ៘ សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា (១) - ម្នាលអានន្ទ ភិក្ខុទាំងឡាយអាចមានគំនិតយ៉ាងនេះថា ព្រះតម្រាស់ដែលជាប្រធានរបស់ព្រះសាស្តាក៏កន្លងផុតទៅហើយ ពួកយើងគ្មានព្រះសាស្តាទៅហើយ ដូចនេះ ម្នាលអានន្ទ ភិក្ខុទាំងឡាយមិនគួរគិតឃើញយ៉ាងនេះ ម្នាលអានន្ទ ធម៌និងវិន័យ ដែលតថាគតបានសម្តែងទុកហើយ បញ្ញត្តទុកហើយ ធម៌វិន័យនោះ រមែងជាសាស្តារបស់ភិក្ខុទាំងឡាយ ពេលតថាគតបរិនិព្វានទៅហើយ ” ដូចនេះ ។ ធម៌និងវិន័យ ដែលបានត្រាស់ដល់នោះ ឈ្មោះថា ព្រះធម៌ ក្នុងពាក្យថា ធម្មកាយ នេះ ។ ព្រះធម៌នេះ បែកជា ៣ យ៉ាងគឺ ចំណែកដែលទ្រង់ហៅថា វិន័យ ក៏ហៅថា ព្រះវិន័យ ចំណែកដែលទ្រង់ហៅថា ព្រះធម៌ បែងចែកជា ២ យ៉ាង គឺព្រះសូត្រ និង ព្រះអភិធម្ម។ កាយ គឺក្រុមឬកងផ្តុំ នូវធម៌ ៣ យ៉ាងទាំងនេះ ហៅថា ធម្មកាយ ។ បុគ្គលរមែងដឹងថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់មានពិតមែន ព្រោះបានឃើញ គឺបានដឹងធម្មកាយ ដែលទ្រង់បានសម្តែងទុកនេះ ។ ម៉្យាងវិញទៀត ព្រះលោកុត្តរសទ្ធម្ម ៩ យ៉ាង គឺមគ្គ ៤ ផល ៤ និព្វាន ១ ត្រូវជា ១០ រួមទាំងព្រះបរិយត្តិសទ្ធម្ម ឈ្មោះថា ព្រះធម៌ ។ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ព្រះនាមថា ព្រះធម្មកាយ ព្រោះទ្រង់មានព្រះធម៌ជាព្រះសរីរ-កាយ ។ អ្នកឯណាបានឃើញព្រះធម៌ទាំងនេះ ដោយបញ្ញា អ្នកនោះឈ្មោះថា ឃើញព្រះសរីរកាយរបស់ព្រះអង្គ រមែងដឹងបានថា ព្រះអង្គមានពិតមែន ។ សមពិត ដូចបានត្រាស់ទុកថា “ យោ ហិ បស្សតិ សទ្ធម្មំ សោ មំ បស្សតិ បណ្ឌិតោ (១) អ្នកឯណាឃើញព្រះសទ្ធម្ម ( ធម៌របស់សប្បុរសមាន ១០ យ៉ាង មានមគ្គ ៤ ជាដើម ទាំងនោះ ) អ្នកនោះឈ្មោះថា ជាបណ្ឌិត រមែងមើលឃើញតថាគត ” ដូចនេះ ៕
ទំព័រមុន:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៤ - និព្វានវគ្គ
ទំព័របន្ទាប់:កណ្ឌទី២ - វគ្គទី៦ - សតិវគ្គ